Polska nazwa "renesans" jest tłumaczeniem włoskiego "rinascita" i francuskiego "renaissance", co znaczy odrodzenie. Terminem tym, wprowadzonym przez wybitnego szesnastowiecznego włoskiego malarza, architekta i pisarza Georgio Vasariego, historycy określają okres w dziejach kultury europejskiej trwający od XIV do końca XVI wieku (we Włoszech epoka ta trwała od końca XIII do początków XVI wieku, a w krajach północnych, zachodnich i środkowoeuropejskich od XV do końca XVI wieku). W tym okresie wiele rzeczy się zmieniło, odnowiło i odrodziło. Przede wszystkim odrodził się człowiek. Porzucono średniowieczny ideał ascezy, a zaczęto podkreślać godność osoby ludzkiej i wartość jej ziemskiego życia. Na XV i XVI wiek przypadają również wielkie odkrycia geograficzne. Człowiek zaczął odkrywać nowe światy. Ważną rolę odgrywał także rozwój sztuki i nauki. Obok sztuk znanych od dawna pojawiały się nowe, jak np. sztuka drukarska. W 1455 roku Johann Gutenberg wynalazł druk, co było przełomowym wydarzeniem i prawdziwą rewolucją w dziedzinie przekazu informacji. Od tej pory książki tanieją i stają się przedmiotem handlu. Przyczynia się do także do szybszej wymiany myśli i idei. Ale renesans to przede wszystkim odrodzenie się starożytności: antycznej kultury i sztuki, architektury, starożytnych kanonów piękna, literatury. W epoce tej zaczęto ją dogłębnie studiować i rekonstruować. Epoka renesansu traktowała średniowiecze jako wieki ciemności, czas kryzysu i upadku, po których miał nastąpić ponowny rozwój cywilizacji europejskiej. Twórcom renesansowym nie wystarczało sięganie do średniowiecznych autorytetów. Głosili oni hasło powrotu do źródeł ("ad fontes"), do starożytnych korzeni. Warto tutaj zaznaczyć, że nie chodziło im o bierne naśladowanie antycznych mistrzów, lecz jedynie o wzorowanie się na nich.

Wiele powodów złożyło się na to, że renesans rozpoczął się właśnie we Włoszech. Przede wszystkim istniała tam bogata tradycja antyczna. Poza tym Włochy były najbogatszym krajem ówczesnej Europy i pełniły rolę pośrednika między Wschodem i Zachodem. To właśnie z Italii idee odrodzenia promieniowały na inne kraje europejskie.

Jednym z głównych prądów umysłowych omawianej epoki kulturowej był humanizm. Cechowało go skupienie uwagi na człowieku i jego osobie, na jego życiu i dokonaniach. Renesans był epoką antropocentryczną, czyli stawiającą nie Boga, jak to było w średniowieczu, lecz właśnie człowieka w centrum zainteresowań. Naczelnym hasłem humanistów były słowa rzymskiego komediopisarza Terencjusza (II w. p.n.e.): "Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto" ("Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce").

Sztuka renesansowa rządziła się swoistymi regułami. Odrodzenie było epoką wielu genialnych twórców, nieprzeciętnych osobowości, tworzących w różnych dziedzinach sztuki.

Architektura

W epoce odrodzenia zmienił się nie tylko sposób budowania, lecz także pozycja architekta. Został on bowiem wyniesiony do rangi artysty. Za początek architektury renesansowej uznaje się działalność Filippo Brunelleschiego we Florencji w I połowie XV wieku. Zaczęto odchodzić od średniowiecznego gotyku, który uważano za barbarzyństwo. Odwoływano się do form antycznych i w nich szukano idealnych proporcji, które miały nadawać budynkom harmonię. Budowle renesansowe urzekały prostotą i geometryczną przejrzystością kompozycji. Gotyckie łuki ostre zastępowano półkolistymi, gdyż uważano je za szlachetniejsze i bardziej harmonijne. Ostrołukowe sklepienia gotyckie ustąpiły miejsca sklepieniom kolebkowym. Do łask wróciły kolumny. W ich proporcjach i zdobieniu wzorowano się na antycznych zabytkach. Również zgodnie z założeniami starożytnych dachy budowli miały być płaskie. Zdobiono je także attyką (dekoracyjne zwieńczenie). Forma charakterystyczną dla renesansu stała się kopuła, którą budowano na okrągłej podstawie, zwanej bębnem. Budowle kopułowe wprowadził największy architekt tego okresu - Donato Bramante (1444-1514). Wielką popularnością cieszyły się również arkady, gdyż np. fasada zbudowana z arkad nadawała budowli wrażenie lekkości. Okna były najczęściej duże, prostokątne lub owalne, i podobnie jak drzwi obramowane dekoracyjnymi portalami. Architektura renesansowa wypracowała bogaty zestaw elementów dekoracyjnych. Motywy czerpano zwykle z antyku. Oprócz kościołów i katedr ulubionymi typami budowli stały się biblioteki, ratusze, teatry, szpitale i rezydencje możnych (głównie pałace i wille). Najwybitniejsi architekci włoscy to: F. Brunelleschi, L.B. Alberti, Rafael, D. Bramante, Michał Anioł, J. Sansovino.

Rzeźba

Renesans początkowo objawił się w rzeźbie, dlatego też uważa się, że wczesny renesans to głównie epoka rzeźby (trochę uproszczenie). Wielcy malarze renesansowi zaczynali bowiem najczęściej od rzeźby. Wskrzeszono antyczną technikę odlewu w brązie. Ze starożytności przejęto również typy nagiego herosa i efeba, pomniki konne oraz popiersia portretowe. Rzeźba renesansowa to rzeźba w kamieniu, najczęściej marmurowa. Podobnie jak w antyku, wznoszono nagrobki. Najsłynniejsi rzeźbiarze to:

- Donatello - autor najsłynniejszego posągu Dawida, pierwszej renesansowej rzeźby niezwiązanej z żadnym tłem architektonicznym, posąg wykonany z brązu.

- Michelangelo Buonarotti, zwany też Michałem Aniołem - genialny rzeźbiarz i malarz, człowiek renesansu. Jak nikt inny w swoich rzeźbach gra światłem. Podobnie jak Donatello jest autorem posągu Dawida, ale jego Dawid jest inny - to połączenie chrześcijańskiego bohatera z mitycznym Herkulesem. Michał Anioł zapoczątkował też typ nagrobka z "przerzuconą nogą". Inne znane jego rzeźby to: Pieta Watykańska (1498-1500), David (1501-1504), Mojżesz (1513-1516).

Malarstwo

Malarstwo okresu odrodzenia dążyło do przedstawienia postaci ludzkich w trójwymiarowej przestrzeni, czym nawiązywało do rzeźby. Dlatego obrazy bardzo często wyglądają jakby były fotografiami rzeźb. Malarze koncentrowali się głównie na problematyce przestrzeni i brył przedmiotów. Wiele czerpano z badań dotyczących perspektywy linearnej (Masaccio, P. Uccello) oraz barwnej (m.in. P. Della Francesca). Perspektywą zajmował się również Leonardo da Vinci, który wkomponowywał postacie w układy symetryczne, między innymi w trójkąt równoboczny. Największą popularnością cieszyło się malarstwo portretowe - najpierw ujęcia profilowe, a następnie ukazywanie półpostaci. Malowano również pejzaże - zwrot ku naturze oraz eksperymenty w zakresie trójwymiarowej przestrzeni. W technice malunku duże znaczenie miało stopniowe zastępowanie tempery techniką olejną. W malarstwie ściennym powszechna była technika fresku. Do najsłynniejszych malarzy renesansowych należą:

- Sandro Botticelli (1445-1510) - jego malarstwo wyróżniało się precyzyjną linią, bogatą kolorystyką i subtelnym modelunkiem postaci. Najsłynniejsze obrazy to: "Narodziny Wenus", "Wiosna" j "Pokłon trzech króli" (uwiecznienie postaci swoich mecenasów).

- Rafael Santi (1483-1520) - jego malarstwo cechowało się spokojem i harmonią, nawet jeśli przedstawiane były sceny dynamiczne. Do jego najsłynniejszych dzieł zalicza się freski wykonane w apartamentach papieskich (przede wszystkim "Szkołę ateńską" - najbardziej klasyczne dzieło dojrzałego renesansu), scenę "Wygnania Heliodora ze świątyni" (uznawane za dzieło jego życia) oraz liczne "Madonny".

- Michał Anioł (1475-1564) - pochodził z Florencji. W przeciwieństwie do Rafaela freski malował zawsze własnoręcznie. Cztery lata swojego życia spędził, malując czterdziestometrowej długości sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej kolejnymi scenami biblijnymi, począwszy od "Stworzenia".

- Leonardo da Vinci (1452-1520) - wszechstronnie uzdolniony, najsłynniejszy człowiek renesansu: malarz, rzeźbiarz, lekarz, fizyk, astrolog itp. Jego twórczość charakteryzowało to, że żadnego ze swoich dzieł nie ukończył, gdyż ciągle je poprawiał. Najsłynniejsze obrazy to: "Mona Liza", "Dama z łasiczką (gronostajem)", czy "Madonna w grocie skalnej".