Biografia Sławomira Mrożka
Sławomir Mrożek urodził się w 1930 roku. Jest dramatopisarzem, autorem licznych opowiadań, satyrykiem, felietonistą oraz rysownikiem. W swoich dramatach ukazuje elementarne sytuacje, pasujące do każdej epoki i grupy społecznej. Stara się wyjaskrawić ich graniczący z absurdem komizm. Najważniejsze dramaty Mrożka to te, które zostały napisane jeszcze przed emigracją (1963-1996): "Policja" (1958), "Męczeństwo Piotra O'heya" (1959), "Zabawa" (1962), "Śmierć porucznika" (1963). Najbardziej znaną jego sztuką jest jednak "Tango" (1964), krytyczna refleksja nad rodzeniem się systemów totalitarnych.
Poza ojczyzną powstał jeden z najchętniej wystawianych dramatów - swoiste studium dwóch różnych metod wykluczenia, czyli "Emigranci" (1974). Utwór przeciwstawia marzycielskie schematy myślowe emigranta politycznego zdrowemu rozsądkowi niewykształconego emigranta zarobkowego. Począwszy od lat 80., w dramatach takich, jak "Ambasador" (1981) czy "Kontrakt" (1986) Sławomir Mrożek kontynuował analizowanie zachowań ludzkich, coraz śmielej zbliżając się do psychologii postaci, by z jej pomocą ukazać mechanizmy historii i związanej z nią polityki.
Lata 90. w twórczości autora "Emigrantów" to zasadniczo trzy dramaty: "Miłość na Krymie", dzieło o upadku ZSRR, "Piękny widok", studium wojny bałkańskiej widzianej oczyma pary Europejczyków wypoczywających na wybrzeżu jednego z państw byłej Jugosławii, a także "Wielebni", humorystyczna analiza obłudy religijnej. Każdy z wyżej wymienionych trzech dramatów obrazuje pewien fragment ostatniego dziesięciolecia XX wieku. Mimo powagi poruszanych w nich tematów Mrożek ukazuje rzeczywistość w krzywym zwierciadle. Wojna staje się udręką dla turystów, zamęt towarzyszący upadkowi komunizmu jest wprost komiczny, zaś "Wielebni" okazują się satyrą zbliżoną pod względem humoru do dzisiejszych komedii sytuacyjnych. Śmiech jest nieodłącznym elementem dramatów Mrożka.
Opracowanie
"Tango" jest dramatem utrzymanym w typowej dla Mrożka poetyce groteski, podejmującym problemy związane z rolą współczesnego intelektualisty. Rzecz dzieje się w kręgu rodziny Stomila, artysty-nieudacznika. Bohaterowie mieszkają w domu pełnym bezużytecznych przedmiotów, takich jak katafalk czy stary dziecięcy wózek. Ogarnia ich bezwład, którego nie potrafią i nie chcą przezwyciężyć. Wszystkie konwencje i normy zostały unicestwione, w związku z czym nie można podjąć próby obalenia starego porządku, ponieważ wszystko jest dozwolone. Nawet próba mechanicznego narzucenia rodzinie dawnych form, podjęta przez Stomila i Artura, zawodzi, gdyż brakuje do tego celu idei (wszystkie dotychczasowe idee, np. Bóg, eksperyment czy sport, zostały odrzucone). Usiłujący wyjść z impasu Artur zostaje uderzony najpierw kolbą rewolweru, a później złożonymi dłońmi, w kark przez prymitywnego Edka, w wyniku czego upada na kolana i umiera. Po dokonaniu zbrodni Edek przejmuje władzę nad pozostałymi członkami rodziny. W scenie końcowej, ulegając rozkazowi Edka, wuj Eugeniusz tańczy z nim tango, czemu przygląda się cała rodzina. Zarówno bohaterowie tej sztuki, jak i jej problematyka nawiązują do dramatów Stanisława Ignacego Witkiewicza. Natomiast samo zakończenie jest reminiscencją chocholego tańca z "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego.
W dramacie "Tango" taniec zapowiada tragedię, jaka teoretycznie mogłaby się zdarzyć, gdyby ktoś dopisał ciąg dalszy sztuki. Postać grubiańskiego Edka symbolizuje totalitarnego tyrana, zazwyczaj nieokrzesanego, który czerpie radość z unicestwiania rzeczy dla niego niezrozumiałych. Artur natomiast przypomina bohatera romantycznego. Mimo że buntuje się przeciw zastanej rzeczywistości, jego protest jest wynikiem nieuznawania norm przez rodzinę. Artur jest niewolnikiem idei, pragnie zbudować nowy świat. Jednak w ukazanej przez Mrożka rzeczywistości jego szanse są równe zeru.
"Tango", w opinii wielu, jest utworem demaskującym prymitywny i brutalny ustrój totalitarny. Jest również kpiną z tak zwanej elity intelektualnej, która w swych eksperymentach często podąża drogą prowadzącą do zniewolenia.
Wyjaśnienie tytułu
Podczas lektury "Tanga" czytelnik zachodzi w głowę, dlaczego taki, a nie inny tytuł nadał Mrożek jednemu ze swoich dramatów. Przez większość akcji trudno znaleźć odpowiedź na niedające spokoju pytanie, nie ma bowiem odniesień ani do muzyki, ani do tańca. Dopiero po zamordowaniu Artura przez Edka wszystko staje się jasne - prymitywny Edek prosi Eugeniusza, aby z nim zatańczył. Tańczą klasyczne tango "La Cumparsita". W tym tańcu, przeznaczonym dla dwojga, jeden z partnerów prowadzi. Pech chce, że prowadzącym jest Edek, nieokrzesany prostak, przedstawiciel proletariatu, a na dodatek morderca. Edek jest symbolem dyktatora dowolnego ustroju totalitarnego. Autor "Emigrantów" chciał udowodnić ogółowi obywateli, że w czasach kryzysu władza rzadko znajduje się w rękach ludzi światłych. Częściej do głosu dochodzą jednostki przebiegłe, a zarazem mające ciasne horyzonty myślowe.
Warto zwrócić uwagę na nieistotny z pozoru fakt, a mianowicie na to, że tango jest tańcem zrodzonym wśród nizin społecznych, gdyż wywodzi się z przedmieść Argentyny. Pasuje zatem do niezbyt szlachetnej persony, jaką jest Edek. "Tango" należy do utworów, które zwracają uwagę czytelników na problem koegzystencji klas społecznych. Innym problemem poruszonym w utworze jest atrofia wartości i odwiecznych zasad. Sławomir Mrożek daje nam do zrozumienia, że najważniejszym czynnikiem, od którego zależy nasza egzystencja, jest stosowanie się do ogólnie akceptowanych norm, bo jedynie ich przestrzeganie tak naprawdę może zapewnić nam wolność.
Sławomir Mrożek zarysowuje w "Tangu" groteskowe wyobrażenie świata, które tylko z pozoru wydaje się zabawne. Przedstawione zdarzenia tworzą wizerunek, który stawia "Tango" w szeregu tragikomedii. Jej treść można przedstawić w bardzo prosty sposób. Jest rodzina. Najstarszymi jej członkami są: Eugenia i Eugeniusz. Są też rodzice: Eleonora i Stomil, a także ich syn Artur ze swoją narzeczoną Alą, która jest jego kuzynką. Nietypowa to rodzina: seniorzy naśladują zachowania młodzieży, rodzice usiłują walczyć z uznanymi normami: dotyczącymi m.in. ubioru, zachowania, przyzwoitości - w rzeczy samej nie zachowują się jak prawdziwi rodzice. W tym chaosie jedynie Artur odczuwa potrzebę ładu. Sprzeciwia się "nowatorstwu" rodziców, gdyż ma dość życia bez reguł. Artur szuka ratunku w tradycji, m.in. chce wziąć tradycyjny ślub. Jakiż to nietypowy konflikt pokoleń: syn występuje przeciwko rodzicom, bo to on ich nie rozumie. Nowe zamieszanie wprowadza Edek - wyjątkowo prostacki typ, a do tego kochanek Eleonory. Artur swoim racjonalnym myśleniem niewiele może wskórać. Po śmierci Eugenii zaczyna zdawać sobie sprawę, że aby czegoś dokonać, potrzeba przemocy. Planuje wykorzystać tępego Edka. Jednak kiedy odkrywa, że Ala zdradziła go z Edkiem, postanawia zlikwidować rywala. Tymczasem zostaje przez niego przechytrzony, a następnie zamordowany. Ostatecznie Edek przejmuje władzę w domu. Po dokonaniu zbrodni wspólnie z Eugeniuszem tańczą tango nad ciałem denata.
O czym właściwie jest tragikomiczne "Tango" utrzymane w stylistyce groteski?
Według mnie o różnych rodzajach rewolucji. Jeżeli w miejsce konfliktu pokoleń (starzy - młodzi) podstawimy walkę klasową, zobaczymy tak naprawdę bój o władzę, rewolucyjny bałagan. Rewolucją jest w "Tangu" na przykład protest starszeństwa wobec ponadczasowych zasad etycznych. Jest nią też chęć zmiany mentalności swoich krewnych przez Artura. Jedna rewolucja wyklucza drugą. W ten sposób mamy do czynienia z dwiema kontrrewolucjami. Prawdziwym zwycięzcą obydwu jest siła fizyczna, brutalność i przemoc. Wszystkie te cechy uosabia bezmyślny troglodyta, jakim jest Edek. "Tango" to świetna parabola wszelkiego rodzaju stosunków zachodzących we współczesnym świecie.
Warto wspomnieć o innym typie rewolucji - obyczajowo-artystycznej. Wcześniej zestawiliśmy rodzinę ze społeczeństwem, tutaj zajmiemy się rewolucją w sztuce. Nawet kiedy formy i konwenanse są obalane, to co powstało na ich miejsce, staje się taką samą formą i konwenansem. Warto w tym miejscu odwołać się do "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza, a mianowicie do pojęcia "gęby", przed którą nie ma ucieczki. Odwrócenie ról poszczególnych członków rodziny jest ośmieszeniem tradycyjnego wzorca tejże. Postawa rodziców Artura jest tak naprawdę nieświadomą parodią awangardy. Dzięki ich bezwiednej pomocy zwycięża sztuka przeznaczona dla masowego odbiorcy. Jej metaforą jest tango.
Tragikomiczne "Tango" to również sztuka o kryzysie wartości. Cały łańcuch wydarzeń: najpierw bunt Eleonory i Stomila, później sprzeciw Artura, a wreszcie końcowe zwycięstwo Edka - oto wizerunek rewolucji, w której zwyciężają najbardziej prymitywne instynkty. Artur usiłuje znaleźć wartość, której nikt nie będzie w stanie zakwestionować. Ponosi jednak klęskę. Sam ulega temu, co tak uparcie zwalczał, kiedy usiłuje zabić Edka. Ostatecznym zwycięzcą okazuje się brutalna przemoc wynikająca z głupoty, co świadczy o pesymistycznej wymowie dramatu.
