Tango - problematyka

„Tango” Sławomira Mrożka to utwór, który w dużej mierze podejmuje tematykę związaną z miejscem intelektualisty we współczesnym świecie. Nad całą snutą przez  dramaturga w tym utworze refleksją unosi się piętno gry konwencjami. W „Tangu” Mrożek żongluje właściwie groteską, surrealizmem i konwencją realistyczną. To sprawia, że utwór w latach 60. XX wieku, ale i dzisiaj wydaje się nowatorski. Jednocześnie uruchomiony w utworze ogrom nawiązań, kontekstów literackich (w dużej mierze nawiązania do utworów Stanisława Wyspiańskiego, ale i tradycji romantycznej) pozwala Mrożkowi w specyficzny sposób stawiać zagadnienia społeczne.  

Obraz stosunków międzyludzkich  

W „Tangu” Sławomira Mrożka zaprezentowana zostaje trzypokoleniowa rodzina (Artur, Stomil, Eleonora, Eugenia, Eugeniusz) i dwie osoby pozostające z nimi w bliskich stosunkach (Ala i Edek). Ponieważ życiem bohaterów rzą­dzi bezwład, aby przywrócić porządek Artur, planuje najpierw uporządkować relację między osoba­mi.  

Mrożek w ten sposób czyni relacje międzyludzkie absolutnie fundamentalnymi dla obrazu świata. Jednocześnie pokazuje, jak absurdalne formy mogą one przyjmować. Mamy żonę, która zdradza męża, ale chce, by on był zazdrosny; mąż zaś, aby być nowoczesnym, udaje, że nie znajduje żadnego powodu, by uznawać zdradę żony za coś złego. . Babcia nie stoi na straży tradycyjnych wartości. Nie próbuje nawet uzdrowić relacji między Stomilem i Eleonorą.  Ta ostatnia odcina się wręcz od roli matki i protestuje przeciwko próbom odnowienia dawnych konwencji. Mrożek, nawiązując jednocześnie do mieszczańskiej komedii rodzinnej i awangardowej rewolucji, pokazuje, jak łatwo doprowadzić do sytuacji, w której społeczeństwo traci prawdziwe wartości, a naiwny romantyzm (Artura i Eugeniusza) nie chroni przed totalitaryzmem osadzonym na sile fizycznej, a nie duchowej (Edek). 

„Tango” Sławomira Mrożka można więc interpretować jako utwór o kryzysie rodziny, ale jest ona tutaj także znakiem i karykaturą relacji w skali społeczeństwa czy narodu. Edka z kolei autor wyposażył w cechy prostaka, niepodlegającego właściwie żadnym  ograniczeniom. Jest on więc ucieleśnieniem swobody. Jeśli jednak ucie­leśnienie wolności zdobywa władzę, to – mówi Mrożek – nikomu już nie będzie „groziła” wolność, tylko totalitaryzm.  

Intelektualista i absurd w świecie „Tanga”  

„Tango” Sławomira Mrożka w groteskowej ramie pokazuje, jak słaby jest intelektualista w świecie pozbawionym jakichkolwiek zasad porządkujących i wartości moralnych. Podjęta przez Artura próba przywrócenia zasad jest więc próbą przywrócenia wolności, ale nie totalnej i absurdalnej, która właściwie prowadzi do zniewolenia, ale autentycznej i w czymś jednak osadzonej. Problemem jest jednak to, że Artur – co sam na koniec przyznaje – uległ romantycznym mitom, które okazały się nie wytrzymywać konfrontacji z brutalną rzeczywistością. Jego ofiara na ołtarzu zasad staje się więc nie mniej absurdalna od braku zasad, wobec których się on buntuje.  Artur zdaje sobie sprawę, że jego usilne reanimowanie „trupa” formy było tak samo groteskowe (choć jednocześnie faszyzmem podszyte), jak usilna nowoczesność jego rodziców.  

Paradoksalnie w świecie Mrożka przymus wolności zniewala wszystkich bohaterów, dlatego Edek bez większego wysiłku jest w stanie na końcu przejąć. Władzę przejmuje nie inteligent i idealista, jakim jest Artur, ale człowiek bez zasad moralnych.  

Mit swobody 

W „Tangu” Sławomira Mrożka rządzi idea pełnej wolności. To  mit, któremu ulegają praktycznie wszyscy bohaterowie. Niektórzy, tak jak Stomil, awangardowy artysta-eksperymentator, głoszą wprost tę zasadę, podobnie jak Eleonora. Inni – jak Eugeniusz – zostają do niej przymuszeni.  

Mit swobody prowadzi jednak do buntu, agresji i śmierci Artura. Jego postać najlepiej pokazuje, jak destrukcyjnie działa mit swobody, jak doprowadza do klęski ideałów, ostatecznego rozkładu form. Na tle normy – czyli pełnej swobody –  ustanowionej przez większość, podjęta przez Artura próba odnowy tradycji i przywrócenia wartości moralnych wydaje się nowatorska. Pokazuje to do jak destrukcyjnych działań prowadzić może tak pojmowana swoboda – totalitaryzmu siły fizycznej (Edek), neofaszyzmu żywiącego się przywróconymi na siłę formami.  

Wolność równoznaczna z odrzuceniem prawa moralnego i  naturalnego prowadzi do zguby – zdaje się mówić Mrożek w ostatniej scenie swojego dramatu. Nie oznacza to, że mówi nie nowoczesności albo na siłę chce przywracać dawne normy religijne, pokazuje jednak, że bez brakuj postaw nowoczesność i tradycjonalizm sam w sobie są równie niebezpieczne.  

„Tango” jako parabola polityczna 

Ponieważ rodzina Stomila tworzy pewien organizm społeczny, jej charakterystykę i historię można swobodnie przekładać na ocenę zbiorowości ludzkich. Mrożek w „Tangu” zdaje się pokazywać postawy wobec wolności i totalitaryzmu, pokazując jednocześnie konsekwencje skrajnych społecznych tendencji, ujawniając brutalne mechanizmy rewolucji i zgubne jej skutki. Mrożek jest wyjątkowo krytyczny wobec inteligencji, którą ocenia negatywnie za zbytnie uleganie ideom, modom, mitom. Piętnuje na przykładzie podstawowego organizmu, jakim jest rodzina, brak jedności, skupienie się na sprawach drugorzędnych, brak łączących przekonań i zasad – to sprawia, że cała rodzina przegrywa z jednym Edkiem. Jeśli przeczytać „Tango” jako parabolę polityczną, to w dramacie tym Mrożek zdaje się formułować odpowiedź, jak to możliwe, że w naszej historii doszło do tak nieprzewidywalnych rewolucji, zamachów stanu, jak mógł wyrosnąć faszyzm czy totalitaryzm.  

„Tango” a tradycja literacka 

Sławomir Mrożek podejmuje dyskusję literacką z co najmniej kilkoma autorami i utworami literackimi. Z pewnością ważnym kontekstem jest „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego, z którym łączy Mrożka krytyka społeczeństwa, ale już nie tyle niemożliwości znalezienia porozumienia, tylko wyostrzenia się podziałów i niebezpieczeństw z tym związanych. Sama ostatnia scena „Tanga” nawiązuje do chocholego tańca z końcówki „Wesela”. O ile jednak u Wyspiańskiego taniec chocholi był tańcem marazmu i uśpienia, o tyle tango Edka i Eugeniusza to symbol przemocy, opresji i brutalnego podporządkowania.  

Ważnym kontekstem z pewnością jest również twórczość Witkacego i Gombrowicza jako dramaturgów podejmujących dyskusję o kształcie współczesnego im społeczeństwa. Można dostrzec nawiązania między „Tangiem” a „Szewcami” Witkacego czy też „Iwoną, księżniczką Burgunda” Gombrowicza.  Warto także pamiętać o kontekście wieszczów romantycznych – przede wszystkim dramaturgii Mickiewicza i Słowackiego, która dla odczytania postaci Artura również jest istotna.