Tango - pytania i odpowiedzi

W jaki sposób bohaterowie Tanga reprezentują postawy i wartości współczesnych ludzi?

Bohaterowie Tanga to postaci stosunkowo uniwersalne, które odnosić można także do postaw współcześnie wyznawanych przez przedstawicieli społeczeństwa. 

Stomil i Eleonora reprezentują pokolenie, które musiało żyć według ustalonych konwenansów, kiedy więc zyskało absolutną wolność, nie dostrzegło w niej żadnego zagrożenia. Wolność okazała się jednak niczym opium: odbierająca chęć do działania, prowokująca do marazmu, braku jakiejkolwiek sensownej aktywności. Dzisiaj takich postaw domagających się wolności, braku ograniczeń, zniesienia zasad nie brakuje. Wiele osób dzisiaj chce sobie w swoim domu, życiu rządzić po swojemu, być zwolnionym z konieczności dopasowywania się do jakichkolwiek reguł. 

Artur w pewnym sensie reprezentuje wszystkich tych, którzy walczą o tradycję, o porządek, w przeszłości upatrują szansy na przywrócenie rzeczywistości ram, których tak bardzo ona potrzebuje. Niektórzy dzisiaj taką postawę nazwą konserwatyzmem, inni będą ją jednak traktować jako wyraz niechęci do dynamicznie zmieniającego się świata XXI wieku. Można polemizować, czy Artur miał rację we wszystkich swoich działaniach, nie ulega jednak wątpliwości, że bardzo trafnie diagnozował zagrożenia związane z totalną wolnością. 

Edek z kolei to postać, którą dzisiaj postrzegać bylibyśmy gotowi przede wszystkim jako reprezentanta tej grupy ludzi, która po prostu idzie za głosem mas, za popularnymi przekonaniami, wyborami w każdym aspekcie życia (od słuchanej muzyki do wyborów politycznych). Uznać można, że siła tej grupy jest niezmienna.

Kim jest Artur?

Artur, syn Stomila i Eleonory to niewątpliwie kluczowa postać Tanga. Postać przede wszystkim zdecydowanie wyróżniająca się na tle wszystkich innych uczestniczących w akcji. Przede wszystkim jest to bohater, który buntuje się przeciwko zastanej sytuacji, marzy o przywróceniu porządku, stara się znaleźć sposób na wprowadzenie utraconego poczucia sensu. 

Swoją odrębność bohater podkreśla nawet strojem – jako jedyny jest schludnie i czysto ubrany. Zawsze w dobrze skrojonym i efektownie na nim leżącym ciemnym garniturze, zawsze w białej koszuli z krawatem. Bohater „wyprasowany”, w ramach, marzący o porządku. 

O jego inteligencji świadczyć może studiowanie jednocześnie trzech kierunków. Wiemy o dwóch z nich – medycynie i filozofii. Szczególnie studiowanie tego ostatniego zdaje się mocno wpływać na postawy bohatera i jego wypowiedzi. Artur wielokrotnie prezentuje się jako myśliciel, a jego wywody filozoficzne uderzają jasnością i błyskotliwością. W świecie pozbawionym reguł proponowane przez Artura spojrzenie cechuje się logiką, Artur regularnie piętnuje jej brak w otaczającym go świecie i dąży do jej przywrócenia.

Tango — co oznacza tytuł lektury?

Tytuł Tanga można rozumieć na kilka sposobów. Odnosi się oczywiście do samego finału dramatu, kiedy to po zamordowaniu Artura i przejęciu władzy w domu, Edek tańczy tango z Eugeniuszem w rytm słynnej melodii La cumparsita.

Samo tango to taniec, który pojawił się pod koniec XVIII wieku i stopniowo zyskiwał popularność przez cały wiek XIX. Taniec ten wywodził się jednak z tradycji hiszpańskiego flamenco i habanery, która przeszczepiona na grunt Ameryki Południowej i zmieszana z lokalnymi rytmami dała tango tańczone przede wszystkim przez afrykańskich niewolników. Taniec był uznawany za bardzo sensualny, zmysłowy, a przez to niemieszczący się w kanonach mieszczańskiego społeczeństwa. Tańczono tango więc przede wszystkim w domach publicznych, podrzędnych lokalach, na ulicach miast Ameryki Południowej. Popularność tanga jednak stale rosła – na początku XX wieku pojawiło się tzw. tango argentyńskie i paryskie, tańcem tym zainteresowało się Hollywood. 

Na początku XX wieku, mimo stale rosnącej popularności tego tańca, tango dalej było określane jako nieprzyzwoite o silnym zabarwieniu erotycznym. Dla pokolenia Eleonory i Stomila był to więc taniec, którego ostateczne pojawienie się w porządku publicznym było symbolem wyzwolenia się od ograniczających ich konwenansów, porzucenia dotychczas obowiązującego porządku, zanegowania mieszczańskiej moralności. W tym sensie tango można byłoby potraktować jako symbol wyzwolenia. 

Trzeba jednak zwrócić uwagę, że tańczy je Edek z Eugeniuszem, co odwołuje się do pierwotnej wersji tego tańca wykonywanego rzeczywiście przez dwóch mężczyzn. W tym sensie jest to taniec zwycięstwa prymitywizmu i kultury masowej, jaką reprezentuje Edek, który prowadzi w tym tańcu, podporządkowując sobie Eugeniusza jako symbol dawnego porządku. Charakterystyczna jest tutaj melodia La cumparsity, a więc przeboju jeszcze sprzed czasów II wojenny światowej.

Znaczenie tanga jako tytułu dramatu Mrożka wyłania się więc dopiero z połączenia tych dwóch obrazów tańca. Przejście od sposobu postrzegania tanga przez Stomila do tego, jak widzi je Edek, wskazuje na powtarzalność historii i kolejnych przewrotów społecznych. Ta powtarzalność historii, jej stopniowe zmiany, które ostatecznie prowadzą do punktu wyjścia, podkreśla jeszcze powolność i powtarzalność figur w samym tangu, które wykonywane jest w bardzo przeciągłym jednostajnym rytmie (na dwie czwarte lub na cztery czwarte). 

Dlaczego Tango można nazwać parabolą polityczną?

Do postrzegania Tanga jako paraboli politycznej skłania przede wszystkim kompozycja tego dramatu, sposób prezentacji akcji i jej bohaterów. Tutaj nie ma znaczenia ta konkretna rodzina, nie liczą się Stomil, Eleonora czy Artur jako konkretne, bardzo zindywidualizowane jednostki. Dom Stomilów przypomina laboratorium więzi, relacji między poszczególnymi jednostkami reprezentującymi określone typy społeczne, jak i byty polityczne. Zarówno Artura, Stomila, jak i Edka można potraktować jako reprezentantów określonych postaw wobec rzeczywistości i to stanowi główny ich rys charakterystyczny, a nie pojedyncze cechy. 

Tango Sławomira Mrożka zostało po raz pierwszy opublikowane w „Dialogu” w 1964 roku. Były to czasy PRL, kiedy I sekretarzem partii był Władysław Gomułka. Początkowo z jego postacią wiązano nadzieje na pozytywne zmiany, jednak szybko okazało się, że jest zupełnie przeciwnie. Panowało przeczucie, że niedługo nastąpi okres przesilenia i rzeczywiście tak się stało – nadszedł bowiem rok 1968 i czas studenckich strajków, ale i deportacji Żydów z Polski oraz wielu innych wydarzeń społeczno-politycznych. Mrożek za pomocą Tanga zdaje się w 1964 roku stawiać diagnozę dotyczącą otaczającego go społeczeństwa i możliwych konsekwencji aktualnego stanu rzeczy. 

Mikrospołeczność, jaką jest rodzina Stomila, służy Mrożkowi jako scena prezentacji szeregu problemów społecznych i politycznych w ówczesnej rzeczywistości. Rodzina Artura prezentuje w pełnej okazałości rozbicie społeczeństwa, słabość inteligencji niezdolnej do wprowadzenia zmian. Istotnym problemem jest oczywiście także upadek moralności i systemu wartości. Przede wszystkim jednak akcja Tanga jako parabola polityczna pokazuje, jak łatwo polskie społeczeństwo ulega presji zewnętrznej, jak silny jest nacisk totalitarny, jak ogromne znaczenie ma rosyjskie oddziaływanie na kraj, klasę polityczną, inteligencję.  Zwycięzca jest tutaj tylko jeden – to bezwzględna i prymitywna siła. Zakończenie to można potraktować jako wyraz największych obaw Mrożka, który liczy się z tym, że inteligencja, która niezdolna jest do żadnego działania, w końcu ulegnie tej sile. 

Dlaczego Tango jest groteską?

Sławomir Mrożek w Tangu posługuje się groteską, aby jeszcze mocniej podkreślić niektórej problemy i zjawiska życia społeczno-politycznego. Autor ucieka się do chwytów najbardziej kluczowych dla groteski, a więc wyolbrzymienia, przerysowania, karykatury. Celem Mrożka nie jest jednak tylko ośmieszenie aktualnych trendów i sytuacji polityczno-rodzinnej. Groteska zakłada połączenie dwóch przeciwstawnych sobie jakości estetycznych – tragizmu i komizmu. Skarykaturowana rodzina Stomilów jest śmieszna w swoich przyzwyczajeniach i zachowaniach, skutki tego są jednak tragiczne. Celem sięgnięcia po groteskę w Tangu jest oczywiście sprowokowanie czytelnika bądź widza do refleksji przez ujawnienie mechanizmów rządzących ludzkim życiem. 

Groteskowo przedstawione są przede wszystkim więzi rodzinne:

• mąż mieszka z żoną i jej kochankiem pod jednym dachem, 

• leżąca na katafalku babcia jeszcze przed chwilą zachowywała się jak nastolatka, 

• Stomil jako twórca, który cały dzień spędza w piżamie i oddaje się bezsensownym eksperymentom, w ogóle nie interesuje się tym, co dzieje się w jego rodzinie.

Z pewnością groteskowe jest także odwrócenie porządku w konflikcie pokoleń. Tutaj to syn Artur próbuje przywrócić porządek, wobec czego buntują się jego rodzice. Babcia, która powinna stać na straży tradycji, skupiona jest wyłącznie na grze w karty z Edkiem. Konflikt pokoleń zostaje wyolbrzymiony, Artur w wielu momentach przypomina wariata, furiata, który nie panuje nad swoim zachowaniem. Paradoksalna historia zaręczyn i potencjalnego związku Artura oraz Ali także wspomaga groteskowy efekt. Sama śmierć Artura, która jest tragiczna i kończy nadzieję na pozytywną zmianę, zostaje przedstawiona w sposób groteskowy, kiedy cała rodzina biernie patrzy na śmierć syna, po czym równie bezwolnie poddaje się rządom Edka. 

Dlaczego Tango to dramat rodzinny?

Tango jest dramatem rodzinnym, ponieważ głównym jego tematem w sferze fabularnej są stosunki w rodzinie Stomila. Linię akcji dramatu wyznacza przede wszystkim konflikt rodzinny między Stomilem i Eleonorą a ich synem Arturem. Rzecz toczy się o wolność i porządek. Mrożek jednak odwraca tradycyjny układ sił. Tutaj to Artur jako przedstawiciel młodego pokolenia prezentuje się jako ten walczący o przywrócenie porządku, reguł, moralności, obowiązujących wszystkich zasad. Wolność bez ograniczeń jawi się mu jako największe zło i zagrożenie dla człowieka. Próbuje do swoich racji przekonać pozostałych członków rodziny. Rodzice jednak jawią się jako obrońcy wolności, ci, którzy obalali stary porządek i nie chcą już wracać do świata, w którym obowiązują zasady. Nawet babcia, którą można byłoby postrzegać jako obrończynię tradycji, zupełnie nie pasuje do tych wyobrażeń. Zdecydowanie bardziej przypomina nastolatkę, która skoncentrowana jest jedynie na grze w karty. 

Mrożek pokazuje więc totalny rozpad ról rodzinnych. Ojciec nie zachowuje się jako ojciec, matka, zamiast skoncentrować uwagę na synu, skupia się na romansie z Edkiem, a syn nie radzi sobie z otaczającą go sytuacją i przechodzi od krzyku do absolutnego zamknięcia się w sobie. Nawet jego potencjalny związek z Alą, który przez dłuższy czas zdaje się nadzieją na przywrócenie porządku, przeradza się w farsę. 

Tango Mrożka to obraz rodziny w rozpadzie. Tutaj każdy żyje dla siebie i ze sobą. Teoretycznie wszyscy mieszkają pod jednym dachem, ale tak naprawdę właściwie się sobą nie interesują. Nawet Stomil, który orientuje się, że jego żona żyje z Edkiem, nie robi nic, aby przerwać tę groteskową sytuację. Wszyscy, oprócz walczącego o porządek Artura, zdają się funkcjonować w jakimś marazmie, zobojętnieniu, nie dostrzegają katastrofy (nie tylko zresztą rodzinnej), w której kierunku prosto zmierzają. 

Gdzie rozgrywa się akcja dramatu Tango?

O ile czas akcji Tanga nie jest zbyt dokładnie określony i można się jedynie domyślać, że wydarzenia rozgrywają się we współczesności, o tyle miejsce akcji jest szczegółowo opisane w didaskaliach. Tango rozgrywa się w domu artysty Stomila. Jest to inteligencki dom, w którym mieszka on ze swoją żoną Eleonorą, synem Arturem, matką Eugenią, jej bratem Eugeniuszem i Edkiem. Wnętrze domu zupełnie jednak nie przypomina mieszkania inteligencji. Panuje tutaj chaos, bałagan, nieporządek. Rzeczy leżą w przypadkowych miejscach, można wręcz odnieść wrażenie, że czekają dopiero, aby ktoś je poukładał, są jednak zakurzone, co świadczy o tym, że stan ten w przestrzeni panuje od jakiegoś czasu. W domu dostrzec można wiele zupełnie już niepotrzebnych rzeczy, między innymi dziecięcy wózek czy pustą klatkę na ptaki. Na środku stoi katafalk, który w odpowiednim momencie zostanie wykorzystany przez Eugenię. W kącie leżą jakieś szmaty. Nikt jednak nie przejmuje się tym stanem rzeczy, zachowanie mieszkańców domu zdaje się sugerować, że są oni przyzwyczajeni do panującego w przestrzeni nieporządku i nie kwapią się do tego, aby coś w domu zmienić. 

Jak kończy się dramat Tango?

Po śmierci Artura i podporządkowaniu sobie całej rodziny Edek ubiera marynarkę syna Stomila, obejmuje Eugeniusza wpół i rozpoczyna taniec do melodii La cumparsita, czyli słynnego przedwojennego tanga. Bohaterowie tańczą, przy czym wątpliwości nie ulega, że prowadzącym w tym układzie jest Edek, któremu wuj Artura zupełnie się poddaje. Zakończenie symbolizuje zwycięstwo Edka – symbolu prymitywizmu i kultury masowej, która odnosi zwycięstwo nad inteligencją. 

Zakończenie Tanga jest bardzo symboliczne, nawiązuje zresztą Mrożek w ten sposób do innego bardzo ważnego dla polskiej kultury dzieła, czyli Wesela Stanisława Wyspiańskiego, gdzie akcja kończy się chocholim tańcem, w który wciągnięci zostają wszyscy bohaterowie sztuki. Zestawienie tego chocholego tańca z tangiem Edka i Eugeniusza pokazuje, jak niewiele mimo wszystko zmieniło się w otaczającej ludzi rzeczywistości. Choć trzeba także wskazać, że taniec w Weselu jest zdecydowanym symbolem uśpienia z nadzieją na nadejście nowego. W Tangu taniec to symbol siły nowego porządku, który może przerażać. 

Kto i w jaki sposób umarł w Tango?

W Tangu umierają dwie postaci, każda w zupełnie inny sposób. Jako pierwsza umiera Eugenia – babka Artura. Kilkukrotnie w dramacie sygnalizuje ona, że się nudzi. W końcu wchodzi na katafalk, który od początku stoi na scenie, i zgodnie z własną zapowiedzią umiera. Jest to scena absolutnie groteskowa, ale i przerażająca w swojej banalności. 

Jako drugi umiera Artur. Jego śmierć stanowi kres marzeń o przywróceniu porządku. Artur dowiaduje się od Ali, że ta nie będąc pewna jego miłości, zdradziła go z Edkiem. Artur chce go więc zastrzelić, ten jednak wykorzystuje chwilę nieuwagi syna Stomila i uderza go w kark kolbą rewolweru, czym zadaje mu śmierć. Na ten akt przemocy nikt nie reaguje, cała rodzina po prostu patrzy, jak Artur umiera. Artur umiera, ponieważ ponosi porażkę w całości swoich zamierzeń. Nie udaje mu się przywrócić porządku, nie doprowadza do związku z Alą, nie udaje mu się usunąć Edka. Artur musi więc umrzeć, aby Edek mógł przejąć władzę w domu Stomila. 

Co symbolizuje taniec w dramacie Tango?

Taniec w dramacie Mrożka symbolizuje przede wszystkim siłę historii. Jest to bowiem taniec, który przeszedł od tańca zakazanego, uznawanego za zbyt erotyczny i nieprzyzwoity, który można było tańczyć jedynie w domach publicznych czy podrzędnych lokalach, przez symbol rewolucji kulturalnej z początku XX wieku (dla pokolenia Stomila i Eleonory), aż do znaku prymitywnej siły, która ostatecznie i tak zwycięża. To ostatnie rozumienie tanga uosabia właśnie taniec Edka i Eugeniusza. Taniec dwóch mężczyzn przypomina historię tanga, natomiast dominująca pozycja Edka wskazuje na siłę prymitywizmu i kultury masowej, której reprezentantem jest ten bohater.

Dlaczego Artur poniósł klęskę? 

Błąd Artura, który jako jedyny walczy o przywrócenie porządku, systemu zasad i wartości w świecie, w którym żyje, polega na nieuwzględnieniu jednego kluczowego elementu całego procesu. Artur od samego początku skupia się na krytyce wolności: dowolności, nieodgraniczonej niczym swobody, braku jakichkolwiek reguł i zasad. Robi wszystko, aby zmienić tę sytuację. Skupia się więc na odtworzeniu, przywróceniu, ustanowieniu form, które pozwolą przywrócić porządek. Zapomina jednak o tym, że sama forma nie wystarczy, sam schemat to zdecydowanie za mało. Trzeba go jeszcze wypełnić treścią, autentyzmem, przekonaniem. Tego niestety w świecie i działaniach Artura zabrakło. 

Najbardziej wyrazistym tego przykładem jest planowany przez Artura ślub z Alą. Syn Stomila postrzega formę związku małżeńskiego jako jeden z elementów, schematów, struktur, która może pomóc przywrócić porządek w otaczającym go świecie. Problem polega jednak na tym, że zapomina poinformować swoją narzeczoną, że związek z nią nie jest jednak dla niego czystą formalnością, pustą formą, formą dla formy, tylko wynika także z jego autentycznych uczuć. Ala przekonana, że Artur chce ją jedynie wykorzystać w swoich planach przywracania porządku, daje się uwieść Edkowi. Jej reakcja na ostatnie wyznanie Artura pokazuje, że gdyby bohaterka miała świadomość autentyczności uczuć narzeczonego, do całej sytuacji by nie doszło. Artur był jednak tak skupiony na formie, że zapomniał o treści, a to stało się przyczyną jego porażki.