Literatura patriotyczna powstaje w momentach trudnych i ważnych dla ojczyzny. Znaczenie posiadania ojczyzny docenia się w sytuacji jej zagrożenia. Problemom Rzeczypospolitej zostało poświeconych dużo mniejszych form wierszowanych Wacława Potockiego. To poeta biesiadny i moralista. Był przez niemal połowę życia arianinem. W wierszach ze zbioru "Ogród" znalazło swoje odbicie wszystko, czym tylko żył szlachcic- ziemianin owych lat, a także wszystko, co wypełniało Potockiemu jego żywot własny. W wierszach zbioru jest poeta zarówno pamiętnikarze własnego żywota, kronikarzem swojej współczesności, jak i piewcą swojej rodzinnej ziemi. Kraina rodzinną Potockiego było Pogórze Karpackie, w Łużnej pod Bieczem. Aleksander Bruckner, który w 1907 roku ogłosił rękopis "Ogrodu" po raz pierwszy drukiem, zatytułował swoją edycję "Ogrodem fraszek", ale na zbiór Potockiego nie składają się same fraszki. Są tam rzeczy najrozmaitszego rodzaju, sam poeta określał je, niekonsekwentnie zresztą, jako fraszki, przypowieści, epigramaty, narracje i dyskursy. W "Ogrodzie" zdecydowanie przeważają wiersze przeznaczone do rozpowszechniania. Spełniały one podwójna rolę: nie tylko odtwarzały żywot ziemiański, ale ponadto jeszcze same służyły wzbogacaniu jego uroków. Język, którym poeta operuje, jest gęsto przetkany mową niezależną, pełna myślowych skrótów, jest zdynamizowany dzięki utożsamianiu się opowiadającego z bohaterem wydarzeń. W latach 1688- 1696 poeta pisał zbiór obszerny pt. "Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg w każdym stanie żywota ludzkiego z łacińskich i polskich przypowieści ojczystym krótko napisane wierszem."

W "Ogrodzie nie plewionym" schematy anegdotyczne poeta czerpał z różnych źródeł, w "Moraliach" natomiast ograniczył się od jednej tylko książki. Punktem wyjścia dla całego zbioru stały się "Adagia", leksykon przysłów i cytatów łacińskich, zestawiony w pierwszej połowie XVI wieku przez Erazma z Rotterdamu. Potocki wybierał stamtąd kolejno przysłowia łacińskie, a zawarte w nich wskazania dawały mu okazję do snucia rozważań nad zastosowaniem danej sekwencji do najrozmaitszych sytuacji i okoliczności życia. Poeta wskazał i napiętnował wady współczesnego życia Rzeczypospolitej. Spojrzenie Potockiego na Rzeczpospolitą szlachecką wypływa z przemyśleń uogólniających, które ogarniały całokształt jej publicznych i prywatnych form egzystencji. Do "Moraliów", do ich powstania, przyczyniło się dziedzictwo ariańskie. Potocki źródło zła widział w liberum veto i w zasadzie wolnej elekcji, a jedyny sposób naprawy upatrywał w ograniczenie nadużywanych swobód. Przyświecający poecie ideał "szlachcica doskonałego" odbiegał daleko od rzeczywistości.

"Wojna chocimska" to poemat, który składa się z dziesięciu części opisujących przygotowania do bitwy pod Chocimiem, wydarzenia bitwy dzień po dniu, a później rozpoczęcie układów i zaprzestanie działań. Przebieg wypadków jest opisywany przez autora w sposób kronikarski. Jednak ta ciągłość jest często przerywana obszernymi satyrycznymi ustępami, które ukazują i gromią zniewieściałość współczesnych Potockiemu pokoleń oraz ich lenistwo i zamiłowanie do zbytków. Całość jest przepojona duchem patriotycznym i wiara autora w Opatrzność Bożą, która pozwala osiągnąć upragnione zwycięstwo nad poganami. Patriotyzm jest wyrażony szczególnie dobitnie w mowie Chodkiewicza, przemówieniu wodza do żołnierzy, które ma miejsce tuż przed rozpoczęciem bitwy, a utrzymane jest w tonie podniosłym i uroczystym. "Wojnę chocimską" Potocki ukończył w 1670 roku. Po temat sięgnął autor do 1621 roku, kiedy to wojsko polskie pod wodzą Karola Chodkiewicza w ciągu pięciu tygodni dzielnie opierało się armii tureckiej i zmusiło Turków do wycofania się z Polski. Głównym źródłem wiedzy o wojnie chocimskiej były dla poety pamiętniki Jakuba Sobieskiego, ojca króla Jana III. Bohaterami są autentyczni uczestnicy wyprawy: Jan Karol Chodkiewicz, Stanisław Lubomirski.

Charakterystyka społeczeństwa polskiego ukazana została w III części "Dziadów" Adama Mickiewicza. W salonie warszawskim przebywają dwie grupy: arystokracja i młodzi patrioci. Arystokracja składa się z modnych dam, literatów, hrabiego i generałów związanych z carskim dworem. Są obojętni na sprawy ojczyzny, pogardzają literaturą polską, rozmawiają po francusku i zachwycają się poezją francuską. Dbają tylko o własne sprawy. Młodzi patrioci to spiskowcy i rewolucjoniści z Wilna. Są patriotami, rozmawiają o sytuacji politycznej w Polsce, o przesłuchania patriotów i aresztowaniach na Litwie. Wysocki określa arystokrację mianem lawy, ludzi bez wartości, którzy nie interesują się sprawami narodu. Patriotyczny odłam społeczeństwa nazywa głębią, ludźmi wartościowymi, interesującymi się sprawami kraju. Społeczeństwo wileńskie to urzędnicy Nowosilcowa, sprzedajni i jawni zdrajcy ojczyzny. Są obojętni na losy ojczyzny i narodu, zwolennicy ugody z carem. Są egoistyczni, okrutni i podli. Wśród tego społeczeństwa są ludzie szlachetni, tacy jak Justyn Pol i Bestużew.

"Relacja jednostka- naród należy do węzłowych problemów i głównych czynników określających strukturę omawianego dzieła. Zagadnienie to pojawia się w pierwszych zdaniach przedmowy:

"Polska od pół wieku przedstawia widok z jednej strony tak ciągłego, niezmordowanego okrucieństwa tyranów, z drugiej tak nieograniczonego poświecenia się ludu i tak uporczywej wytrwałości, jakich nie było przykładu od czasu prześladowania chrześcijaństwa. Zdaje się, że królowie mają przeczucie Herodowe o zjawieniu się nowego światła na ziemi i o bliskim swoim upadku, a lud coraz mocniej wierzy w swoje odrodzenie się i zmartwychwstanie."

Wiemy już, ze "nowe światło" to wyrażenie zapowiadające Chrystusową symbolikę bohatera. Męczeński naród zaś zostaje przyrównany do trwającej w krwawej ofierze chrześcijaństwa pierwotnego, a także do wspólnoty zbawczej, jaką stanowi Kościół. Zmiana imienia i tożsamości duchowej w "Prologu" oznacza zwrot duchowy od dążeń osobistych do identyfikacji z narodem. Pieśń zemsty i mała improwizacja bezpośrednio lub pośrednio nawiązują do spraw narodowych. W "Wielkiej Improwizacji" miłość Konrada do rodaków jest czy wydaje się zrazu deklaratywna, zuchwała i uzurpatorska, później jednak uczucie to jawi się jako źródło głębokiego bólu; bohater wypowiada je mową na poły szaloną, a doznanie bezgranicznej bezsilności podsyca bunt przeciw Stwórcy aż do bogobójczej furii. W scenie "Noc Dziadów" czarny podróżny ma pierś zbroczoną krwią z wielu ran zadanych przez nieprzyjaciół narodu. Dopiero w "Widzeniu Ks. Piotra" dochodzi do pełnego utożsamienia bohatera z narodową rzeszą. Nie jest już tak jak w "Wielkiej Improwizacji": bohater nie zstępuje z wysoka ze swymi uszczęśliwiającymi ideałami i otwarty ramionami, lecz ulata ku górze z narodowego grobu. Podążający Chrystusowym śladem, pojmujący sens ofiary Adam- namiestnik wolności i wskrzesiciel narodu obmywa się w męczeńskiej krwi i unosi z narodowej mogiły całun, który staje się szatą symbolizującą Boży porządek, przemianę świata ludzkiego, odzyskanie chwały utraconej w raju. Naród zmartwychwstaje, a wraz z nim mogą się cieszyć wszystkimi darami odrodzonego Adama zniewolone dotąd ludy.

Może więc naród polski jest jednak "mesjaszem narodów", którego chciała w nim widzieć tradycja interpretacyjna ? Wyrazy: Mesjasz i Chrystus to synonimy oznaczające w hebrajskim i w grece Bożego pomazańca. Mesjaszem i Zbawicielem jest w tradycji chrześcijańskiej Jezus, który przez akt odkupienia i wynagrodzenia staje się Królem wszechświata i Panem historii. Pomazańcem, ale nie odkupicielem czy zbawcą staje się w "Dziadach" drezdeńskich bohater indywidualny. Jest on pośrednikiem, przez niego płynie łaska i moc nowego Adama- Chrystusa, ducha ożywiającego i rozlewa się na wszystkie godne dobra Adamowe dzieci. Ale przez tegoż pośrednika przepływa też i wznosi się ku niebu cała święta zasługa męczeńskiego narodu i wszystkich cierpiących ludów. Ona właśnie porusza miłosierdzie Boże, a także wspomaga męża opatrznościowego- nieraz błądzącego i upadającego - którego bóg uczynił swym naczyniem wybranym." (Lektury polonistyczne, Oświecenie Romantyzm, pod redakcją Andrzeja Borowskiego i Janusza S. Gruchały, stąd: Bogusław Dopart, Adam Mickiewicz "Dziady", Kraków 1997, str. 206- 207.)

W "Potopie" Henryka Sienkiewicz docenił rolę historii w dziejach narodu. Pragnął ukazać ideały patriotów XVII wieku- wzorce postępowania. Pisarz chciał ukazać wielkość dawnych wydarzeń i świetną przeszłość ojczyzny. Tłem historycznym "Potopu" stał się najazd Szwedów na Polskę w połowie XVII wieku. Centralnym wydarzeniem historycznym w powieści jest obrona Jasnej Góry. Sienkiewicz ukazał postać Andrzeja Kmicica, który przeistacza się w Babinicza. Pod nowym nazwiskiem walczy przeciwko Szwedom, bierze udział w obronie Jasnej Góry. Rehabilituje grzechy przeszłości i zdobywa rękę i serce Oleńki. Sienkiewicz przybliżył wiek XVII i ukazał czasy potęgi narodu, bohaterstwa i mitu sarmackiego.

Obraz społeczeństwa polskiego w literaturze był różny. Twórcy ukazywali ludzi pozytywnych i sprzedajnych, ich konflikty i zatargi. Wielu twórców ukazało naród polski, który w sytuacji zagrożenia jednoczy się i walczy o wolność ojczyzny. Bariery stanowe nie stanowią przeszkody we wspólnej walce.