Historia rodu Labdakidów - dynastii tebańskiej ("Król Edyp" i "Antygona" Sofoklesa).

Dynastia tebańska obłożona została klątwą. Klątwę rzucił król Pelops na ojca Edypa - Lajosa. Ten ostatni miał jakoby doprowadzić syna Pelopsa do samobójstwa. Odtąd klątwa miała prześladować wszystkich potomków Lajosa, syna Labdaka. Lajos oczywiście przejął się tym i zasięgnął rady wyroczni delfickiej. Wyrocznia niestety pogorszyła jeszcze sprawy. Przepowiednia, której udzieliła Lajosowi mówiła, że król Teb zginie z ręki własnego syna, a żeby tego było mało, syn posiądzie za żonę swoją własną matkę. Gdy żona Lajosa - Jokasta urodziła syna, dziecko zostało wyniesione w góry i porzucone. A przynajmniej powinno być, lecz sługa wysłany z tym niewdzięcznym zadaniem ocalił chłopczyka - oddał go pasterzom z Koryntu. Ci z kolei oddali "cudownie odnalezione" dziecko pozbawionej własnego potomstwa parze królewskiej - Polybosowi i Meropie. Ci, szczęśliwi, wychowali chłopca jak przystało na księcia Koryntu. Gdy dorósł sam udał się do wyroczni. Ta, ku jego przerażeniu, przepowiedziała mu, że zabije swojego ojca i ożeni się z matką. Edyp postanowił nie wracać do Koryntu (nie znał prawdy o swym pochodzeniu), lecz udał się do Teb. Jego tragedia zaczęła się właśnie w tym momencie. W czasie przeprawy wąską ścieżką napotkał człowieka, który nie chciał ustąpić mu pierwszeństwa. Edyp, dumny ze swego książęcego stanu, zabił go. Nie wiedział jednak, że podróżnym był nikt inny, jak król Teb Lajos - jego rodzony ojciec. W ten sposób, bez wiedzy bohatera, wypełniła się pierwsza część przepowiedni. Gdy zmierzał w stronę miasta spotkał terroryzującego od dłuższego czasu okolicę sfinksa. Ten zadał mu zagadkę i ostrzegł, że zabija każdego, kto nie potrafi odgadnąć. Pytanie brzmiało: "Co to jest za stworzenie: Rano chodzi na czterech, w południe na dwóch, wieczorem na trzech nogach?". Edyp dostrzegł w zagadce analogie do ludzkiego życia, dzieciństwa, dorosłości i starości, i odpowiedział - człowiek. Sfinks rzucił się w przepaść a miasto było wolne. Nagrodą była władza nad Tebami i ręka królowej Jokasty - wdowy po zabitym królu, a więc matki Edypa (on jednak nadal nie był tego świadomy. Wkrótce miasto zaczęły nawiedzać rozmaite klęski, król Edyp wyznaczył karę dla odpowiedzialnych. Do Teb przybył posłaniec z Koryntu i sprawy nareszcie się wyjaśniły. Gdy sam Edyp okazał się winny, zgodnie z wcześniejszym wyrokiem wykłuł sobie oczy i udał się na wygnanie. Królowa, zhańbiona i upokorzona, powiesiła się. Pozostawili jednak owoc kazirodczego związku - czworo dzieci. Byli nimi dwaj bracia - Eteokles i Polinejkes, oraz dwie siostry - Antygona i Ismena.

Bracia postanowili, że będą na zmianę rządzić Tebami, ale już po roku Eteokles odmówił złożenia urzędu i przekazania władzy Polinejkesowi. Wygnany brat wkrótce zebrał armie i najechał ojczyste państwo. W trakcie krwawej bitwy polegli obaj, a rządy objął krewniak i sojusznik Eteoklesa - Kreon. Nowy władca chciał zapobiec wystąpieniu podobnych zajść w przyszłości, toteż rozkazał pochować bohatera - Eteoklesa z honorami odpowiednimi dla obrońcy ojczyzny, a zdrajcę Polinejkesa porzucić na pastwę padlinożerców. Rozkaz ten był nie do przyjęcia dla Antygony, poczuła ona oburzenie i znienawidziła króla. Świadomie złamała zakaz i stanowione przez władcę prawo - uczciła pamięć brata pogrzebem. Pojmano ją naturalnie na rozkaz króla, lecz ona nie próbowała wyprzeć się czynu, a wręcz czuła się z niego dumna. Starała się dowieść, że prawa pochodzące z ustanowienia boskiego nie mogą być naruszane i podważane przez decyzje władzy "doczesnej", a pochowanie potomka królewskiej rodziny i zarazem własnego brata było jej uświęconym obowiązkiem. Przytaczane przez Antygonę argumenty nie trafiły jednak do króla. Kierując się przede wszystkim dobrem państwa postanowił pomimo konsekwencji ukarać przejaw jawnego buntu i z bólem skazał siostrzenice na śmierć. Nie mógł oczywiście przewidzieć tragicznych następstw swojej decyzji. Wyrok na Antygonę i jej śmierć pociągnęły za sobą dwa samobójstwa bliskich Kreona - Hajmon kochał Antygonę i przebił się sztyletem u jej stóp, a Eurydyka nie mogła żyć po stracie syna.

Wiele lat później pod mury miasta powróciło siedmiu ludzi - potomków wodzów zabitych w wojnie domowej. Zdobyli oni miasto, którym władał wówczas syn Eteoklesa i zburzyli je. Tak zakończyły się dzieje najnieszczęśliwszej dynastii w dziejach świata.

"Pieśń o Roladzie" - średniowieczny wzór idealnego rycerza.

"Pieśń o Roladzie" należy do grupy średniowiecznych utworów parenetycznych. Jest poematem epickim opisującym jeden z epizodów wyprawy wojennej króla Franków Karola Wielkiego mającej na celu pokonanie najeżdżających Hiszpanię Saracenów. Karol odnosi zwycięstwo, zdobywa ziemię i rozprasza przeciwników, ale straż tylna jego wojsk została zaatakowana, gdy władca wracał na ziemie swego państwa. W zasadzce zginęli wszyscy rycerze i wojownicy straży tylnej wraz ze swym dowódcą - hrabią Rolandem. To właśnie on - kuzyn królewski oraz wzór cnót rycerskich stawiany jest za przykład idealnego rycerza: odważny (bez obaw podjął walkę pomimo zasadzki i przewagi liczebnej wroga), honorowy (nie wyobrażał sobie, by ktoś posądził go o tchórzostwo, więc nie chciał wezwać pomocy), religijny (Bogu zawierza swój los i od Boga otrzymuje nagrodę), wierny władcy i ojczystej ziemi (umierając patrzy w stronę Francji). "Pieśń o Roladzie" to najlepiej dziś znana pieśń o czynach ("chanson de geste"). Utwory tego typu powstawały już przed XI wiekiem jako dzieła wędrownych truwerów.

"Legenda o świętym Aleksym" - średniowieczny wzór ascety.

Utwór pochodzi z drugiej połowy XV wieku. Narrator jest wyrazisty i dokładnie wyznacza epicki charakter utworu. Dzieło opowiada historię młodego bogacza, który odrzucił światowe życie i został ascetą. Jego umartwianie było tak skuteczne, że w chwili śmierci był już otoczony aurą świętości.

Najbardziej znany zabytek literatury polskiej - "Bogurodzica".

Język polski z okresu sprzed XII wieku nie pozostawił żadnych świadectw pisanych - stąd epoka ta uznawana jest za dobę przedpiśmienniczą w historii Polski. Przed wiekiem XII teksty polskie powstawały wyłącznie po łacinie, a były to głównie dokumenty związane z organizacją kościelną i rzadziej państwową.

Język polski w formie pisanej pojawił się po raz pierwszy w postaci listy nazw miejscowości i nazwisk osób. Zawarta jest ona w "Bulli Gnieźnieńskiej" - rozporządzeniu papieskim z roku 1136 tyczącym się organizacji gnieźnieńskiego biskupstwa oraz przynależności do tego biskupstwa określonych osiedli i pojedynczych osób. Poza 400 nazwami własnymi (zapisanymi w prostej grafii) tekst bulli jest wyłącznie łaciński.

Pierwsze zapisane zdanie w języku polskim pochodzi z kroniki klasztornej pochodzącej z 1270 roku, zwanej "księgą henrykowską". W tekście sporządzonym w języku łacińskim znajduje się zdanie brzmiące "daj teraz ja pomiele a ty odpocznij" (tyczące się najprawdopodobniej pracy przy żarnach w opactwie).

Pierwszy ciągły tekst w języku polskim to tak zwane "Kazania świętokrzyskie" pochodzące z XIV wieku. Pierwsza wydana w języku polskim książka (o ile w przypadku jednego egzemplarza można mówić o wydaniu) to tak zwany "Psałterz Floriański" również pochodzący z wieku XIV, który zawiera tłumaczenie biblijnej Księgi Psalmów.

Pierwsze obszerniejsze tłumaczenie Pisma Świętego na język polski to tak zwana "Biblia królowej Zofii" - zabytek piśmiennictwa polskiego z XV wieku.

Powstały najprawdopodobniej około XIII wieku pierwszy tekst w języku polskim, któremu można przypisać cechy artystyczne, a zarazem najszerzej znany dziś zabytek języka polskiego to "Bogurodzica" (lub "Bogurodzica"). Najstarszy znany dziś jej zapis pochodzi z około 1407 roku. Uważa się, że to właśnie "Bogurodzica" stanowiła wczesny odpowiednik hymnu państwowego i jako taka śpiewana była przed bitwą (na przykład pod Grunwaldem w 1410 i warną w 1444 roku).

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,

U twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!

Zyszczy nam, spuści nam.

Kyrieleison

Twego dziela Krzciciela, bożycze,

Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.

Słysz modlitwę, jąż nosimy,

A dać raczy, jegoż prosimy:

A na świecie zbożny pobyt,

Po żywocie rajski przebyt.

Kyrieleison

Nie jest znany autor utworu. Za kanon uznawane są dwie pierwsze, a zarazem najstarsze strofy. W kolejnych wiekach dodawano kolejne zwrotki. Nie da się odmówić dwóm pierwszym strofom pewnego kunsztu poetyckiego, pamiętać jednak należy, że ówczesny "literacki" język polski był jeszcze bardzo młody. Pierwsza strofa to apostrofa skierowana do Matki Boskiej. Później następuje modlitwa błagalna o wstawiennictwo w modlitwach i rozmaite łaski. Zwrot "Kyrieleison" (znaczący "Boże, zmiłuj się") jest kanonicznym zakończeniem fragmentów modlitwy (obecnie zastąpiony przez "Amen"). Najważniejszy z punktu widzenia naukowego jest spory zasób rozmaitych form archaicznych słów w tekście "Bogurodzicy".

Archaizmy leksykalne:

zwolena - wyznaczona, wybrana;

dziela = dla;

jąż = którą;

jegoż (prosimy) - o co (prosimy);

zbożny - dobry, właściwy, dostatni;

przebyt - życie, pobyt, istnienie.

Archaizmy fleksyjne:

Bogurodzica Dziewica Maryja - wołacz liczby pojedynczej równy mianownikowi, forma współczesna brzmiałaby "Bogurodzico Dziewico Maryjo";

Bogurodzica - forma współczesna "Bogurodzica" - w staropolszczyźnie celownik, dziś dopełniacz;

Bożyc - syn Boży - porównaj: starościc;

Bożycze - staropolska forma wołacza, dziś: Bożycu;

Zyszczy, spuści - staropolska forma drugiej osoby liczby pojedynczej w trybie rozkazującym - końcówki -y lub -i. Formy zanikające w XIII wieku, w utworze występują także formy współczesne ("słysz");

Bogiem sławiena - sławiona przez Boga. Forma staropolska - "sławiona kim", forma współczesna ze spójnikiem - "sławiona przez kogo";

Gospodzina - forma nowoczesna biernika, przestarzałe określenie (z języka ruskiego).

Archaizmy fonetyczne:

Krzciciela - dziś - Chrzciciela. Oboczność spółgłoskowa k = ch zachowała się w niektórych gwarach (na przykład podhalańskiej) do dziś;

Sławiena - dziś - sławiona. W tym słowie można zaobserwować brak wystąpienia przegłosu e - o. Można uznać to za wpływ języka czeskiego.

Archaizmy słowotwórcze:

Przestarzały sposób określenia pokrewieństwa Bóg - Bożyc. W językach wschodniosłowiańskich do dziś tak zwane "otczestwo" tworzy się przez dodanie do imienia ojca cząstki -icz.

Gospodzin - spolszczona forma ruskiego Gospodin - Bóg.

Archaizmy składniowe:

Twego dziela = dla Twojego. Przyimek "dla" stał w staropolszczyźnie przed wyrazem, którym rządził.

Literatura antyczna.

Arystotelesowski podział literatury:

Liryka - Epika - Dramat.

Całość literatury starożytnej Grecji podzielić można chronologicznie zgodnie z najpopularniejszym ówcześnie typem twórczości literackiej:

- wiek epiki - VII wiek p. n. e. ("Iliada" i "Odyseja" Homera);

- wieki liryki - VII - VI wieki p. n. e. (rozmaici twórcy);

- wiek dramatu - V wiek p. n. e. (Sofokles, Ajschylos i Eurypides);

- wiek epigramatu - II wiek p. n. e.

Liryka:

Pieśń (łacińskie carmina) - najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej w starożytności, uznawany także za najstarszy. Wywodził się prawdopodobnie z muzyki i pozostał z nią związany pod względem genetycznym. Występują w nim powtórzenia, paralelizmy i refreny. W antycznej tradycji występował zwykle jako składnik obrzędów zbiorowych. Za twórcę pieśni jako gatunku uznaje się rzymskiego poetę Horacego.

Epigramat (lub epigram) - krótki, zwięzły i najczęściej dowcipny utwór poetycki. Kończy się zwykle zaskakującą puentą. Oparty zwykle na koncepcie, zwykle paradoksalnym. Charakter utworu zwykle satyryczny. Przedstawiciele starożytni: Symonides z Keos (uznawany za twórcę), Marcjalis, Kallimach. Wywodzi się od napisów nagrobnych (epitafiów).

Elegia - utwór liryczny o poważnej, często żałobnej treści i charakterystycznej budowie (dystych elegijny). Zwykle w smutnym nastroju i w skarżącym tonie, lecz występowała duża różnorodność tematów i nastrojów.

Oda (greckie aode) - utwór literacki, wierszowany. Charakteryzuje się retoryczno - patetycznym stylem, skomplikowana i kunsztowną strofiką i metryką. Opiewa zwykle wzniosłe idee, wybitne osobistości lub niezwykle czyny. Pierwotnie termin "oda" oznaczał liryczny utwór przeznaczony do śpiewu lub melorecytacji.

Modlitwa - podstawowy (obok ofiary) akt wiary w niemal każdej religii. Pojmowany jest jako kontakt z bóstwem (słowny albo myślowy). Najczęstszymi odmianami są modlitwy dziękczynne i błagalne.

Tren (lamentacja) - pieśń żałobna, lamentacyjna. Tematem jest żal spowodowany śmiercią danej osoby. Pisane po śmierci wybitnej osobistości, przypomina chwalebne uczynki, wszelkie zasługi i liczne zalety zmarłego.

Hymn - pieśń pochwalna o uroczystym charakterze. Genetycznie związana z ludowymi uroczystościami religijnymi. Opiewa najczęściej bóstwa lub wybitne osobistości, ich sławę i czyny patriotyczne. Zwykle utrzymany w stylu wzniosłym i patetycznym. Wywodzi się z greckich peanów i dytyrambów. Odpowiednikami w innych kulturach są żydowskie psalmy czy indyjskie wedy.

Pean - hymn na cześć Apollina. Później także patetyczna pieśń pochwalno - dziękczynna śpiewana po zwycięstwie wojennym.

Dytyramb - pieśń na cześć Dionizosa, później podniosła pieśń pochwalna.

Epika:

Epos (epopeja) - najstarszy spośród gatunków epickich, dopiero w XVIII wieku zastąpiony przez powieść. Utwór zwykle wierszowany, rozbudowany, o dużej objętości. Opiewa zwykle czyny legendarnych, mitycznych lub historycznych bohaterów (na przykład "Iliada", "Odyseja") na tle życia zbiorowości bądź życie całej społeczności w przełomowych chwilach dziejowych (epopeja narodowa, "Eneida", w Polsce: "Pan Tadeusz"). Najważniejsza w eposie jest fabuła. Charakterystyczną cechą eposu jest patetyczny i podniosły styl. Inną cecha charakterystyczna jest inwokacja - wstęp rozpoczynający utwór zwracający się do muz (lub w przypadku epopei narodowej - do ojczyzny). Narrator obiektywny, opis wydarzeń i postaci szczegółowy i realistyczny, akcja podzielona na wyraźne epizody, często dwuplanowość (w starożytności - akcja w świecie bogów i akcja w świecie ludzi). Z eposu pochodzi szczególny typ rozbudowanego i bogatego porównania - tak zwane porównanie homeryckie.

Dramat:

Tragedia (greckie tragos ode) - podstawowy obok komedii gatunek dramatu. Obejmuje utwory, w których impulsem napędowym i ośrodkiem akcji scenicznej jest tak zwany konflikt tragiczny pomiędzy dążeniami jednostki wybitnej a wyższą siłą, zakończony porażką bohatera (katastrofą). Losy bohatera, opisane w sposób patetyczny, miały wzbudzać w widzach uczucia trwogi i litości, które z kolei prowadziły do przeżycia oczyszczenia (katharsis). Tragedia pochodzi ze starogreckich obrządków (dytyrambów) w czasie uroczystości na cześć Dionizosa. Tragedia miała ściśle określone normy kompozycyjne. Całość była poprzedzona wprowadzającym do akcji prologiem. Utwór składał się z pieśni chóru (parodos, stasimony, exodos) przeplatającymi się z dialogami pojedynczych scenicznych postaci (epejsodiony). Tematykę utworów czerpano przede wszystkim z opowieści mitologicznych. Ewolucja, która w kolejnych wiekach przekształciła tragedię, prowadziła między innymi do dalszego ograniczenia roli chóru i przeniesienia cora większej uwagi na postacie i akcje dramatyczną. Postać klasyczną tragedii stworzyli i reprezentowali (w kolejności czasu): Ajschylos, Sofokles oraz Eurypides. Tragedia w czasach rzymskich przekształciła się z utworu czerpiącego ze źródeł kulturowych w utwór polityczny, dydaktyczny lub moralizatorski. Przedstawicielami byli między innymi Seneka oraz Liwiusz Andronikus.

Komedia (greckie komos aode) - podstawowy obok tragedii gatunek dramatu. Obejmuje on utwory używające jako środka przekazu komizmu. Zwykle charakteryzują się wartką akcja i szczęśliwym zakończeniem. Pierwsze komedie powstały pod wpływem improwizowanych ludowych mimów oraz obrządków dionizyjskich, a dokładnie pochodów śpiewających satyryczne pieśni. Komedia staroattycka (V wiek p. n. e., przedstawicielem między innymi Arystofanes) łączyła polityczną satyrę z baśniowymi i groteskowymi elementami akcji. Komedia średnia (IV wiek p. n. e., przedstawicielami między innymi Eubulos oraz Antyfanes) zrezygnowała z elementu satyryczno - politycznego i skierowała się w stronę realistycznych obrazków z życia codziennego. Komedia nowa (IV - III wiek p. n. e., przedstawicielem między innymi Meander) skoncentrowała się na realizmie obyczajowym. Późniejszym nawiązaniem do komedii greckiej były: komedia rzymska (przedstawicielami między innymi Terencjusz oraz Plaut), także późniejsze formy podstawowe nowożytnej komedii europejskiej (począwszy od epoki renesansu).