Antyk - to główne źródło nowożytnej kultury, również literatury. Jerzy Kwiatowski wskazał na szczególny charakter "kultu pierwszego źródła tradycji, kultem kultury stanowiącej wspólny mianownik poszczególnych kultur europejskich", a Stanisław Stabryła nazwał antyk "wspólną ojczyzną kultury europejskiej".
Polscy artyści wszystkich epok poszukują zatem swoich pierwotnych korzeni na różne sposoby: wykorzystują motywy literackie (motyw Niobe, Ikara, Demter, Kory, Syzyfa, non omnis moriar, itp.), antyczną poetykę (zasada decorum, zasada mimesis) i jej gatunki (oda, hymn, poemat heroikomiczny, epos, itd.), systemy filozoficzne (epikureizm, platonizm, arystotelizm, stoicyzm).
We współczesnej polszczyźnie funkcjonują różne mitologiczne frazeologizmy, zwroty i wyrażenia (syzyfowe prace, puszka Pandory, męki Tantala, itp.).
Średniowiecze (wieki średnie) nawiązywały ze względu na swój teocentryczny charakter przede wszystkim do "Biblii" , ale również do antyku świeckiego. "Sztuka poetycka" Horacego stała się w XIII wieku obowiązującym modelem pisania wierszy i prozy. Wykorzystywano chętnie starożytne gatunki (carmina, tragedia, komedia, historia, satyra). Żywotopisarstwo nawiązuje do antycznych życiorysów sławnych ludzi, przejmuje zasady tworzenia wizerunku bohatera.
Antyk tak naprawdę odkrywa, kontynuuje i rozwija jednak dopiero renesans. Obowiązująca zasada "ad fontes" ma wielkie znaczenie dla zrozumienia starożytnej kultury i filozofii, ale niesie również zagrożenie. Bezkrytyczne naśladownictwo starożytnych wzorców może odprowadzić do zubożenia obrazu epoki.
Jednak humaniści potrafili połączyć klasykę i wiek XVI.
Z kultury antycznej renesans przejął filozofię, np. w twórczości Kochanowskiego odnaleźć można wpływy platonizmu ("Odprawa posłów greckich"), stoicyzmu, epikureizmu, filozofii Sokratesa (pieśni, fraszki, treny). Sam antropocentryzm ma antyczne korzenie, podobnie jak umiłowanie piękna i harmonii. Odrodzeniowi artyści często wykorzystują wiec gatunki starożytne: elegię, dialog, wizerunek, fraszkę, pieśń, tren, sielankę. Pierwsza polska tragedia - "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego powstała jako kontynuacja i modernizacja antycznej tragedii.
Ze względu na epokowe przekonanie o wielkości człowieka starożytne słowa Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce" i Protagorasa "Człowiek jest miarą wszechrzeczy" stały się najważniejszymi hasłami epoki.
W literaturze polskiej humanizm reprezentuje przede wszystkim Jan Kochanowski z Czarnolasu. Poeta, obywatel, wykształcony erudyta. Już samym swoim życiem potwierdzał prawdę humanizmu. Wyznawał starożytny stoicyzm z jego naczelną zasadą "złotego środka", epikureizm, cieszył się życiem. W swojej pieśni "Czego chcesz od nas, Panie" zawarł najpełniejszy obraz wyznawanego humanizmu.
W pieśni "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony" powtarza on słowa Horacego "non omnis moria", w licznych fraszkach i pieśniach - po epikurejsku cieszy się życiem:
"Miło jest szaleć kiedy czas po temu
Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady
O przyszłym dniu niechaj później rady".
Propaguje cnotę, zasadę "złotego środka", dystans wobec zmienności natury. Tej postawie pozostaje wierny do końca. Nawet "Treny", w których można zaobserwować kryzys światopoglądowy poety - ostatecznie potwierdzają antyczne korzenie jego filozofii.
Renesansowi artyści przejmują nie tylko tematykę, filozofię i genealogię starożytną, ale i ówczesną retorykę.
Mowa Antenora z "Odprawy posłów greckich", "Pieśń XIV" z "Ksiąg Wtórych" i "Satyr" są tego najlepszym przykładem starożytnego krasomówstwa. Starożytną ironię (widoczną w twórczości Sokratesa i Cycerona) kontynuują z powodzeniem Klemens Janicki i Jan Kochanowski. Mistrz z Czarnolasu w "Pieśni V" z "Ksiąg Wtórych" stosuje jakże ironiczna puentę:
"Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi".
Renesans bardzo wysoko cenił tradycję starożytną i chociaż w epoce oświecenia antyk utracił przysługującą mu wcześniej rangę najwyższego wzoru i modelu naśladowania, to jest wciąż obecny w polskiej literaturze.
