Wprowadzenie

Oświecenie w Europie

Oświecenie było wiekiem filozofów, wiekiem rozumu, wiekiem, w którym żyli ludzie światli, mądrzy, wykształceni. Ojczyzną nowego kierunku umysłowego była Europa zachodnia, a w szczególności Anglia, Francja i Holandia. Podstawę idei oświeceniowej stworzyli XVII wieczni filozofowie, tj. Kartezjusz, który zapoczątkował racjonalizm twierdząc, że prawdziwe jest to wszystko, co możemy poznać tylko za pomocą rozumu. Jego kontynuatorem był wielki uczony Spinoza. To on rozpowszechnił pogląd, iż racjonalizm sprzeciwia się wierzeniom religijnym i odrzuca wszelkie dogmat wyznaniowe. Racjonaliści podzielili się na tych, którzy są za ateizmem, bądź opowiadają się za deizmem, który zakładał istnienie Boga, ale tylko jako stwórcy świata.

Wielcy filozofowie angielscy zapoczątkowali empiryzm, którego głównym twórca był Franciszek Bacon. Twierdził on, że poznanie prawd życia możliwe jest dzięki doświadczeniu. Jego teorie kontynuował John Locke. Myśliciel ten uważał umysł ludzki za tabula rasa, czyli czystą, nie zapisaną kartę, która zapełnia się w wyniku nabytego doświadczenia formującego osobowość człowieka.

Oświecenie w Polsce

Oświecenie to termin pochodzący z kultury niemieckiej (Aufklarung). W historii kultury polskiej to okres panowania króla Stanisława Augusta (1764-1795), a datą początkową jest rok 1740, kończy się w 1830 roku, kiedy oświecenie wchodzi w fazę schyłkową, tzw. klasycyzm postanisławowski. Oświecenie polskie opierało się na tych samych zasadach, co na zachodzie Europy, czyli we Francji, Anglii i Niemczech. Tam znaki nowych czasów widoczne były już w XVII w. Główne założenia światopoglądu oświeceniowego: filozofia wolności narodowej, racjonalizm, naukowe spojrzenie na świat, oświata, powstanie nowych instytucji społecznych i kulturalnych, krytyka pozostałości feudalizmu. Ogromną rolę w rozpowszechnianiu idei oświeceniowych odegrały czasopisma, do których należały: "Monitor", "Magazyn Warszawski", "Polak Patriota". W fazie wstępnej, rządy Augusta III, Załuscy otworzyli w Polsce, w Warszawie publiczną bibliotekę; rozkwitał ruch wydawniczy, publikowano mnóstwo dzieł naukowych. W 1765 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta powstał Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska.

W 1773 roku utworzono w Polsce pierwsze w Europie ministerstwo, które zajmowało się tylko oświatą - Komisję Edukacji Narodowej. Król Stanisław August zajął się także mecenatem nad artystami i uczonymi, którzy spotykali się na organizowanych przez niego obiadach czwartkowych w Zamku Królewskim.

Chyba najważniejszym środkiem przekazu informacji oraz propagowaniu planów reform była literatura. To poprzez nią szerzono ideały postępowania, wzorce myślenia w duchu patriotycznym, oświeceniowym, bez przesądów. Krytycznie traktowano szlachtę oraz duchowieństwo. Literatura miała narzucony cel dydaktyczny, a najbardziej powszechnymi gatunki literackimi były: oda, bajka, satyra, sielanka, epigramat, poemat heroikomiczny, tragedia, esej, felieton literacki, powieść i romans.

Najwięksi przedstawiciele polskiego Oświecenia to:

1. Ignacy Krasicki - poeta, dramatopisarz i publicysta, napisał wiele bajek, satyr, powieści i poematów

2. Adam Naruszewicz - poeta, historyk, autor sielanek, bajek, epigramatów, satyr, tragedii, ód

3. Józef Ignacy Kraszewski - prozaik, poeta, publicysta i krytyk, napisał 223 powieści

4. Stanisław Trembecki - poeta, napisał liczne ody, bajki i listy poetyckie

5. Franciszek Dionizy Kniaźnin - poeta i dramatopisarz

W oświeceniu swoje apogeum rozwoju przeżył teatr. Wystawiano tam sztuki głównie klasyczne oraz nowości dramatopisarstwa europejskiego. Oczywiście propagowano dzieła ówczesnych pisarzy oświeceniowych, takie jak "Fircyk w zalotach" Franciszka Zabłockiego, "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza. Rozkwitła "opera narodowa", w której najpopularniejsze stało się dzieło W. Bogusławskiego "Krakowiacy i Górale".

"Czasy stanisławowskie" (1764 - 1795)

Literaturę oświeceniową określa się często mianem "literatury stanisławowskiej". A to dlatego, ze ogromny wpływ na nią miał ówczesny król. Kiedy w 1764 roku na tron wstąpił Stanisław August Poniatowski, który objął mecenat nad całą polską kulturą, spotykał się z polskimi twórcami oświeceniowymi. Główne hasło literatury w Oświeceniu to uczyć bawiąc. Wielka rolę odegrały w życiu kulturalnym rozwijające się wówczas czasopisma. Pierwszym i najważniejszym z nich jest wychodzący pod redakcja Franciszka Bohomolca od 1765 r. "Monitor". Kolejnym ważnym czasopismem literackim były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" wydawane w latach 1770-1777, wokół których zgromadzili się najwybitniejsi pisarze i poeci. Czasopisma te propagowały w Polsce europejską filozofię, mówiąc o Wolterze, Diderocie i Rousseau, wiele miejsca poświęcano również nauce oraz wszystkim wydarzeniom, który w tym czasie miały miejsce nie tylko w Europie, ale także na świecie. Symbolem czasów stanisławowskich były reformy przede wszystkim w dziedzinie oświaty. Przejawem tego jest utworzenie przez króla Stanisława Augusta w 1765 r. w Warszawie Szkoły Rycerskiej, którą kierował Książe Adam Kazimierz Czartoryski. Niedługo później powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które od 1775 r. współpracowało z Komisją Edukacji Narodowej i starało się stworzyć jak najlepsze warunki dla rozwoju nauki. Na tym właśnie polu sztuki i literatury król starał się usilnie opiekować kulturą. Materialnie pomagał artystom i pisarzom i sam również rozczytywał się w polskiej literaturze. Organizował spotkania pisarzy, artystów, z którymi spotykał się na obiadach w Zamku, które zwane były obiadami czwartkowymi, w czasie których prowadzono dyskusje intelektualne. Nieco na boku tych wydarzeń przebywał "śpiewak Justyny" Franciszek Karpiński.

Ciągłym bywalcem obiadów u króla na dworze był Adam Naruszewicz (1733-1796), jezuita i poeta. Twórczość tego poety była ściśle związana z osobą władcy. Przez pewien okres był głównym redaktorem gazety "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" oraz pracował jako nauczyciel w Szkole Rycerskiej. Ale największym i najwybitniejszym pisarzem epoki był biskup warmiński Ignacy Krasicki, który napisał następujące poematy heroikomiczne: "Myszeida" (1775) i "Monachomachia" (1778) oraz satyry (1779), bajki (1779) i "Hymn do miłości Ojczyzny", który uznany został za oficjalny hymn Szkoły Rycerskiej. W XVIII wieku swój szczyt rozkwitu przeżyła powieść, dla której w Polsce najwięcej zrobił Ignacy Krasicki. Jest autorem dzieła zatytułowanego "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", w którym znakomicie połączył elementy różnych rodzajów powieści europejskiej: utopijnej, obyczajowej i awanturniczej.

Klasycyzm postanisławowski (1795 - 1822)

Koniec niepodległości państwa to także koniec Oświecenia w Polsce. To w Warszawie, która w czasie zaborów straciła rangę stolicy i stałą się mało znaczącym miasteczkiem w Prusach Południowych, utworzono Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Tu również powstał najwspanialszy dramat w stylu neoklasycystycznym, czyli "Barbara Radziwiłłówna" autorstwa Alojzego Felińskiego a także "Malwina" M. Wirtemberskiej, która była pierwszą powieścią psychologiczną. Siedemnastolecie między III rozbiorem a 1822 rokiem obfitowało w różne wydarzenia. W 1797 roku powstał Mazurek Dąbrowskiego, który napisał Józef Wybicki. Utwór był pieśnią okolicznościową powstałą w Reggio Emilia w celu upamiętnienia utworzenia polskich Legionów a z czasem stał się hymnem narodowym. Natomiast w 1816 roku Alojzy Feliński napisał hymn religijny zatytułowany "Boże, coś Polskę", w którym znaczące są następujące słowa: "Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: - Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!".

Obok Towarzystwa Przyjaciół Nauk dużą role w życiu ojczyzny odegrało Liceum Warszawskie, którym zarządzał Samuel Bogumił Linde, znany twórca słownika języka polskiego. Rozgłos zyskało także Liceum Krzemienieckie, określane mianem "Aten Wołyńskich". To tutaj Hugo Kołłątaj wykładał. Do najważniejszych uczelni wyższych należały: Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, nazywany Szkołą Główną Litewską i Akademia Krakowska, nazwana Szkołą Główną Koronną.

Filozofowie:

Immanuel Kant - znany filozof pochodzenia niemieckiego, urodzony w Królewcu, który odpowiedział na pytanie: "Co to jest oświecenie?" w następujący sposób: "Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletniości, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletniość to niezdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem, bez obcego kierownictwa.(...) Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem".

Wolter - znany filozof francuski, który w powieści filozoficznej, pt.: "Kandyd" (1759) zadrwił z naiwnego optymizmu oświeceniowego i w tym celu poddał swego bohatera najgorszym przygodom. Dzieła Woltera odznaczały się błyskotliwym stylem, paradoksami, dowcipami i efektownymi sentencjami, które zawierały w sobie pewne przesłanie, na przykład: "Gdyby Bóg nie istniał, trzeba by Go było wynaleźć".

Publicystyka

Najważniejszym czasopismem oświeceniowym o charakterze polityczno - społecznym był "Monitor", wydawany w stolicy. To on spełniał funkcję narzędzia reform w kraju w latach 1765-1767, a potem także w 1773-1775. Podejmował w szczególności problematykę społeczno-polityczną, obyczajową, moralną, ogólno kulturalną, czasopismo to raczej nie zajmowało się kwestiami estetycznymi i literackimi i rzadko pojawiały się w nim dzieła literackie, do których należą: wiersze, nekrologii, powiastki filozoficzne lub odcinki powieści, które wzorowane były na zagranicznej literaturze lub też staropolskiej. Chętnie natomiast pisano tu o mecenacie nauki i literatury, publikowano wiele utworów o charakterze politycznym a w szczególności przyczynił się "Monitor" w swej 21-letniej pracy do doskonalenia takich form literackich, jak obrazek obyczajowy, list, dyskurs, nowe formy parodystyczne i satyryczne, felieton. Włożył duży wkład w rozwój publicystyki nie tylko polskiej ale również ogólnej, walcząc o czystość języka narodowego.

Drugim ważnym czasopismem, wychodzącym raz w tygodniu w Warszawie w latach 1770-1777, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", które był też rozpowszechniany częściach kwartalnych oraz półrocznych. Kierownikiem był Michał Gröll, a redaktorem naczelnym Jan Albertrandi, zaś od 1771 roku Adam Naruszewicz. Zabawy były pierwszym polskim czasopismem czysto literackim, które wzorowało się na zagranicznych żurnalach i periodykach skierowanych do intelektualnej elity i spełniały rolę rozrywkową oraz moralno - poznawczą w kwestii nauki. Za czasów Naruszewicza magazyn nawiązał bliski kontakt z dworami i dlatego z czasem podejmował się opisywania wydarzeń z nimi związanych oraz wspierał agitacyjnie zwolenników reform z obozu ( publikowane były historyczno-polityczne ody "wysokie", satyry i bajki polityczne). Był to również magazyn będący nieoficjalnym narzędziem obiadów czwartkowych, czyli wspierał zgromadzonych na nich artystów.

Na łamach Zabaw dominującą rolę pełniła poezja stanisławowska. Wprowadzono do bogatej tradycji literackiej szereg różnych kierunków i form powstałych w XVII-wiecznej Europie, szczególnie pochodzących z poezji francuskiej. Naśladowano antyczną sztukę i zgodnie z nowa poetyka tworzono przeróżne gatunki literackie zgodne z ówczesnymi postulatami. Sięgano także to staropolskiej literatury, po Jana Kochanowskiego, Szymona Szymonowica, Wacława Potockiego, Macieja Sarbiewskiego. To tu swój debiut przezywali najznakomitsi artyści epoki stanisławowskiej, czyli: Franciszek Kniaźnin, Stanisław Trembecki, Tomasz Kajetan Węgierski, Józef Szymanowski, Ignacy Krasicki. Czasopismo stało się wzorowym periodykiem literackim kulturze polskiej, który wykorzystywali następne pokolenia twórców.

Pisarze polityczni

Hugo Kołłątaj należał tak jak Staszic do obozu postępowego. Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Studiował na Akademii Krakowskiej i uzyskał doktorat z filozofii. Brał udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i współpracował z KEN- em. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego całkowicie poświęcił się pracy na rzecz kraju. Napisał utwór, pt.: "Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka", w którym przedstawił program reform, który przyczynił się do uchwalenia Konstytucji 3 maja. Stworzył grupę o nazwie Kuźnica Kołłątajowską, złożoną z radykalnych pisarzy. Podczas powstania kościuszkowskiego wchodził w skład Rady Najwyższej Narodowej. Został aresztowany przez Austriaków i uwięziony, Kiedy wrócił do Polski zajął się pisaniem dzieł z historii, filozofii. Do najważniejszych z nich należą: "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" z apelem "Do Prześwietnej Deputacji". On również domagał się dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, większych praw dla mieszczan i polepszenia doli chłopów. Chciał oddać władze wykonawczą w ręce ministrów, a nie sejmu, który miałby się składać z dwóch izb: dla szlachty i dla mieszczan. Sprzeciwia się pańszczyźnie, chce wolności osobistej chłopów. Ale zarówno Staszic jak i Kołłątaj nic nie wspomina o uwłaszczeniu chłopów. ostrzegał szlachtę przed gnębieniem poddanych, ponieważ może się zdarzyć, że oni zemszczą się "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli". Jeżeli chodzi o układy społeczne to Kołłątaj pisał: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w niczym od nas się nie różni".

Stanisław Staszic wywodził się z rodziny mieszczańskiej, jego ojciec był burmistrzem. jako mieszczanin miał niewiele dróg, więc został księdzem, co umożliwiło mu zdobycie wpływów na życie publiczne kraju. Był badaczem Karpat, członkiem, a w rezultacie prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Przysłużył się znacznie do zreformowania szkolnictwa i górnictwa w Polsce. Swoje poglądy przedstawił w dwóch wielkich dziełach, pt.: "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" oraz "Przestrogi dla Polski". Jego myśl i poglądy na sprawy społeczno-polityczne wywodzą się z wielkiego patriotyzmu i troski o dobro kraju, z obawy o możliwość utraty niepodległości. Chciał również polepszyć warunki życia mieszczaństwa i chłopów. Dla Staszica ogromne znaczenie ma wykształcenie młodzieży, którą trzeba wychowywać na patriotów, gotowych się poświęcić dla dobra ojczyzny. Znamienne są tu jego słowa: "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Popiera w nauczaniu metody, które umożliwiają logiczne myślenie oraz łączenie teorii z praktyką, nauczanie historii Polski, matematyki, fizyki i chemii. Domagał się, aby odebrano Kościołowi władze nad oświatą, czego chcieli wszyscy zwolennicy reform. Zajął się w swych utworach także prawodawstwem i ustrojem. Chciał zlikwidować liberum veto ("szczęśliwość większej części obywateli jest dobrem publicznym"), dać sejmowi władzę wykonawczą, przedstawiciele mieszczaństwa powinni zasiadać w sejmie obok szlachty i mieć prawo decydowania o swoim losie, domagał się zniesienia pańszczyzny. Sprzeciwiał się wolnej elekcji, domagając się dziedziczności tronu. Pisał o utworzeniu i lepszym uzbrojeniu armii, którą miałaby utrzymywać szlachta. Szczególnie mocno przejął się dolą chłopów, chcąc znieść feudalizm i zastąpić pańszczyznę czynszem, aby pan nie mógł wyrzucić chłopa z ziemi, aby zlikwidować tzw. sądy patrymonialne. Chciał większych praw dla mieszczan i możliwości swobodnego rozwoju miast w celu lepszego uprzemysłowienia kraju. Nie mało miejsca poświęca też krytyce magnaterii, którą obarcza winą za wszystkie złe rzeczy, które spotkały kraj: "Z samych panów zguba Polaków". To oni według Staszica doprowadzili do rozbioru Polski, kierując się egoizmem i dbając tylko o swoje majątki, dali zły przykład szlachcie.

Stanisław Konarski (1700-1773) był pisarzem, publicystą, pedagogiem i reformatorem oświaty, związanym z klasztorem pijarskim (nazwa zakonu wywodzi się z języka łacińskiego Fratres Scholarum Piarum - Bracia Szkół Pobożnych). To on zajął się reformą szkółek pijarskich i stworzył Collegium Nobilium. Wniósł wiele nowego do szkolnictwa, m.in. w zakresie metod, programu nauczania oraz wychowania. Za wzór i ideał wychowawczy stawiał sobie Konarski "vir honestus" (mąż honoru), czyli człowieka o silnej potrzebie sprawiedliwości płynącej z jego wnętrza. Na potrzeby teatru pijarskiego przetłumaczył, lub namawiał innych, francuskie dzieła z dziedziny klasycznych tragedii: Racine'a, Woltera, Corneille'a. Także sam był autorem utworu napisanego w roku 1756 i nawiązującego do dramatu Tragedii Epaminondy, z którego zaczerpnął główny wątek, aby zaprezentować swoje poglądy polityczne. Z tego dzieła Konarskiego najbardziej znane i znaczące są następujące słowa:

"Nie masz zasług, te co zowiemy zasługi

Są tylko ku Ojczyźnie wystawione długi (...)".

Jakub Jasiński był głównym reprezentantem nurtu jakobińskiego w oświeceniu w Polsce. Jakobinizm wiązał się z radykalnymi zwolennikami reform społecznych i politycznych. Należeli do niego działacze Kuźnicy Kołłątajowskiej oraz postępowi pisarze publicyści. Opowiadali się za następującymi zmianami społecznymi i ustrojowymi: równouprawnienie mieszczan, zniesienia feudalizmu i poddaństwa chłopów oraz ukarania zdrajców powstania kościuszkowskiego. Krytykowali w utworach stary porządek społeczny, uprzywilejowanie szlachty, samowolę magnaterii oraz króla.

Klasycyzm

Nazwa klasycyzm pochodzi z łacińskiego classicus - wzorowy, pierwszorzędny, wyuczony. Jest to kierunek powstały we Francji w XVII wieku. W literaturze XVIII wiecznej przybierał różne formy i miał różny stopień nasilenia. Trwał do końca oświecenia, ale w niektórych krajach dotrwał do początków XIX wieku. Jest nawiązaniem do estetyki i sztuki starożytnej i dążył do uniwersalizmu zasad literackiej twórczości i wprowadzenia ich w praktykę pisarską. Najpopularniejszym zbiorem norm teorii klasycystycznej była napisana przez Boileau w 1674 roku "Sztuka poetycka".

Prąd ten głównym celem sztuki uznawał uzyskanie ideału piękna oraz prawdy, które miały by formę wartości ponadczasowych akceptowanych przez ludzki rozum. Droga do tego celu wiodła przed naśladownictwo idealnych wzorców, których szukano w antyku oraz naśladownictwo przyrody, która miała stanowić istotę świata odkrytą za pomocą rozumu. Temat dzieła i jego kształt określony był przez sztywne zasady, a najważniejszą z nich była reguła decorum oraz zasada harmonii, umiaru oraz estetycznej jednorodności. Najdobitniejszym dowodem rygoru formalnego była reguła trzech jedności, która dotyczyła głównie dramatu. Język musiał być jasny, czysty, łatwy w odbiorze, zwięzły i nasycony retoryką. Bardzo rygorystycznie przestrzegano zasad rządzących gatunkami literackimi, dbano o ich czystość i hierarchię. Najbardziej cenionym gatunkiem w klasycyzmie był: epos, tragedia, oda, list poetycki, bajka, satyra.

Klasycyzm w Polsce nazywany był stanisławowskim i związany był z literaturą, która miała charakter społeczno - polityczny, angażowała się w reformy państwa. Rozpowszechnił się w połowie wieku XVIII, wśród elit magnackich (Wacław Rzewuski), potem przesiąknął do twórczości takich wybitnych artystów oświeceniowych, jak: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Franciszek Bohomolec. Jego ślady są widoczne w traktatach i poetyce, np.: "Sztuka rymotwórcza" Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. Klasycyzm powiązał polską myśl literacka z europejskimi wzorcami i estetyką. Niektóre z założeń klasycyzmu osiemnastowiecznego przejął nazywany później klasycyzm postanisławowski.

W polskiej literaturze lat trzydziestych XIX w. Istniała tendencja zwana klasycyzmem postanisławowskim lub warszawskim i związana była z postaciami następujących pisarzy: Ludwik Osiński, Kajetan Koźmian, Alojzy Feliński, Franciszek Morawski, Franciszek Wężyk, Franciszek Salezy Dmochowski. Nawiązywała do poglądów klasycyzmu francuskiego, w tematyce dotyczącej estetyki, za pomocą traktatów, utworów poetyckich i wypowiedzi krytycznoliterackich realizowała założenia literackie podporządkowane zasadom normatywnym i stosowała puryzm językowy, odwoływała się do najnowszych gatunków estetycznych, do których należała wzniosłość i smak. Artyści ci zajmowali się literatura mającą charakter historyczny, przedstawianą za pomocą eposu i tragedii, oraz poematu opisowego i ody, podejmowali również pracę nad przekładami. Na początku XIX wieku dyskutowali z romantykami, ponieważ ci krytykowali rygor teorii klasycystycznych i ugodowość polityczną twórców (tzw. walka klasyków z romantykami). Wtedy to powstała negatywna opinia o klasycyzmie postanisławowskim, co odzwierciedlało się w nowym stylu nazywanym "pseudoklasycyzmem".

Ignacy Krasicki był pisarzem żyjącym w latach 1735-1801. Określano go mianem najwybitniejszego reprezentanta oświeceniowej literatury. Od roku 1766 pełnił funkcję biskupa warmińskiego. Na jego dworze w Heilsbergu (Lidzbark Warmiński) gromadziła się elita intelektualna. Pomimo, że dość późno debiutował, to zyskał dużą sławę. Nie miał ulubionego gatunku literackiego i pisał niemalże wszystko, a literatura była dla niego narzędziem edukowania społeczeństwa. Dużą popularność przyniosły mu bajki oraz opowieści napisane w 1779 roku. Pisał trzynastozgłoskowcem i stworzył tego typu utworów około stu. Do perfekcji doprowadził zasadę zwięzłej formy. W 1779 roku wydał Krasicki zbiór satyr, w których wyraża swój pogląd na świat i nie wierzy, ze da się jeszcze coś w nim naprawić. Pokazywana przez niego rzeczywistość przedstawiona jest w krzywym zwierciadle, ma na celu edukację obywateli, ale ni stosuje przymusu, tylko uświadamia. Satyry są przejrzyste i klasycznie proste. Widać to m.in. w utworze zatytułowanym "Świat zepsuty". Autor prezentuje zło tego świata ale nie podaje przepisu na lekarstwo mogące wyleczyć społeczne choroby. Często ukazuje bolesną prawdę, krytykuje pychę, lenistwo i głupotę, tak jak to miało miejsce w bajkach. Nazywany "księciem poetów" za trafne obserwacje, jasny i precyzyjny język, trafny dowcip, ironię, kpinę oraz różnorodność gatunkową twórczości.

Jest autorem poematu heroikomicznego zatytułowanego "Myszeida", który jest podzielony na dziesięć pieśni, napisany oktawą. Opowiada o wojnie myszy ze szczurami i z kotami, która kończy się zabiciem Popiela. Sparodiowany został barokowy styl (opis nieżyjącego kota Filusia) i sentymentalizm ( opis żali księżniczki po śmierci zwierzaka). Autor wykazał się znakomitym dowcipem, lekkością pióra, czystością słowa, znakomitym operowaniem aluzją i konstruowaniem sentencji: "Mimo tak wielkie płci naszej zalety,/ My rządzim światem, a nami kobiety.".

"Monachomachia" jest satyrą skierowaną przeciwko takim przywarom, jak ciemnota, obżarstwo, pijaństwo, zacofanie w zachowaniu zakonników. Ukazuje upadek moralny duchowieństwa. Krasicki zastosował specyficzne słownictwo, nie przebierał w środkach: "święty próżniaka", "wielebne głupstwo". Przeor zakonów postanowił doprowadzić do rozmowy między skłóconymi zakonami. Ale nie daje to żadnego skutku i z powodu jego braku słownych argumentów, mnisi chwytają za ciężkie, stare księgi i rozpoczynają rzucać nimi w siebie i używać ich zamiast ostrej broni. Cała bitwa opisana jest podniosłym stylem. Zakończenie bijatyki nastąpiło, gdy jeden z mnichów wniósł dzban przepełniony wina, który gwarantował pewność wielkiego pojedynku, co walczący uznawali ponad spór. Autor idealnie opisał przywary kleru, które sam będąc duchownym znał świetnie. Aby zwiększyć efekt musiał wiele rzeczy nieco po wyolbrzymiać. Ignacy Krasicki przedstawił dwa walczące ze sobą zakony, których siedziby znajdowały się w jednym mieście. Jednak nie podał nazwy żadnego z nich, którymi byli dominikanie i karmelici, ale my możemy się tego tylko domyślać i próbować zgadnąć gdzie rozgrywa się akcja. Zakony te pokłóciły się o możliwą kradzież zapasów z jednego z nich. Tu możemy dostrzec kolejne niedomówienie. Zakon dominikanów posiadał duże zapasy żywności i napojów alkoholowych. Zatem bezsensowny jest powód wojny. Spór ten nie miał uzasadnienia takiego, jakiego mógłby się spodziewać czytelnik i polegał na walce tym, co akurat mieli pod ręką. Satyra ta opisuje, co było wymagane w eposie, podniosłym językiem błahą sytuację. Właśnie to był sposób Krasickiego na ukazanie wad zakonników. W ten sposób mógł nam bardzo dużo przekazać.

Głównym przesłaniem tego dzieła jest z pokazanie bezsensu wojny z błahych przyczyn. Właśnie ten utwór opisuje skutki, jakie może przynieść sprzeczka, jeżeli ludzie nie są odpowiedzialni. Ta nauka jest i będzie jak żadna inna, aktualna i uniwersalna przez długi czas. Przecież wojna może wybuchnąć wszędzie i zawsze budzi w ludziach negatywne uczucia, ale pomimo tego ludzie ciągle ją toczą między sobą. Czasami występują w walkach chwilowe zawieszenia broni, a nie następuje długotrwały pokój.

Hymn do miłości ojczyzny"- I. Krasicki:

jest tu zawarty opis wielkiej miłości, jaką autor obdarzył swój kraj. Pochwała patriotyzmu, który jest trudną sprawą, ale decyduje o heroicznej postawie. Poeta skrytykował nadużywanie słów o wielkiej sile, kiedy wiemy, że nie możemy ich pokryć czynami: "Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny...". Wiersz stał się bardzo popularnym utworem patriotycznym.

Zapoczątkował także nurt liryki patriotycznej w okresie niewoli, co miało stanowić rodzaj pierwszego ogniwa w kształtowaniu się najwłaściwszej heroicznej postawy narodowej, czego najlepszy wyraz dał w 1830 roku Mickiewicz w swoim utworze zatytułowanym "Do matki Polki".

Ignacy Krasicki jest twórcą pierwszej polskiej powieść w dziejach literatury nowożytnej zatytułowanej: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Krasicki połączył tu elementy z trzech typów powieści: cechy utworu satyryczno - obyczajowego (I księga), cechy powieści przygodowo - awanturniczego (II księga) oraz cechy powieści utopijnej (III księga). Utwór ma formę pamiętnika. Krasicki pisząc go, chciał zabić czas pożytecznie. Utwór ten nie tylko bawi i uczy, ale również wychowuje. Jest to autobiograficzna opowieść o życiu ówczesnego Polaka, przeciętnego szlachcica żyjącego w połowie XVIII wieku.

DZIEJE BOHATERA

Opis dzieciństwa i młodości młodego szlachcica Mikołaja Doświadczyńskiego. Mieszkał on ze swoimi rodzicami, którzy byli wielkimi i szczerymi patriotami. Ojciec nie był wykształcony i całe swoje życie poświecił na zjazdach sejmików, jest Sarmata. Natomiast matka raczej przebywała w domu cały czas i doglądała majątku. Rodzice raczej nie przejmowali się wykształceniem syna. Wynajmowali wielu guwernerów, jednak nie przynosiło to skutku. Potem zapisali go do szkoły, ale nie skończył jej. Wreszcie zjawił się kolejny nauczyciel, który okazał się oszustem i nauczył Mikołaja wielu złych rzeczy. Pewnego dnia uciekł obrazem z guwernerem z domu i grając w karty stracił wszystko, co miał narobił sobie mnóstwo długów. Wtedy wyjechał do Paryża, ale tam również popadł w hazard i ścigany przez wierzycieli znowu wyjechał. Dotarł do Amsterdamu, gdzie zaciągnął się na statek, jako majtek, ale statek rozbił się i fale wyrzuciły Mikołaja na wyspę Nipu. Była to utopijna kraina, gdzie nie znano kłamstwa i zła. Mikołaj spotkał tam mędrca o imieniu Xaoo, który nauczył go wielu zasad obowiązujących w państwie. Kiedy Mikołaj powrócił do ojczyzny osiadł na wsi, odziedziczonej po rodzicach i stał się ziemianinem - filozofem. Jego gospodarstwo funkcjonowało na takich samych zasadach jak państwo Nipu.

Krasicki chce pokazać jak źle wychowywano młodzież w jego czasach, jak płytko i równocześnie opisuje ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pieniactwo, a także pijaństwo, bezkrytyczną pogoń za zagraniczną szlachty, która jest okrutna dla poddanych i służby. Widzi tu konieczność powrotu do autentycznych wartości moralnych, które zniszczyła szlachta swoim niemoralnym zachowaniem i kulturą. Przykład Mikołaja ma być dowodem na to, że jeśli się tylko chce to można się zmienić.

Sentymentalizm był kierunkiem w literaturze, który rozpoczął się w latach 60-tych XVIII wieku. Twórcami byli Jan Jakub Rousseau i Wolfgang Goethe. Propagatorów sentymentalizmu interesowała najbardziej emocjonalna strona natury człowieka, jego uczucia. Przeciwstawiali naturę cywilizacji, zaś rozum sercu, a natchnienia w tworzeniu artystycznym szukali w tradycji, zazwyczaj w kulturze ludowej. Utwór sentymentalny, był zazwyczaj bardzo uczuciowy i nacechowany czułością. cenionym przez sentymentalistów gatunkiem były: powieść sentymentalna, sielanka, pieśń oraz elegia. Podmiot literacki w dziełach klasycznych był bezosobowy, niczym bystry obserwator. Natomiast w utworach sentymentalnych kojarzy i utożsamia się z doznaniami prywatnymi, osobistymi i intymnymi. Głównym centrum rozwoju kultury sentymentalnej w Polsce były Puławy wraz z Izabelą Czartoryską. Nurtem sentymentalizmu była tak zwana "poezja grobów", która charakteryzowała się nastrojem smutku, żalu, tęsknoty i rozpaczy.

Stanisław Konarski był kolejnym wielkim reformatorem związanym właśnie z Leszczyńskim. Wykształcenie zdobył w Rzymie i we Francji, skąd przywiózł mnóstwo obserwacji szkolnictwa. Kiedy wrócił do Polski rozpoczął akcję wzywania do reform ustroju państwowego i oświaty. Z czasem otworzył Collegium Nobilium i napisał dzieło o wielkim znaczeniu, pt.: "O skutecznym rad sposobie", w którym pisał o zmianach politycznych w państwie. Doprowadziło to do ujawnienia wszystkich wad narodowych, ustrojowych, co z pewnością przyczyniło się do uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Stanisław Konarski szczególnie domagał się zniesienia liberum veto.

Rokoko - związany głównie ze sztuką, cechowała go wytworność i subtelność prowadząca do zapewnienia rozrywki twórczej; z gatunków literackich najbardziej upodobał sobie niektóre typy komedii, oper i wierszy; Piękno jest najważniejsza wartością, która powoduje, ze obcowanie z dziełami sztuki jest przyjemne. Reprezentantami rokoka w Polsce byli: Franciszek Dionizy Kniaźnina i Tomasz Kajetan Węgierski.

Teatr

W 1765 roku 17 listopada otworzono pierwszy polski teatr publiczny. Znajdował się w budynku operalni saskiej. Pierwszą sztuką, jaką wystawiono była komedia "Natręty" autorstwa Józefa Bielawskiego. Komedie pisał na potrzeby teatru także Franciszek Bohomolec: "Małżeństwo z kalendarza", utwór krytykujący zachowanie Polaków. Jest to typowo komedia warszawska. W 1767 roku teatr został zamknięty i ponownie otworzono go dopiero w 1774 roku.

Znaczenie teatru

W XVIII wieku teatr publiczny odgrywał istotną rolę. Miał ogromny wpływ na wychowanie ówczesnego obywatela. Uczył krytycznego myślenia i pokazywał wady ustroju w kraju. Dbał o czystość języka polskiego i zachęcał do przeprowadzenia reform. Jego działalność i znaczenie stało się największe w czasie Sejmu Czteroletniego. Wtedy to obok sztuk rozrywkowych wystawiano utwory, które bezpośrednio związane były z politycznym życiem kraju, rozpowszechniały idee oświeceniowe, opowiadały się za przeprowadzeniem reform politycznych i społecznych w Polsce.

Gatunki literackie

bajka - jest gatunkiem epicko lirycznym. To alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które są pomocne w wyrażeniu pewnej nauki moralnej mającej charakter ogólny i powszechny. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ja tylko sugeruje. Prawda to inaczej morał. Postacie mają charakterystyczne, jednoznaczne cechy. Mamy dwa rodzaje bajek: narracyjna ( która opowieść o prostej budowie) oraz epigramatyczna (czterowersowa historyjka). Najbardziej popularna jest tzw. bajka zwierzęca, której bohaterowie są upersonifikowanymi zwierzętami, za którymi kryją się ludzie, a relacje miedzy zwierzętami odpowiadają relacjom ludzkim. Pierwszym twórca bajek jest żyjący w starożytności Ezop (VI wieku p.n.e.). W Polsce pierwsze bajki tworzył w XV wieku Biernat z Lublina. Natomiast w oświeceniu pisali je: w Rosji I. Kryłow, we Francji J. La Fontaine, w Polsce Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontaine.

satyra - utwór o charakterze dydaktycznym, wywodzi się ze starożytności a za jej twórcę uznaje się Horacego. Jest to gatunek epicko liryczny. W satyrze autor przedstawia swój krytyczny stosunek do zjawiska lub osoby. Jej istota jest krytyka i ośmieszenie prezentowanych zjawisk lub osób. Rozróżniamy następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne, obyczajowe. W Polsce satyra była charakterystyczna najbardziej dla XVIII wieku (Krasicki, Naruszewicz) i była głównym narzędziem krytyki stosunków społeczno - obyczajowych.

oda - utwór poetycki ukształtowany w starożytności, który odznacza się podniosłym stylem i jest pisany na cześć jakiejś osoby, idei lub wydarzenia. Zgodnie z poetyka klasyczna oda łączyła retorykę z elementami lirycznymi. Miała pewną swobodę kompozycyjna, ponieważ musiała wyrażać uniesienie. W oświeceniu oda była wykorzystywana tylko dla celów filozoficznych lub okolicznościowych.

poemat heroikomiczny - powstał już w starożytności i miał być parodią eposu bohaterskiego. Parodia miał służyć ośmieszaniu negatywnych zjawisk, złych osób przez nieudolne naśladowanie.

Cechy poematu heroikomicznego: parodia, charakter żartobliwy, satyryczny, celem jest ośmieszenie zachowań, wysoki styl, typowy dla epopei, inwokacja, porównania homeryckie, brak zasady decorum, patetyczny język dla błahej tematyki.

Powiastka filozoficzna

Narracyjny utwór pisany prozą, napisany w celu zilustrowania jawnego określonej idei światopoglądowej lub moralnej. Powstała w oświeceniu, i był jednym ze sposobów rozpowszechniania ważnych filozofii oświeceniowych, formą krytyki i satyry społeczno - obyczajowej oraz instytucji politycznych. Sięga do dawnych gatunków prozy, takich jak: romans awanturniczy, opowieść egzotyczna. Posiada ona wspólne cechy z tymi gatunkami, takie jak epizodyczna fabuła (zbudowana wokół wątku podróży), uproszczony schemat bohaterów i brak konsekwencji w działaniu oraz motywacji. Postacie i konflikty, opisywane zdarzenia są zwykle traktowane w żartobliwy sposób, z ironicznym dystansem, co powodowało, że czytelnik wiedział, iż przedstawiane zdarzenia mają znaczenie drugoplanowe, są tylko pretekstem, zaś najważniejsze stają się ukryte za nimi przesłania moralizatorskie i filozoficzne. Powiastka była gatunkiem o charakterze historycznym, ściśle związana z ideologią oświeceniową, dlatego wszelkie późniejsze powroty do niej sprawiały wrażenie stylizacji literackiej.

Przykłady: "Kandyd" Woltera, "Kubuś fatalista i jego pan" D. Diderot.

Instytucje kulturalno - oświatowe

Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym świeckim organem oświatowym w Polsce, utworzona 14.X.1773r. przez grono ludzi zgromadzonych wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. KEN wprowadziła nauczanie trójstopniowe, czyli szkoły elementarne, średnie, wreszcie Szkoła Główna Koronna i Litewska. KEN spisała także kodeks szkolny, który zawierał założenia programowe oraz organizacyjne szkolnictwa polskiego.

Szkoła Rycerska była pierwszą szkołą średnią o charakterze wojskowym. Powstała w 1765 r. Na skutek starań króla Stanisława Poniatowskiego. Głównym dowodzącym był w niej książę Adam Czartoryski. Szkoła miała za zadanie kształcenie i wychowywanie młodzieży szlacheckiej do służby wojskowej. Nauka szkolna podzielona była na część przygotowawczą, ogólnokształcącą i naukę kunsztów (jazda konna, taniec, muzyka). Późniejszymi wychowankami szkoły byli, m.in.: T. Kościuszko, J. Jasiński, J. U. Niemcewicz.

Teatr Stanisławowski prowadzony był przez Wojciecha Bogusławskiego. Organizacja teatru podzielona była na zespoły do spraw opery, baletu i dramatu. Pierwszym przedstawieniem, jakie wystawiono byli "Natręci".

Towarzystwo Przyjaciół Nauk przyczyniło się do rozwoju nauki i literatury. Założone zostało w 1800r. przez Stanisława Staszica.

W 1740r. Stanisław Konarski otworzył Collegium Nobilium. W okresie tym powstała w Polsce pierwsza w Europie biblioteka publiczna, na skutek przekazania własnych ksiąg prze Załuskich na użytek publiczny. Stanisław August Poniatowski zajmował się mecenatem w takich dziedzinach, jak literatura, malarstwo, architektura i rzeźbiarstwo. To dzięki niemu spotykali się wszyscy wielcy twórcy na słynnych "obiadach czwartkowych". Król również przyczynił się do wydania czasopisma "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" redagowane przez Adama Naruszewicza.

Wydarzenia kulturalne

Na wiosnę w 1765 roku zaczął swoją działalność Teatr Narodowy w Warszawie. Początkowo brak było polskich sztuk, nie było żeńskich aktorów, ludzie nie chcieli płacić za bilety wstępu, ponieważ się przyzwyczaili, ze w czasach saskich wszystko był za darmo. Ale król objął scenę narodową mecenatem i zapowiedział konkurs na najlepszą polską sztukę. On również stworzył stałą grupę aktorską, która tworzyło 5 kobiet i 11 mężczyzn. Ale to nie zwiększyło publiki i teatr nie był popularny i z czasem upadł. Odrodził się ponownie, gdy otworzono nowy budynek teatru na placu Krasińskich w 1778 roku. Wtedy było już dwudziestu aktorów, a wśród nich także obcokrajowcy, a sztuki wystawiano też w innych językach, np. we włoskim. Przychodzili do Teatru najznakomitsi goście, wśród nich królowie i damy dworskie zasiadający w lożach, a parter obsadzany był mężczyzna. Wystawiano przed wszystkim komedie, aby realizować hasło "ucząc bawić", co było pożyteczne dla edukacji społeczeństwa. Teatr spełniał ważną funkcję w agitacji na rzecz stronnictwa reformatorskiego. Tuz przed wybuchem powstania kościuszkowskiego w teatrze wystawiono sztukę Wojciecha Bogusławskiego zatytułowaną "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale".

" Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł" (Wielka Encyklopedia Francuska) powstała we Francji w latach 1751-1780 i był wówczas najpoważniejszym osiągnięciem epoki oświecenia w dziedzinie literatury. Na początku miał to być przekład, ale w 1747 roku Jean d'Alembert i Denis Diderot stworzyli niepowtarzalne dzieło: "ogólny obraz wysiłków umysłu ludzkiego we wszystkich ich rodzajach i we wszystkich stuleciach". Wszyscy najwięksi myśliciele francuscy pracowali nad nim i dlatego określano ich mianem "encyklopedystów". Encyklopedia realizowała wszystkie założenia myśli oświeceniowej. Jej twórcami było pięćdziesiąt osób, wśród których znaleźli się Voltaire, Diderot, Rousseau, Montesquieu, i d'Alembert.

Raz w tygodniu spotykała się u króla Stanisława Augusta znana grupa artystów literackich i spotkania te nazywały się obiadami czwartkowymi. Omawiano tam najważniejsze kwestie polityczno - kulturalne. Spotkania te odbywały się od 1770 r. na zamku królewskim, a potem w Łazienkach. Dyskutowano na tematy naukowe, literackie, oświatowe, prawno-polityczne, przy czym ni żałowano sobie satyrycznych wierszyków i dowcipów. Organizowano także turnieje poetyckie. Uczestnikami obiadów byli: przewodniczący Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Ignacy Krasicki, oraz od czasu do czasu gościli na nich Franciszek Bohomolec, Jan Albertrandi, Tomasz Kajetan Węgierski, Grzegorz Piramowicz, Adam Kazimierz Czartoryski, i Józef Wybicki. Obiady były pewnego rodzaju organizacją kulturalną, która gromadziła takie osoby, jakich tematów dotyczyły dyskusje. Spotkaniom tych rangi powagi nadawał król, a miały one ważną rolę szczególnie pod koniec XVIII wieku. W połowie lat siedemdziesiątych na skutek nowego układu politycznego obiady upadły. Stanisław August traktował te spotkania jak początek i swoistą formę akademii literackiej. Dzięki jego zleceniu powstało 29 obrazów upamiętniających uczestników spotkań, autorstwa Marteau, zaś ich życiorysy zostały napisane przez Adama Naruszewicza. Tomasz Kajetan Węgierski był jednym z tych ludzi, którzy ośmieszali obiady i kpili z nich w swoich utworach.