Twórcy renesansowi w uprawianej przez siebie twórczości śmiało czerpali z wzorców gatunkowych wykształconych w starożytności. Nawiązywanie do antyku przebiegało bardzo szeroko, zarówno na płaszczyźnie metaforyki, nawiązań obrazowych do kultury mitologicznej i antycznej, jak i właśnie- genologicznej. Z gatunków powstałych w antyku najpopularniejsze były, formy liryczne- pieśni, treny, fraszki. Za wzorzec pierwszego z tych gatunków renesansowi twórcy przyjęli ody rzymskiego poety- Horacego. Autorzy czerpali inspirację nie tylko z formy, tematyki ód Horacego, częstokroć utwory renesansowych poetów były tłumaczeniami, mniej lub bardziej swobodnymi utworów rzymskiego poety. Inspiracje takie widać przede wszystkim w twórczości Jana Kochanowskiego, który w swojej pieśni XXIV z Ksiąg Wtórych powtarza manifest poety- twórcy obdarzonego niezwykłą mocą:
Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony
Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony.
Natury (...)
Z twórczości Horacego zaczerpnięty jest również inny motyw, który z czasem nabrał właściwości toposu, pojawiającego się nie tylko w twórczości Kochanowskiego, ale także późniejszych poetów, świadomych ogromnej, ponadczasowej mocy poezji dającej nieśmiertelność: Exegi monumentum ("Zbudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu").
Kochanowski jest autorem dwóch ksiąg pieśni, od Horacego, oprócz formy gatunkowej i tematyki, zawierającej się w ogólnych założeniach ideologicznych i tematycznych humanizmu, z rzymskiego poety zapożyczył także układ zbiorów- w sumie czterdzieści dziewięć utworów w obu księgach. W "Pieśniach" Kochanowskiego zawiera się całość myśli humanistycznej i renesansowej, ideał stoicki- umiarkowania, harmonii i spokoju, piękno i umiar życia ziemiańskiego, szczery i świadomy patriotyzm ["Pieśń o spustoszeniu Podola" z Ksiąg Wtórych, ze słynnym cytatem-ostrzeżeniem skierowanym do beztroskich, nie dbających o przyszłość państwa szlachciców: "Nową przypowieść Polak sobie kupi,/ Że i przed szkodą i po szkodzie głupi". Osobną pieśnią jest także pochodząca z tragedii Kochanowskiego ("Odprawa posłów greckich") druga pieśń chóru zaczynająca się od słów "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie"], świadomość wielkości i mocy twórczej poety (pieśń XXIV drugiej księgi pieśni cytowana powyżej- "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony..."). Ważnym wątkiem jest także refleksja religijna- różniąca się jednak bardzo od zachłannej i nieustępliwej religijności średniowiecza. Człowiek jest dziełem Boga i współistnieje z całym jego stworzeniem. Panuje nad przyrodą, korzysta z jej darów, żyjąc w umiarze i harmonii z jej właściwym rytmem. Przykładem pieśni religijnej renesansu jest arcydzieło wśród pieśni Kochanowskiego, pieśń dwudziesta piąta z drugiej księgi z incipitem "Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?". Różnorodność tematyczna pieśni związana jest także z czasem powstawania utworów. Kochanowski tworzy je przez wiele lat, zarówno podczas swoich podróży, jak i w okresie dworskim i spokojnym życiu okresu czarnoleskiego (w sumie powstawanie pieśni obejmuje około dwudziestu lat). Tematycznie wszystkie pieśni Jana Kochanowskiego można podzielić na następujące grupy tematyczne: pieśni towarzyskie, wynikające z kultury biesiadnej, widoczne jest w nich jednak propagowanie humanistycznego umiaru w zabawie ("Miło szaleć, kiedy czas po temu"), pieśni o tematyce miłosnej (np. Pieśń XXI), refleksyjnej, poruszającej się w kręgu filozoficznych przemyśleń podmiotu lirycznego nad rzeczywistością, ludźmi, czasem ("Serce roście, patrząc na te czasy"). Coraz bardziej istotna stawała się tematyka patriotyczna, poruszająca kwestię odpowiedzialności szlachty za kraj, o którego losach decydują ("Pieśń o spustoszeniu Podola"), pieśni sielankowe, pochwalające wiejski żywot, spokojność, umiar, egzystencje w harmonii z przyrodą i prawami natury ("Pieśń świętojańska o Sobótce").
Rozległa tematyka pieśni, jej szeroki wachlarz motywów szczegółowych można jednak sprowadzić do ogólnych refleksji wynikających z filozofii humanistycznej, stoickiej, elementów epikurejskich, a obejmujących przemyślenia na rzecz kondycji człowieka, cnót ważnych we właściwym, wartościowym życiu, takich jak męstwo, uczciwość, patriotyzm, rozum, kultura, ważnych uczuć czyniących świat lepszym, upiększających ziemski żywot człowieka- miłości, natury, harmonii. Wszystko to sprowadza się jednak także do refleksji nad przemijalnością wszystkiego co ziemskie, materialne, tymczasowości człowieka i wszelkich jego dzieł. Nieśmiertelna okazuje się być jedynie sztuka, poezja, której w tym aspekcie poświęcone jest wiele utworów. Przemijalność i nieśmiertelność, przyjemność i korzystanie z życia, ale i umiar w czerpaniu z jego zasobów. To wszystko zamyka się w nadrzędnej zawartości myślowej pieśni, którą Kochanowski zaczerpnął od swojego wielkiego mistrza- Horacego: "Carpe diem" w połączeniu z umiarkowaniem filozofii stoickiej. Z antykiem łączy Kochanowskiego zarówno myśl filozoficzna (stoicyzm, epikureizm, zasada aurea mediocritas- złoty środek), gatunki uprawianych form poetyckich (pieśni, treny, fraszki- epigramaty, tragedia), ale także bezpośrednie czerpanie z twórczości antycznych poetów -zwłaszcza Horacego, oraz z wątków mitologicznych pojawiających się u polskiego poety w porównaniach, metaforach, tworzonych obrazach poetyckich.
Inspiracje antyczne i reformatorskie nie przyćmiewają jednak tematyki wiary. Kochanowski snuje refleksje na temat relacji człowieka i Boga, wiary jako nieodłącznego elementu życia człowieka. Człowiek jest ziemskim dziedzicem Stwórcy, któremu ten dał pod opiekę i władanie ziemskie dobra. Człowiek, jako namiestnik oddaje Bogu cześć, ufa w jego miłosierdzie i dobroć, obcując z naturą i światem czuje w niej bliskość Stwórcy wszystkiego i wszystkich. Relacje świata-człowieka i Boga są przepełnione harmonią i pogodą. Wszystko- zgodnie z filozofią stoicką ma swój sens, czas i miejsce.
Wywodzącym się z antyku gatunkiem uprawianym w renesansie były także treny. Jest to specyficzny gatunek liryki, którego tematyka związana jest z żalem, żałobą po śmierci ważnego dla podmiotu lirycznego człowieka. W starożytności trenami honorowani byli słynni władcy, ludzie wybitni, znaczący, ważni dla życia narodu czy danej społeczności. W renesansie tendencja ta ulega zmianie. Konwencję przełamuje Kochanowski pisząc "Treny" na cześć dziecka- swojej zmarłej córeczki Urszuli Kochanowskiej. Kochanowski przenosi także schemat trenu, jako jednego utworu, na cały cykl obejmujący dziewiętnaście utworów. Cykl został wydany w Krakowie w 1580 roku. "Treny" są nie tylko wyrazem bólu po straci dziecka, to także wielki, zamykający twórczość największego polskiego poety doby renesansu traktat filozoficzno- moralno-religijny, poddający krytyce i refleksji cały światopogląd zawarty w dotychczasowej jego twórczości. "Treny" to wielka afirmacja człowieczeństwa, obraz dramatu człowieka żyjącego wśród ludzi, doświadczającego szczęścia, nadziei, bólu i śmierci, próby pogodzenia tych uczuć z głoszonymi filozofiami, przemyśleniami, receptami myślicieli na pogodne i harmonijne życie.
W renesansie ogromną popularnością, co widać z omówionych wcześniej gatunków, cieszą się formy krótkie. W takich właśnie utworach- z ogromnym rygorem formy- najpełniej można było ukazać kunszt twórcy- humanisty. W niewielkiej ilości słów poeta potrafił zawrzeć wielką myśl, intencję lub po prostu celną puentę, dowcip. W takich kunsztownych, epigramatycznych (krótkich, zwięzłych) form o lekkiej, zabawowej tematyce, zakończonych ostrą, celną puentą, służącym przede wszystkim do ukazania kunsztu poetyckiego autora prym wiodły niewątpliwie fraszki. Tworzone były nierzadko na poczekaniu, ku uciesze biorących udział w barwnym życiu dworskim dam i szlachciców. Najsłynniejszym i najwybitniejszym twórcą fraszek polskiego Odrodzenia był Jan Kochanowski.
Nazwa gatunku wywodzi się od łacińskiego słowa "frasca" oznaczającego błahostkę, drobiazg. Całą twórczość fraszkową Kochanowskiego można podzielić ze względu na różne kryteria. Pierwszym z nich jest kryterium formalne. Pod względem formy, budowy utworów możemy wyróżnić fraszki ilustracyjno- opisowe (stanowią one słowną ilustrację określonego zjawiska, tematu, podmiot liryczny nie jest w nich eksponowany), fraszki wyznaniowo- liryczne (w nich podmiot wypowiadający jest wyraźnie zaznaczony, pierwszoosobowy, tematem są osobiste przemyślenia, uczucia poety, podmiotu lirycznego) oraz fraszki dramatyczne, czy raczej udramatyzowane (pojawia się w nich dialog, przypominają raczej teatralne, krótkie scenki z celną repliką jednego z rozmówców).
Fraszki jako zbiór około trzystu utworów zostały wydane w 1584 roku. Powstawały te kunsztowne, drobne utwory niemal przez całe życie twórcze Kochanowskiego, stanowią nie tylko świadectwo czasów poety, ale także ewolucję jego własnej twórczości- tematykę, refleksje, poglądy, uwagi, komentarze do zastanej rzeczywistości dworskiej, obyczajowej, politycznej itd.
Inne gatunki zaczerpnięte z antyku to tragedia i sielanka. W tragedii Odrodzenia wprowadziło różne zmiany, wystarczy przytoczyć tu "Odprawę posłów greckich" Kochanowskiego, brak parodosu, exodosu. Zachowane zostały jednak części formalne epizodyczne i chóralne, sama obecność chóru, zasada trójjedności czasu, miejsca i akcji. Obowiązywała też najistotniejsza zasada konstrukcji tragedii- konflikt tragiczny, choć w czasach Kochanowskiego już nieco inaczej ujęty.
Sielanka (inne nazwy- idylla, bukolika), wywodząca się z pastoralnej (pasterskiej) liryki starożytnej opisywała sceny idylliczne wiejskie, rolnicze, silnie związane z przyrodą i życiem wiejskim. Formalnie wyróżnić można sielanki epickie- monologowe, narracyjne oraz operujące dialogiem sielanki dramatyczne. Tematyczny podział wyróżnia wśród sielanek opisujące życie pasterzy bukoliki oraz georgiki- sławiące żywot rolniczy.
Elementy sielankowe- przedstawienie idyllicznego, idealnego niemal w swym spokoju, harmonii i umiarze świata polskiej wsi odnajdujemy w pieśniach Kochanowskiego, szczególnie w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce". Motywy sielankowe podlegały później wielokrotnie przeobrażeniom, zwłaszcza w momencie, kiedy uświadomiono sobie, że sielanka szlachecka nie pokrywa się z warunkami życia chłopów. Z takiej tematyki, odzierającej wieś z nimbu świętości rodzą się przedstawiające los chłopstwa bez poetyckich upiększeń antysielanki, np. "Żeńcy" Szymonowica.
Formą typową dla renesansu, powstałą około trzynastego wieku są sonety. Jest to forma wymuszająca na autorze ogromny kunszt, wynikający ze ściśle określonej formy. Wyróżniamy dwa typy sonetów- francuski i włoski. Klasycznym sonetem jest sonet włoski, za którego twórcę uważa się F. Petrarkę- autora słynnych "Sonetów do Laury". Sonet składał się z czternastu wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe. Ściśle określony był też układ rymów: abba abba cdc dcd (lub cde cde). Dwie dłuższe strofy miały zazwyczaj charakter opisowo-narracyjny, dwie krótsze ujmowały ogólną refleksję podmiotu lirycznego. Do polskiej liryki sonet wkroczył dzięki twórczości Kochanowskiego oraz Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. W późniejszych epokach również był ogromnie popularny, przez swoją skomplikowaną formę uznawany za najwyższy "sprawdzian" kunsztu poety- por. sonety Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, w Młodej Polsce Adama Asnyka, Jana Kasprowicza, Leopolda Staffa, a w literaturze współczesnej J. Iwaszkiewicza, A. Słonimskiego.
