EPIKA to jeden z trzech rodzajów literackich. Zaprezentowane wydarzenia mogą być autentyczne lub wymyślone. Bohaterowie są opisywani przez narratora, który prezentuje historie kolejnych postaci. Fabuła jest tworzona z poszczególnych zdarzeń. Utwór jest zazwyczaj wielowątkowy. Na jednym wątku oparty jest gatunek noweli. Wątek tworzony jest przez układ zdarzeń powiązany z postacią albo omawianym problemem. Poprzez budowanie napięcia akcja zmierza do punktu kulminacyjnego dla prezentowanych zdarzeń, po którym następuje rozwiązanie akcji. Epika jest najczęściej tworzona prozą - wyjątek stanowią eposy jak "Iliada", "Pan Tadeusz".

Gatunki epickie

Utwory epickie można zaliczyć do: mitów, podań, baśni, opowiadań, noweli, powieści, wśród których wyróżnia się powieści o tematyce historycznej, psychologicznej, obyczajowej, przygodowej, sensacyjnej, fantastycznonaukowej.

Budowa utworu

Narrator opowiada o świecie przedstawionym lub go opisuje, aby zaprezentować ważne zagadnienie, omówić istotną treść. Wyróżniamy narrację:

- pierwszoosobową - narrator posługuje się czasownikami w 1 os., ma ograniczoną wiedzę o świecie przedstawionym, jego oceny są subiektywne, staje się bohaterem utworu,

- trzecioosobowa - narrator jest zdystansowany, zwykle obiektywnie prezentuje świat przedstawiony w utworze.

Świat przedstawiony:

- fikcyjny wobec rzeczywistości pozaliterackiej, stworzony przez autora, odzwierciedlane są problemy świata rzeczywistego,

- zawiera elementy realistyczne (prawdopodobne), autentyczne (rzeczywiste miejsca zdarzeń, prawdziwe postacie),

- przenosi czas fabuły wobec momentu powstania utworu w przeszłość 9epika historyczna), skupia fabułę w aktualnym momencie dziejowym (epika współczesna), wybiega czasem fabuły w przyszłość (epika fantastyczna).

Budowa świata przedstawionego:

- czas akcji,

- miejsce akcji,

- fabuła (wydarzenia): akcja (ciąg zdarzeń, którymi rządzi zasada przyczynowo-skutkowa, prowadzących do określonego celu), wątki (zdarzenia skupione na jednej osobie),

- bohaterowie (postacie główne, drugoplanowe, epizodyczne).

LIRYKA to utwór, którego treścią są osobiste nastroje, refleksje, odczucia poety. Osobą wypowiadającą się w utworze lirycznym, czyli w wierszu jest podmiot liryczny, określany także jako "ja" liryczne. Poprzez monolog prezentuje on swe uczucia, stan swojej duszy, krajobraz wewnętrzny, refleksje dotyczące ważnych przeżyć.

Utwory liryczne to - najprościej rzecz ujmując - po prostu wiersze. W liryce - osoba, która wypowiada się, nazywana jest podmiotem lirycznym lub określana mianem "ja" lirycznego. To po prostu ten ktoś, kto otwiera przed nami swój świat wewnętrzny i w formie monologu mówi o swoich przeżyciach, wzruszeniach, doznaniach, dzieli się z nami swoją refleksją. Wyróżniamy:

- lirykę bezpośrednią, inaczej osobistą - podmiot liryczny ujawnia swe odczucia wprost, nie ukrywa przed odbiorcą emocji, wyznaje je bezpośrednio, używając czasowników w pierwszej osobie albo zaimka "ja"

"Polały się łzy me czyste, rzęsiste,

Na me dzieciństwo sielskie, anielskie,

Na moją młodość górną i durną,

Na mój wiek męski, wiek klęski:

Polały się łzy me czyste, rzęsiste."

  1. Mickiewicz "Polały się łzy…"

- lirykę pośrednią - podmiot lityczny wyraża swój stan ducha w formie bezosobowej refleksji albo opisu, w monologu lirycznym pojawiają się także inne elementy, jak narracja, dialog

"Trzej - z uśmiechem i spokojnie. Grzecznie.

<> Szperali.

(A w kącikach ust - tak niebezpiecznie,

A w źrenicach - ostrza zdradnej stali.)

J. Tuwim "Rewizja"

- lirykę nieosobistą - podmiot liryczny utożsamia się ze zbiorowością, wypowiada się w imieniu grupy, z którą łączą go doświadczenia i przeżycia, nazywany jest podmiotem zbiorowym wypowiedzi

"Jeżeli pozwolono nam wybierać,

zastanawialiśmy się chyba długo.

[…]

Proponowane ciała były niewygodne

I niszczyły się brzydko."

W. Szymborska "Wersja wydarzeń"

- lirykę inwokacyjną - podmiot liryczny kieruje wypowiedz do konkretnego adresata, mówiący staje się tylko osobą wypowiadającą liryczne treści, skierowane do bohatera utworu, któremu zostają przypisane przez "ja" liryczne pewne doznania

"Nie bój się

to jest twój pokój

o widzisz stół a tu szafa

jabłuszko na stole

boisz się mebli

głuptasku

ten pan już nie przyjdzie"

T. Różewicz "Perswazja"

Ze względu na temat wypowiedzi wyróżniamy:

- lirykę miłosną, która ma wyrażać miłosne doznania,

- lirykę filozoficzną, która jest powiązana z koncepcjami myślicieli danych czasów na temat świata i życia ludzkiego,

- lirykę religijną, która prezentuje relacje człowieka z Bogiem,

- lirykę patriotyczną, którą tworzą wprowadzone przez poetę do utworu aktualne wydarzenia, to forma reakcji na przejawy społecznych i narodowych zmian.

Gatunki liryczne:

- elegie - utwory przepełnione smutkiem i zadumą,

- ody - utwory patetyczne, uroczyste, które opiewają ważne czyny, podniosłe idee,

- treny - utwory poświęcone zmarłej osobie, wyrażające żal po wielkiej stracie, wywodzą się ze starożytności,

- pieśni - utwory o zróżnicowanej tematyce, wykorzystujące różnorakie środki językowe, by wyrazić temat i uczucia z nim związane,

- fraszki - niewielkich rozmiarów utwory o tematyce żartobliwej,

- hymny - wywodzą się z kultury starożytnej, były to uroczyste pieśni poświęcone bóstwom i herosom, w późniejszym czasie pojawiły się również zagadnienia etyczne i filozoficzne,

- sonety - utwory o wyraźnym ukształtowaniu formalnym, zbudowane są według schematu: dwie zwrotki czterowersowe w formie opisu lub narracji i dwie strofy trzywersowe w formie refleksji albo wyznania, nie ogranicza to tematyki wierszy, do najsłynniejszych należą "Sonet do Laury" Petrarki oraz sonety Mickiewicza.

DRAMAT to rodzaj literacki, który obejmuje utwory pisane z przeznaczeniem do wystawiania na scenie teatralnej. Dlatego funkcjonuje w dwóch formach:

- jako zapisany tekst,

- jako realizacja sceniczna, czyli dzieło teatralne.

Cechy rodzajowe w dramacie to:

- nieobecność narratora,

- akcja wyraźnie, szybko prowadzona,

- prezentacja bohaterów przez wypowiedzi i działanie,

- dążenie do jedności miejsca i czasu,

- forma zapisu - tekst główny w postaci dialogów i monologów oraz tekst poboczny w formie didaskaliów (wskazówek dla realizatorów przedstawienia).

Kompozycja dramatu:

- realizacja zasady trzech jedności - miejsca (akcja prowadzona jest w jednym miejscu), czasu (trwa zwykle od świtu do zmierzchu) i akcji (tworzonej przez jeden wątek główny),

- konflikt dramatyczny - wyjściowy układ zdarzeń, który zakłada dążenia do przeciwstawnych wartości, osiągania odmiennych efektów, do realizacji których zostają wciągani inni bohaterowie,

- źródłem konfliktu dramatycznego są konstrukcja dwóch postaci, których dążenia są sprzeczne.

Klasyczny przebieg akcji w dramacie:

- ekspozycja,

- zawiązanie akcji,

- rozwijanie akcji,

- punkt kulminacyjny,

- rozwiązanie akcji.

Wyróżniamy w dramacie gatunki takie jak: tragedie, komedie, dramaty właściwe, opery, operetki, szopki, tragifarsy.