Starożytność

Nazwa epoki i czas jej trwania

Nazwa epoki pochodzi od łacińskiego słowa "antiquus", które znaczy "dawny". Epoka ta trwała w następującym przedziale czasowym:

- początek - przełom wieków IX i VIII p.n.e. - czasy, w których tworzył Homer

- koniec - czasy pomiędzy IV a VI wiekiem n.e.. Umowną datą końca epoki jest rok 476 - zdobycie Rzymu przez wojska germańskie.

Rozwój filozofii antycznej

Do najwybitniejszych filozofów epoki należą:

a) Sokrates - wprowadził pojęcie cnoty, pod którym rozumiał umiejętność panowanie nad sobą, poczucie sprawiedliwości, mądrość. Uważał, że bez wiedzy nie jest możliwe osiągnięcie ideału.

b) Platon - uczeń Sokratesa, twierdził, że świat dostępny naszym zmysłom, daje jedynie słaby przedsmak świata prawdziwego, złożonego z bytów idealnych. Ten świat przeczuwamy dzięki duszy, która uwrażliwia nas na to, co niedostępne zmysłami. Celem człowieka powinno być dążenie do ideału.

c) Arystoteles - uczeń Platona, twórca pojęcia eudajmonii - ostatecznego ideału, za umożliwiającą osiągnięcie szczęścia uważał zdolność czynienia dobra.

W Grecji powstały następujące szkoły filozoficzne:

a) epikurejczycy - szkoła założona przez Epikura z Samos, który żył w latach 341-270 p.n.e. Epikurejczycy uważali, że szczęście można osiągnąć przez zapewnianie sobie przyjemności, unikanie bólu, cierpienia, korzystanie z uciech i piękna świata;

b) stoicy - szkoła założona przez Zenona z Kition, który żył ok. IV/III w . p.n.e.; zajmowali się przede wszystkim etyką, twierdzili, że gwarantem osiągnięcia szczęścia jest umiejętność zachowania wewnętrznej równowagi zarówno w chwilach szczęścia jak i w momentach trudnych. To miało gwarantować coraz większy dystans wobec świata, uniezależnienie się od wyroków losu, ład wewnętrzny, harmonię.

c) hedoniści - zwolennicy doktryny Arystypa z Cyreny, dla których gwarancją szczęścia była rozkosz, unikanie przykrości i to było najważniejszym celem wszelkich działań człowieka.

Mitologia grecka

Mitologia to zbiór mitów. Z kolei mit jest opowieścią narracyjną, organizującą wierzenia danej społeczności. Mity dotyczą pochodzenia świata i człowieka oraz bogów, zawierają także informacje na temat pochodzenia wielkich rodów, wyjaśniają zjawiska przyrodnicze. Dla starożytnych Greków mity miały też wartość jako teksty zawierające opisy rytuałów religijnych, które należy spełnić w ramach kultu danego bóstwa.

Przykłady mitów greckich: o Dedalu i Ikarze, o Prometeuszu, o Demeter i Korze, o Syzyfie. Wszystkie one nadal funkcjonują w naszej kulturze, ponieważ zawierają archetypy (to znaczy prawzorce) postaw, zachowań, sytuacji, dotyczą odwiecznych marzeń ludzi na przykład o nieśmiertelności (mit o Syzyfie).

Funkcja mitów:

- światopoglądowa - dla starożytnych Greków mity stanowiły podstawę wierzeń religijnych

- sakralna - opisy rytuałów, przepisy kultu danego bóstwa

- poznawcza - wyjaśniały niewytłumaczalne dla starożytnych zjawiska, np. zmienność pór roku, wybuchy wulkanów itp.

Rodzaje mitów ze względu na treść:

- kosmogoniczne - o powstaniu świata

- teogoniczne - o pochodzeniu bogów

- antropogeniczne - o pochodzeniu człowieka

- genealogiczne - o pochodzeniu bogów

Jak według starożytnych Greków powstał świat

Na początku był Chaos - mieszanina żywiołów, z których wyłoniła się pierwsza para greckich bóstw - Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Gaję otaczał Eter. Zrodziła ona wszelką roślinność. Uranos zaś zesłał deszcz. Potem Ziemia wypełniła się żywymi istotami, a na niebie pojawiły się gwiazdy i deszcz. Starożytni Grecy wierzyli, że z Chaosu wyłonił się także Eros, choć są mity, zgodnie z którymi był to syn Afrodyty. Eros był bogiem miłości, dzięki niemu świat się wciąż odnawiał i odradzał. Eros łączył ludzi miłością, dzięki czemu następowały po sobie kolejne pokolenia.

Dzieci Uranosa i Gai nie były jednak zbyt udane - było to pokolenie Olbrzymów, a potem Cyklopów - Arges, Steropes i Brontes. Mieli oni związek z błyskawicami, grzmotami i piorunami. Ich dziećmi byli też Tytani - Okeanos, Kojos, Krion, Hyperion, Jarpet, Kronos) i Tytanidy - Teja, Rea, Temida, Mnemosyna, Tojbe, Tetys. Uranos najwyraźniej bał się ich, skoro postanowił zrzucić Tytanów do Tartaru - królestwa podziemi. Wtedy Gaja namówił najmłodszego z Tytanów, Kronosa, by zgładził ojca. Kronos ugodził Uranosa mieczem, a z jego krwi narodziły się boginie zemsty - Erynie. Na świecie pojawiły się także pokolenie Gigantów i Nimfy.

Tytani uwolnili z Tartaru swoich braci, a władzę nad światem objął Kronos. Zbyt się jednak obawiał, że historia się powtórzy, więc kiedy jego żona, Rea, rodziła kolejne dziecko, Kronos je połykał. W końcu zniecierpliwiona małżonka uciekła na Kretę i tam urodziła Zeusa. Zostawiła go pod opieką kozy, Amaltei, i pasterzy, którzy troszczyli się o maleńkiego boga. Kiedy Zeus stał się zdolny do walki z ojcem, wyruszył przeciw niemy. wcześniej Rea podała mu środek na wymioty, dzięki czemu na świecie znaleźli się bracia Zeusa: Hades, Posejdon i siostry - Hera, Hestia i Demeter. Walczyli oni rzecz jasna po stronie Zeusa. Straszna to była walka, ale młody bóg zwyciężył. Odtąd jego straszliwą bronią stał się piorun. Ożenił się z siostrą, Herą i zamieszkał na Olimpie, wybudowanym pod kierunkiem boskiego kowala, Hefajstosa, mistrza w swojej sztuce.

Codziennie na olimpijskich ucztach zasiadała elita bogów: Zeus i Hera, oraz ich dzieci i krewni: Afrodyta, Atena, Ares, Hermes, Demeter, Apollo w otoczeniu dziewięciu Muz, Artemida, Dionizos, czasem przybywał Hefajstos, który jednak ze względu na swoje kalectwo (utykał), wolał przebywać w swoim domostwie we wnętrzu Etny.

Trzej boscy bracia: Zeus, Hades i Posejdon podzielili się władzą na ziemi. Ster rządów dzierżył w swoich rękach Zeus, był on także niepodzielnym władcą nieba. Posejdon opanował wszelkie wody na ziemi, od oceanów po najmniejsze strumyki. Jego atrybutem był trójząb, Grecy wierzyli, że nim tak poszarpał wybrzeże ich ojczyzny. Hades natomiast obrał sobie za dziedzinę panowania podziemie - krainę zmarłych. Stał się sędzią dusz, które po śmierci, przepłynąwszy rzekę Styks, stawały przed nim w oczekiwaniu na wyrok. Żoną Hadesa była Persefona, córka Demeter, którą podstępnie porwał.

Bogowie

Zeus (Ojciec Niebios, Władca Piorunów) i jego żona Hera (Białoramienna) - władcy Olimpu, Zeus posługiwał się piorunem, straszliwą bronią, którą kuł dla niego Hefajstos w podziemiach Etny; Hera była patronką kobiet

Hades - władca krainy zmarłych

Posejdon - władca mórz

Amfitryta - żona Posejdona

Afrodyta - bogini miłości, najpiękniejsza z bogiń

Apollo - bóg artystów, otoczony orszakiem muz

Ares - bóg wojny, zawzięty, okrutny, jego rydwan był zaprzężony w cztery rumaki: Strach, Niezgoda, Bojaźń, Mord

Artemida - siostra Apollina, bogini łowów.

Atena - córka Zeusa, bogini mądrości, patronka licznych miast, przede wszystkim Aten.

Demeter - bogini wegetacji, plonów.

Dionizos - bóg wina i winnej latorośli, ale także wegetacji, płodności, życia i śmierci. W jego orszaku szli satyrowie, syleny, bachantki, nimfy. Ze świąt ku jego czci, tzw. Wielkich Dionizjów, narodziła się tragedia

Erynie - boginie zemsty, trzy siostry ścigające zbrodniarzy

Hefajstos - bóg ognia i kowali.

Hekate - bogini magii i czarów.

Helios - bóg tarczy słonecznej

Eos - bogini jutrzenki

Hermes - bóg kupców i złodziei, opiekun wędrowców, posłaniec bogów.

Hestia - opiekunka ogniska domowego.

Iris - bogini tęczy o przydomku "różanopalca".

Mojry - boginie przeznaczenia: Kloto, Lechezis i Atropos. Przędły nic ludzkiego życia, odmierzały jej długość i przecinały ją w odpowiednim momencie.

Nike - skrzydlata bogini zwycięstwa.

Pan - bóstwo lasów, był niezwykle brzydki, wszystkie nimfy się go bały, z tego powodu Pan był bardzo nieszczęśliwy, uosabia dziką stronę przyrody.

Selene - bogini księżyca.

Tanatos - bóg śmierci, brat Hypnosa (boga snu).

Temida - bogini sprawiedliwości, jej atrybutem była waga, przedstawiano ją z przepaską na oczach.

Archetypy mitologiczne

W mitach zostały utrwalone archetypy, czyli pierwowzory ludzkich postaw, zachowań przeżyć, aktualne do dziś. wiele z nich pojawia się jako motywy dzieł sztuki i literatury.

Edyp - postać tragiczna, człowiek który nieświadomie popełniał zbrodnię za zbrodnią, starając się uniknąć swego przeznaczenia.

Prometeusz - altruista, który poświęcił się bezinteresownie dla dobra ludzi.

Dedal - archetyp realisty, racjonalisty, człowieka, który w swoim postępowaniu kieruje się rozumem, a nie uczuciami.

Ikar - archetyp idealisty, człowieka, który kieruje się emocjami, realizuje marzenia, ryzykując nawet życiem.

Syzyf - człowiek, który na krótko, ale jednak dał ludzkości nieśmiertelność, zwyciężył śmierć. Jego kara - syzyfowa praca - jest symbole bezsensownego trudu, pracy bez efektów, daremnej.

Herakles - archetyp siłacza, człowieka niezwykle silnego, ale nie panującego nad swoimi emocjami. Z jednej jest symbolem nadludzkiej siły, z drugiej słabości człowieka, który nie umie nad sobą panować.

Cechy antycznej epiki

Sylwetka Homera

Postać na pół legendarna, ślepy aojda (śpiewak), który swoje eposy wygłaszał na zgromadzeniach. Żył na przełomie IX i VIII w. p.n.e. Ten okres uznano za początek epoki antyku. "Iliada" to epopeja oparta na micie o wojnie trojańskiej. Treścią "Odysei" jest powrót Odyseusza - bohatera spod Troi - do rodzinnej Itaki.

Epos antyczny - cechy gatunkowe

1. Epos dotyczy dziejów narodu lub jakiejś społeczności na tle przełomowych dla tej społeczności wydarzeń dziejowych.

2. Rozpoczyna się inwokacją - uroczystą, rozbudowaną apostrofą (zwrotem) do muzy lub bóstwa, by pomogło autorowi tworzyć opowieść.

3. Obowiązuje podział na Księgi lub Pieśni, epos jest pisany heksametrem.

4. Charakterystyczne dla niego środki artystyczne to: porównania homeryckie i stałe epitety. Porównania homeryckie są bardzo rozbudowane, a stałe epitety oznaczają, że bohater ma epitet, którym się go stale określa, np. Hera - wolooka, Achilles - prędkonogi.

5. w celu opóźnienia akcji lub przerwania jej w najbardziej emocjonującym momencie dla podniesienia napięcia autor eposu stosuje retardację i retrospekcję. Retardacja to opóźnienie akcji przez wprowadzenie szczegółowego opisu lub przytoczenie przemowy bohatera; retrospekcja to powrót do wydarzeń z przeszłości.

6. W eposie występuje obiektywny wszechwiedzący narrator, ukryty za światem przedstawionym.

7. Akcja eposu rozgrywa się na dwóch płaszczyznach - w świecie bogów i w świecie ludzi.

8. Często idealizuje się bohaterów epopei.

9. Nad bogami i ludźmi ciąży fatum, od wyroków którego nie ma odwołania.

10. Kompozycja eposu ma charakter epizodyczny.

"Iliada"

Ponieważ królowej Hekabe tuż przed narodzeniem syna przyśniło się, że urodziła płonącą żagiew, od której spłonęło miasto, oboje z mężem Priamem postanowili porzucić niemowlę w górach. Chcieli uchronić Troję przed nieszczęściem. Małym chłopcem zaopiekowali się pasterze i tak królewicz Parys wyrastał w górach. Pewnego dnia znalazł się w pobliżu grotu centaura Hejrona, gdzie odbywało się wesele bogini Tetydy i Peleusa. Nie zaproszona na nie bogini niezgody, Eris, przybyła i rzuciła na stół weselny jabłko z napisem "Dla najpiękniejszej". Każda bogini za taką się uważała, więc każda chciała otrzymać owoc. Na sędziego zaproszono Parysa. Rywalizacja rozgrywała się głównie między trzema boginiami - Afrodytą, Herą i Ateną. Wszystkie obiecały nagrodzić Parysa za wyrok dla siebie pomyślny: Hera obiecała mu władzę, Atena - mądrość, a Afrodyta... najpiękniejszą kobietę - Helenę. Parys przyznał jabłko Afrodycie.

Wkrótce potem powrócił do Troi, a rodzice przywitali go pełni miłości. stamtąd wyruszył do Sparty, rzekomo z wizytą na dwór Menelaosa. Nie zastał pana domu, więc wypoczywał coraz lepiej poznając piękną Helenę. W końcu ją porwał, ale do końca nie wiadomo, czy nie za jej cichym przyzwoleniem.

Kiedy powrócił z nią do Troim, zawrzało w całej Grecji. Menelaos upokorzony! Parys pogwałcił święte prawa gościnności, złamał najświętsze nakazy, okazał się zdrajcą. Wkrótce na troję wyruszyły potężne wojska greckie. Wodzem ich był brat Menelaosa, Agamemnon. W szeregach Greków znaleźli się potężni żołnierze: Odyseusz, Achilles, mądry Nestor i wielu innych. Troja przygotowywała się do obrony.

Wojna trwała aż dziesięć lat. W dolinie Skamandra rozgrywały się liczne pojedynki. Szala zwycięstwa przechylała się raz na jedną, raz na drugą stronę. W walce brali też udział bogowie: Grekom sprzyjali: Hera, Atena, Posejdon, Hermes; Trojanom: Ares, Apollo, Afrodyta, Latona, Artemida. W obozie Greków wybuchła zaraza. Potem Achilles rozgniewał się na Agamemnona za to, że ten odebrał mu brankę wojenną, Bryzeidę. Odstąpił z pola walki. Jego zbroję ubrał Patroklos i wyruszył w pole. Zginął z ręki Hektora. Achilles rozpaczał. Potem poprosił matkę, by przyniosła mu nową, wykutą przez Hefajstosa, zbroję i wrócił walczyć w szeregach Greków. Pierwszy pojedynek stoczył z Hektorem. Zabił go, a potem zbezcześcił jego ciało. Nocą po zwłoki syna wybrał się, ryzykując własnym życiem, stary król Priam. Widząc ojcowskie łzy Achilles wydał mu ciało Hektora.

Wojna przeciągała się. Od strzały Parysa zginął Achilles, potem poległ Parys. Helenę wydano wtedy za jego brata, Dejfoba. Wreszcie Odyseusz wymyślił podstęp. Wybudowano wielkiego drewnianego konia, w którym ukryło się 12 najwaleczniejszych greckich żołnierzy. Konia postawiono przed bramami Troi, a wojska greckie zamarkowały manewr wycofywania się. Nocą Trojanie wciągnęli konia do miasta, pewni swego zwycięstwa. Ostrzegała ich przed tym krokiem wieszczka Kasandra, którą uważali za obłąkaną. Kiedy obrońcy Troi świętowali, Grecy wydostali się z kryjówki i otworzyli bramy miasta. Troja została zdobyta, jej obrońcy zgładzeni, a Helena zwrócona prawowitemu mężowi.

"Odyseja"

Po zakończeniu wojny trojańskiej bohaterowie greccy zaczęli wracać do domu. Tematem "Odysei" jest tułaczka Odyseusza, który prześladowany gniewem Posejdona z oślepienie jego syna, Polifema, przez 10 lat wędrował po morzach w poszukiwaniu Itaki. Epopeja liczy 24 księgi: księgi I-V to tzw. Telemachia (syn Odyseusz, Telemach, wyrusza na morze na poszukiwanie ojca, prowadzi go Atena, która zresztą namówiła go do wyprawy), w księgach VI-VIII wszechwiedzący narrator opowiada o nieszczęściach Odysa, który cudem ląduje na wyspie Feaków; w księgach IX - XII sam Odys opowiada Feakom o swoich przygodach (kraj Lotofagów, oślepienie Polifema, gniew Posejdona, pobyt u Eola - pana wiatrów, kraj Lastrygonów - ludożerców, wyspa Kirke, zejście do Hadesu, spotkanie z syrenami); w księgach XIII - XXIV powraca narrator wszechwiedzący, który opowiada o powrocie Odysa na Itakę, rozprawie z zalotnikami i objęciu tronu.

Powstanie i rozwój greckiej tragedii, informacje o teatrze greckim

Dramat to, obok liryki i epiki, trzeci rodzaj literacki. Należą do niego utwory przeznaczone do wystawiania na scenie. Brak w nich narratora, a akcja posuwa się naprzód dzięki działaniom postaci scenicznych (drama - gr. działanie).

W epoce antyku wykształciły się dwa podstawowe gatunki dramatu: tragedia - o charakterze poważnym, kończąca się katastrofą i zwykle śmiercią bohatera, i komedia - o tematyce lekkiej, zabawnej.

Źródłosłów słowa tragedia: tragos (kozioł) + ode (pieśń) = pieśń kozła

Źródłosłów słowa komedia: komos (pochód) + ode (pieśń) + pochód ze śpiewem

Pochodzenie tragedii

- dytyramb - uroczysta chóralna pieśń na cześć Dionizosa śpiewana podczas Wielkich Dionizjów, z czasem przekształciła się w dialog;

- dramat satyrowy - dialogi odbywali w nim ludzie przebrani za satyrów, towarzyszy Dionizosa;

- tragedia - wielkie widowisko oparte na konflikcie tragicznym, w którym główną rolę gra bohater tragiczny, którego działania nieubłaganie zmierzają ku katastrofie

Jak wyglądał teatr grecki

- orchestra (tanecznia) - okrągła przestrzeń u stóp amfiteatru, przeznaczona do występów chóru

- skene - drewniany budynek, pełniący jednocześnie funkcję garderoby i tła dla występujących aktorów

- proskenion - plac przed skene, gdzie występowali aktorzy

- theatron - miejsce z wykutymi w kamieniu siedziskami, usytuowane na zboczu

Przedstawienia odbywały się pod otwartym niebem.

Wielcy tragicy greccy

- Tespis - ok. VI w. p.n.e. wprowadził aktora (tzw. opowiadacza), który odpowiadał na kwestie chóru, co dało wykształcenie się dialogu scenicznego, wprowadził także maskę;

- Ajschylos - żył w latach 525 - 456 p.n.e., autor ok. 90 tragedii (m.in. trylogii "Oresteja"), wprowadził 2 aktora;

- Sofokles - żył w latach 496 - 404 p.n.e., wprowadził 3 aktora, ograniczył partie chóru na rzecz dialogu bohaterów, autor ok. 120 tragedii, m.in. "Antygona", "Król Edyp";

- Eurypides - żył w latach 480-406 p.n.e., znacznie pogłębił motywację psychologiczną postaci, kładł nacisk na ich przeżycia, autor ok. 70 tragedii (np. "Medea").

Budowa tragedii greckiej

- prolog - dialog wprowadzający w akcję tragedii

- parodos - pieśń chóru na wejście

- epejsodia - dziś powiedzielibyśmy akty

- stasimony - pieśni chóru

- komos - lament

- eksodos - pieśń chóru na wyjście[AN1]

Trzy jedności klasyczne

- jedność miejsca - akcja rozgrywa się w jednym miejscu (najczęściej przed pałacem królewskim)

- jedność czasu - czas akcji nie przekracza 24 godzin, trwa zwykle od świtu do zachodu słońca

- jedność akcji - akcja tragedii jest jednowątkowa, dotyczy jednego problemu

Wszyscy tragicy stosowali się do tej zasady. O wydarzeniach mających miejsce w przedakcji informuje zazwyczaj chór lub posłaniec.

Sofokles

Autor ok. 120 sztuk, z których niestety tylko 7 przetrwało do naszych czasów. Są to: "Ajas", "Antygona", "Król Edyp", "Trachinki", "Filoktet", "Edyp w Kolonos", "Elektra". 18 razy zwyciężał w zawodach dramatycznych, rywalizował i wygrał nawet z samym Ajschylosem.

"Antygona"

Akcja tragedii jest związana z mitami tebańskimi o rodzie Labdakidów przeklętym przez bogów. Edyp był synem władcy Teb, Lajosa, i jego żony, Jokasty. Jeszcze zanim się urodził wyrocznia delficka przepowiedziała, że zabije własnego ojca i ożeni się ze swoją matką. Na wieść o tym Jokasta rozpaczała, ale zgodziła się z mężem, że po narodzeniu dziecka, należy się go pozbyć. Porzucili więc niemowlę w górach, wcześniej przekłuwszy mu stopy, licząc na to, że zwabione krwią wilki, pożrą dziecko. Stało się jednak inaczej. Edypa odnaleźli pasterze i zanieśli do Koryntu, gdzie oddali go bezdzietnej parze królewskiej, Polibosowi i Merope.

Kiedy Edyp dorósł, coraz częściej słyszał, że jest podrzutkiem, przybranym synem króla. Postanowił wyjaśnić swoje pochodzenie u wyroczni. Kiedy usłyszał przepowiednię dotyczącą swojego losu, tę samą, którą kiedyś usłyszeli jego rodzice, natychmiast opuścił Korynt, bojąc się, by wyrocznia się nie ziściła.

Spotkawszy w drodze orszak podróżnych, z których jeden nie chciał ustąpić mu z drogi. Był to Lajos, władca Teb. Edyp niewiele myśląc, zabił go, nie wiedząc, że właśnie ziszcza się pierwsza część przepowiedni.

Po śmierci Lajosa władzę w Tebach objął Kreon, szwagier Lajosa. Miasto zaczął nękać straszliwy potwór, sfinks. Zadawał zagadkę, a kiedy nieszczęśnik nie umiał jej rozwiązać, sfinks go pożerał. Kreon ogłosił, że wyda swoją siostrę Jokastę za śmiałka, który odgadnie zagadkę. Obejmie on również tron Tebański. Tym człowiekiem okazał się Edyp, który przywędrował do Teb. Ożenił się więc z Jokastą (własną matką) i nie wiedząc o tym dopełnił przepowiedni. Po kilku latach jego rządów miasto nawiedziła zaraza. Mądry wieszcz Tejrezjasz orzekł, że jest to kara za straszliwą zbrodnię kazirodztwa, która skaziła miasto. Edyp rozkazał, by szukać winnego. Krok po kroku zbliżał się do odkrycia strasznej prawdy - to on jest kazirodcą i zabójcą własnego ojca. Zrozpaczony, wykłuł sobie oczy i udał się na wygnanie, do śmierci towarzyszyły mu córki, Antygona i Ismena. Zaś synowie, Eteokles i Polinejkes, mieli dzielić się władzą w Tebach. Niestety, Eteokles wypędził brata z miasta i sam objął rządy. Polinejkes zaś sprowadził na miasto wrogie wojska. Obaj zginęli w bratobójczej walce, a na tronie ponownie zasiadł Kreon. Zakazał grzebania zwłok zdrajcy, uczcił pogrzebem bohatera. W tym momencie rozpoczyna się akcja "Antygony".

Postawy bohaterów tragedii

Antygona i Ismena

Choć siostry, Antygona i Ismena są zupełnie różne. Pierwsza to kobieta odważna, silna, konsekwentna, honorowa. Pragnie pochować brata, by uczcić jego śmierć. Nie waha się przy tym złamać zakazu Kreona. Z kolei Ismena to kobieta słaba, oportunistka, która będzie biernie słuchać władcy. Taka postawa jest wygodna i gwarantuje względne bezpieczeństwo. Ismena panicznie boi się Kreona, nie złamie jego zakazu, nawet gdyby chodziło o sprawy tak ważne, jak walka w obronie religii i tradycji. Antygona - przeciwnie, nigdy nie zgodzi się na tyranię, jest gotowa oddać życie za swoje szlachetne zasady i przekonania.

Kreon i Hajmon

Kreon to nowy władca Teb. Zasiadł na tronie po bratobójczej walce i za wszelką cenę chce udowodnić swoim poddanym, że w przeciwieństwie do Polinejkesa i Eteoklesa, ceni przede wszystkim dobro państwa, praworządność i sprawiedliwość. Chce pokazać, że umie być okrutny dla wrogów, a dla zdrajców ojczyzny nie ma przebaczenia. Podejrzewa przy tym, że poddani mogliby go lekceważyć, skoro wprowadził rządy strachu, terror i nadzór nad życiem obywateli. Stosuje także okrutne kary, czego przykładem jest wyrok na Antygonę. To człowiek rządny władzy, który za wszelką cenę chce wzmocnić swój autorytet. Ostatecznie staje się tyranem, zaślepionym wściekłością i gniewem, który nad dobro poddanych stawia własną obsesję władzy absolutnej.

Nie słucha nawet własnego syna, który tłumaczy mu niewłaściwość jego postępowania. Wykazuje mu, że jeśli odwrócą się od niego poddani, straci całą swoją władzę, państwo zaś nie jest stworzone dla władcy, ale odwrotnie: władca dla państwa. Dbanie o dobro kraju nie polega na licznych nakazach, zakazach i wyrokach, autorytetu nie można opierać na strachu poddanych. Kreon pozostaje głuchy na tego rodzaju argumenty.

Hajmon stara się wtedy odwołać do jego zwyczajnych, ludzkich uczuć. Przypomina, że więcej można zdziałać dobrocią niż terrorem, że jeśli Kreon chce być prawdziwym władcą, nie powinien krzywdzić poddanych. Syn Kreona to rzecznik prawdziwej demokracji, uważa, że władca powinien pełnić rolę służebną wobec państwa, opiekować się poddanymi. Nic z tego nie dociera jednak do Kreona, który upiera się przy swoim wyroku.

Tragizm w "Antygonie"

Tragizm jako kategoria estetyczna polega na konieczności dokonania wyboru między równorzędnymi racjami, przed którym staje wybitna jednostka. Każdy wybór pociąga odrzucenie, każdy jest zły. Wybierając pochówek brata Antygona odrzuca życie, gdyby wybrała swoje życie, wyrzekłaby się boskich praw. Dlatego los bohatera tragicznego jest naznaczony tragizmem, bo każdy jego wybór musi doprowadzić do katastrofy.

W "Antygonie" postacie tragiczne to Antygona i Kreon.

1. Antygona

Jej wybór sprowadza się do dwóch kategorii: prawo ludzkie - prawo boskie. Antygona wybierając prawo ludzkie wyrzeknie się boskiego, wykroczy przeciw bogom, czym sprowokuje ich gniew (jak Kreon), wybiera to, w co wierzy - prawo boskie. Odrzuca jednak tym samym własne życie, bo zgodnie z prawem ludzkim, zostanie skazana na śmierć

2. Kreon

On także dokonuje wyboru: wybiera prawo ludzkie, odrzuca uczucie, prawo boskie, dobro jednostki. Dla niego liczy się tylko władza. Dokonując takiego wyboru, ściąga na siebie gniew bogów i karę. Pozostaje na scenie złamany cierpieniem.

"Antygona" - tragedia o władzy państwowej

Kreon jako władza chciał sprawować sprawiedliwe i prawe rządy. Wydał rozkaz i nie chciał go złamać, bo to dla niego oznaczało przyznanie się do własnej słabości, chwiejność woli. chciał także pokazać, jak surowo w jego państwie będzie się traktować zdrajców. Mimo namowy ze strony poddanych, nie zareagował, nie liczył się z wolą ludu, a może trochę się go bał, może uważał, że jeśli raz ulegnie, będzie tylko "malowanym" królem, a rządy będą za niego sprawować inni. Kreon był zdecydowanie zwolennikiem rządów "silnej ręki". Uważa, że poddani powinni w nim widzieć przede wszystkim władcę i pana, a nie ojca i dobrodzieja. Takie stanowisko okazało się dla niego zgubne.

Liryka antyczna

Horacy

Rzymski poeta, Horacy, jest twórcą gatunku literackiego zwanego odą. Pisał utwory o tematyce filozoficznej, w których prezentował swoją filozofię życiową, opartą głównie na filozofii stoickiej. Horacy był zwolennikiem dystansu wobec świata i tego, co nas w życiu spotyka. Tworzył utwory refleksyjne, miłosne, dotyczące sztuki poetyckiej.

Analizując utwory Horacego można wyodrębnić charakterystyczną dla niego filozofię życiową, którą nazywamy horacjanizmem. Została ona zaprezentowana na przykład w pieśni "O co poeta prosi Apollina". Poeta sięgnął zarówno po elementy epikureizmu jak i stoicyzmu. Stoi na stanowisku, że człowiek powinien czerpać z życia pełną garścią, robić wszystko, co daje mu szczęście, "chwytać dzień" (zasada epikurejczyków: "carpe diem"). Kiedy jednak spotyka go nieszczęście powinien się zdobyć na dystans i nie ulegać załamaniu i rozpaczy, bo następny dzień może przynieść niespodziewaną odmianę. Horacy był zwolennikiem zasady złotego środka (aurea mediocritas). We wspomnianej pieśni Horacy - poeta "prosi Apollina" o łagodną i pogodną starość, o radość życia, nie o bogactwo - dobra materialne, bo te przemijają. Podmiot liryczny wie, że w życiu człowieka najbardziej liczą się spokój i radość życia. Trzeba również umieć żyć w harmonii z naturą.

Podsumowanie wiadomości o horacjanizmie:

1. pochwała aktywności

2. odrzucenie wartości materialnych na rzecz duchowych

3. afirmacja życia

4. pochwała radości życia

5. pochwała zdrowia

"Exegi monumentum..."

W tej pieśni pojawia się bardzo ważny motyw - motyw "exegi monumentum...", czyli sławy, która daje poecie wieczne życie w pamięci potomnych. Horacy wyraża w tym utworze świadomość wielkości własnego talentu poetyckiego. Nie chwali się nim, ale mówi o tym, że zapewni mu on nieśmiertelność, bo jest artystą, którego utwory przetrwają przez wiele następnych pokoleń.

"Do mecenasa"

Tu również mamy do czynienia z motywem wędrownym. Dusza poety została tu opisana jako ptak, który podczas tworzenia opuszcza ciało. Człowiek w natchnieniu staje się instrumentem, który wygrywa myśli i idee niedostępne dla zwykłych śmiertelników.

Tyrteusz

Tyrteusz żył w VII w.p.n.e. Jest twórcą licznych elegii patriotycznych. Tematem jego wierszy jest przede wszystkim obrona ojczyzny, konieczność poświęcenia życia w potrzebie. w wierszu "Rzecz to piękna" Tyrteusz sławi obrońcę ojczyzny, pokazując jednocześnie los człowieka, który nie walczył z wrogiem. Taki człowiek jest wygnańcem, niewolnikiem, opłakany jest także los jego rodziny.

Od imienia Tyrteusza wywodzi się termin "tyrteizm" i "poezja tyrtejska". Jest to literatura, której tematem jest patriotyczna walka o wolność własnego kraju, wzywająca do bohaterskich czynów w imię ojczyzny.

Safona

Poetka żyła na przełomie VII i VI w. p.n.e. Do dziś jest uważana za najwybitniejszą poetkę starożytnej Grecji, choć z jej dorobku literackiego niestety niewiele się zachowało (ze względu na pożar biblioteki w Aleksandrii). W swoim domu na wyspie Lesbos prowadziła szkołę dla dziewcząt, które uczyła wrażliwości, dobrych manier, muzyki. Tematem wierszy Safony są: miłość, przyjaźń, uroki życia. Safona była, podobnie jak Horacy, przeświadczona o tym, że przetrwa w swojej poezji. Stała na stanowisku, że sztuka zapewnia artyście wieczne życie w pamięci następnych pokoleń, które podziwiać będą jego dzieła.

Anakreont

Anakreont tworzył pogodne, lekkie utwory, w których opiewał biesiadę, wino, urodę kobiet, miłość. Jego teksty są krótkie, zwykle zakończone dowcipną puentą. Często zawierają opisy scen flirtu, beztroskiej zabawy, motywy miłosne są tu skonwencjonalizowane, a podmiot liryczny zachowuje dystans wobec głoszonych refleksji. Często pojawiający się tu Eros jest traktowany nie jako bóg, ale nieodłączny kompan przy biesiadnym stole.

Symonides

Symonides to autor epigramatów, elegii, hymnów i trenów. W swoich wierszach prezentuje postawę człowieka, który godzi się z losem i przyjmuje życie takim, jakie jest. Uważa, że należy zawsze zachować dystans i nie troszczyć się o jutro, bo tak naprawdę ikt nie wie, co ono przyniesie. Trzeba zawsze być przygotowanym i na wielkie radości i na wielkie klęski. Tylko wtedy można zachować równowagę. w swoich wierszach Symonides opiewał także władców i uroczystości dworskie. Jest autor wiersza pt. "Los".

Gatunki literatury antycznej

Oda - wzniosły utwór o różnorodnych treściach. Wyróżnia się: ody biesiadne, miłosne, refleksyjne, patriotyczne. Przykłady ód Horacego:

"O co poeta prosi Apollina"

"Exegi monumentum aere perennius" (Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu)

Hasła, które były i są wykorzystywane przez twórców:

motyw "exegi monumentum" - motyw nieśmiertelności artysty, który żyje wiecznie dzięki swoim utworom.

hasło "non omnis moriar" - związane ściśle z motywem "exegi monumentum", słowa te znaczą: "nie wszystek umrę"

motyw carpe diem (chwytaj dzień) - epikurejskie zalecenie wykorzystywania każdej chwili, by cieszyć się życiem i czuć się szczęśliwym.

List poetycki - poemat o charakterze dydaktycznym ujęty w formę listu. Twórcą listów poetyckich był Horacy ("List do Pizonów")

Satyra - gatunek synkretyczny (z pogranicza liryki i epiki), służący ośmieszeniu wad i ludzkich słabości. Twórcą satyr był Horacy.

Anakreontyk - krótki utwór wierszowany, dowcipny, zabawny, w którym sławi się biesiadę, pieśni, wino, urodę kobiecą, flirty. Najsłynniejszym twórcą tego typu wierszy był Anakreont ("Słodki bój", "Piosenka").

Epigramat - pierwotnie napis nagrobny, z czasem krótki utwór o celnej puencie. Jego twórcą był Symonides z Keos ("Napis"). Antologia Palatyńska - zbiór epigramatów greckich ułożony w X w. n.e. Ze starożytnych epigramatów wykształciła się renesansowa fraszka.

Epopeja (epos) - gatunek rodem ze starożytnej Grecji, najsłynniejszym twórcą eposów był Homer ("Iliada", "Odyseja"), rzymski poeta Wergiliusz napisał "Eneidę", wzorują się na eposach greckich. Cechy eposu:

- akcja dotyczy losów społeczności na tle ważnych dla niej wydarzeń dziejowych

- obecność porównań homeryckich i stałych epitetów

- inwokacja na początku eposu

- akcja rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: w świecie bogów i w świecie ludzi;

- nad wszystkim władzę ma Mojra - przeznaczenie

- obecność wszechwiedzącego narrator, ukrytego za światem przedstawionym

- zabiegi retardacji (opóźnianie wydarzeń przez szczegółowe opisy) i retrospekcji (cofanie się w przeszłość)

- akcja epizodyczna - podzielona na drobne wydarzenia, np. pojedynki bohaterów, częste przenoszenie akcji z ziemi na Olimp i odwrotnie;

- realizm szczegółu - np. opis tarczy Achillesa

- liczne opisy scen batalistycznych

- heksametr - wiersz niezwykle rytmiczny oparty na zestrojach akcentowych.

Sielanka (bukolika) - utwór dotyczący życia pasterzy i rolników, twórcą sielanek starożytnych był Wergiliusz. w Polsce tym gatunkiem posługiwali się Szymon Szymonowic (renesans) i Franciszek Karpiński (oświecenie)

Wergiliusz

Wergiliusz to przede wszystko twórca rzymskiego eposu "Eneida". Tematem epopei są dzieje Eneasza, któremu udało się opuścić trawioną pożarem Troję. Od Eneasza swój rodowód wywodzili starożytni Rzymianie. Ponadto Wergiliusz stworzył "Bukoliki" - pieśni o życiu pasterzy i "Georgiki" - poświęcone życiu rolników. Od niego swój początek bierze sielanka - utwór o pogodnej tematyce z życia pasterzy, ludzi żyjących w harmonii z naturą, pracujących z radością, przeżywających nieskomplikowaną miłość.

[AN1]y akty