romantyzm

Założenia filozoficzne romantyzmu kształtowały się w opozycji do poglądów na świat oraz człowieka sformułowanych w epoce oświecenia i obalały przeświadczenie o niezmienności i naturalności dotychczasowego porządku świata. Romantyzm odrzucił materializm, traktujący świat jako racjonalnie skonstruowaną maszynę, bezpośrednio dostępną w poznaniu empirycznym i rozumowym. Wypracował własną, dynamiczną filozofię dziejów, odrzucając optymistyczne przekonanie o harmonijnym rozwoju świata.

Romantyczny idealizm opierał się na filozofii niemieckiej (J. G. Fichte, F. W. J. Schelling, G. W. Hegel), uznawał jedność ducha i materii oraz to, że duch boski przenika cały świat. Przyznawał szczególną rolę uczuciu i religii, a w procesie poznania intuicji. Postęp romantyczny polegał na ciągłym rozwoju, przekształcaniu się, przechodzeniu od form niższych do wyższych i zwalczaniu sprzeczności. Naturę przeciwstawiano kulturze, uczucie rozumowi, jednostkę zbiorowości itd. Z takich przekonań wyrósł romantyczny historyzm (ujmowanie wszystkich zjawisk na tle epoki historycznej) i rewolucjonizm (dążenie do zmiany rzeczywistości, bliskie utopii społecznej).

Wątki rewolucyjne splatały się w romantyzmie z myślą religijną i wierzeniami ludowymi w siły nadprzyrodzone, wymierzające sprawiedliwość. W związku z ludowością pojawiła się fantastyka i marzenia senne. Z przeświadczenia, że postęp dokonuje się przez walkę, wynikał heroizm moralny jednostki przeciwstawiającej się zbiorowości, skłóconej z nią (bajronizm) lub poświęcającej się dla niej (prometeizm). Bohatera romantycznego cechuje postawa buntu, niezgody na świat, spór z Bogiem o sens życia i cierpienia. Z indywidualizmu romantycznego wynikało nadawanie wyjątkowego znaczenia artyście i sztuce. Twórczość była pojmowana jako wyraz wolności artysty, wyższości ducha nad rzeczywistością.

Estetyka romantyczna odrzucała istnienie jakichkolwiek norm, ceniła indywidualną ekspresję i oryginalność. Podstawowym rodzajem literackim była liryka, zwłaszcza bezpośrednia. Rozwijały się też ballada, dramat (nowa odmiana tzw. dramat romantyczny), powieść poetycka, poemat dygresyjny. Preferowano gatunki synkretyczne i odmiany mieszane. Rozwinęła się również w tym okresie powieść historyczna.

Najwcześniej romantyzm pojawił się w Anglii, a jego przedstawicielami byli: G. G. Byron, W. Scott, P. B. Shelley, J. Keats. W Niemczech nawiązywał do nurtu Sturm und Drang, a tworzyli go Novalis, E. T. A. Hoffmann, F. Hölderlin. Przedstawiciele francuskiego romantyzmu to: V. Hugo, A. de Musset, A. de Lamartine, Stendhal, rosyjskiego: A. Puszkin, M. Lermontow, amerykańskiego - E. A. Poe.

W Polsce, ze względu na sytuację polityczną, romantyzm miał oblicze narodowe. Rozpoczął się od wystąpienia A. Mickiewicza, który w Odzie do młodości, Balladach i romansach oraz w Dziadach Wileńsko-kowieńskich "prawdy żywe" przeciwstawił rozumowi, ukazał bogactwo wierzeń ludowych, przenikanie się świata żywych i umarłych oraz cierpienie nieprzeciętnej jednostki, nierozumianej przez otoczenie. Kolejni twórcy romantyczni wprowadzili do literatury polskiej historyzm (m.in. Maria A. Malczewskiego, Grażyna, Konrad Wallenrod A. Mickiewicza), orientalizm (Sonety krymskie A. Mickiewicza). Rozwijały się nowe gatunki: ballada, powieść poetycka. Ukształtował się typ bohatera romantycznego (Gustaw, Wacław). Przełomem w rozwoju literatury polskiej stało się powstanie listopadowe. Literatura odtąd rozwijała się głównie na emigracji i została zdominowana przez problematykę narodową. Pojawiły się oceny narodu, zwłaszcza ocenie podlegają stosunki jednostka - naród (Kordian, Dziady cz. III), krytyka nieudanego powstania, proroctwa na przyszłość. Ukształtował się typ bohatera podlegającego przemianie i poświęcającego się za naród. Problem tragizmu historii porusza Z. Krasiński w Nie-Boskiej komedii, odrodzenia przez cierpienie - J. Słowacki. Znaczenie romantyzmu dla kultury polskiej jest ogromne. W tej epoce powstały najwybitniejsze utwory literatury polskiej. Ukształtowała się też w niej duchowa wspólnota narodu, stanowiąca o jego odrębności i tożsamości.