Oświecenie – omówienie problematyki epoki.

OŚWIECENIE - ŚWIATOPOGLĄD, FILOZOFIA.

Oświecenie, jako epoka, było jedną z najbardziej zróżnicowanych epok w historii kultury ludzkiej, a spowodował to fakt, że w tworzeniu jej podwalin światopoglądowych wzięli udział przedstawiciele wszystkich stanów oraz warstw społecznych, co było do tej pory rzeczą niemożliwą. Można jednak wyodrębnić kilka nurtów filozoficznych czy też postaw znamionujących przedstawicieli kultury oświecenia w ogóle. I tak:

• K r y t y c y z m:
• Podstawą tego nurtu myślowego będzie postawa wyrażająca krytykę w stosunku od zastanych instytucji państwowych i kościelnych oraz ogólna negacja rzeczywistości w stanie, w którym się ona znajduje;
• R a c j o n a l i z m:
• Kierunek filozoficzny postrzegający rozum jako jedyną drogę umożliwiającą całościowe i tym samym jedyne poprawne poznanie świata. Odrzucał wszelkie inne techniki dotarcia do prawdy jako niedoskonałe a tym samym śmiało można upatrywać weń krytycznej postawy wobec empiryzmu i sensualizmu jako charakterystycznych nurtów epoki. Podstawę dał Kartezjusz, autor stwierdzenia Cogito ergo sum - Myślę, więc jestem, zatem naturalne jest, że w nim właśnie upatruje się głównego teoretyka prądu.
• D e i z m:
• Kierunek filozoficzny wyrosły z postawy negującej rolę Kościoła jako instytucji pośredniczącej w kontakcie człowieka z Bogiem. Jego zwolennicy ogłosili prymat moralności nad religią. Także pogląd filozoficzny odrzucający rolę Boga w codziennym życiu człowieka; racjonalistyczne podejście do problemu wykluczało możliwość jakiejkolwiek weryfikacji boskiej obecności.
• A t e i z m:
• Jeden z poglądów filozoficznych doby oświecenia, charakteryzujący się absolutnym wykluczeniem Boga z życia codziennego i negacja wartości wynikających z religii; wynika z założeń o empirycznych możliwościach doświadczenia wszystkiego, co istnieje i funkcjonuje na ziemi
• E m p i r y z m:
• Jego twórcą i teoretykiem był Francis Bacon, który ogłosił iż jedyną drogą dojścia do prawdy jest jej doświadczalne zweryfikowanie - wszystko, co nie daje się poddać temu procesowi jest prawdopodobnie fałszywe. Pogląd, którego podstawy zdają się być zakorzenione w filozofii racjonalistycznej, bowiem zakładają indywidualne dojście jednostki do większej prawdy ogólnej, wykorzystują określone czynniki o wybitnie rozumowym charakterze, jednak orzeczenie prawdy wymaga każdorazowej weryfikacji w oparciu o własne zmysły bądź doświadczenia teoretyczne.
• S e n s u a l i z m:
• Prekursorem i teoretykiem tego prądu filozoficznego był John Locke, który jest autorem twierdzenia na temat tabula rasa, zatem czystek karcie, która przypisana jest każdemu człowiekowi w momencie jego narodzin. Odrzucenie poprzez to wszelkiego determinizmu i powierzenie całokształtu osobowości ludzkiej procesowi poznania świata poprzez indywidualne z nim obcowanie i doświadczanie za pomocą zmysłów.
• N a t u r a:

- Pojęcie natury w okresie oświecenia utożsamiane było z doskonałym pięknem, które nie zostało zniekształcone w jakimkolwiek procesie poznania lub przez jakikolwiek system filozoficzny; głównym propagatorem idei "natury" czy powrotu do natury był Jan Jakub Rousseau. Niezwykle aktualnym problemem było zjawisko uniwersalności natury jako czynnika integrującego pisarzy, bowiem owa "niepokalaność" natury we wszystkich zakątkach świata była teoretycznie tożsama semantycznie.

PORTRETY I KARYKATURY POLAKÓW W LITERATURZE OŚWIECENIA

Literatura oświeceniowa stawiała przed jej twórcami i propagatorami głównie cele utylitarne, to znaczy miała służyć komuś lub czemuś. Dlatego nie powinno nikogo dziwić, że nie brakuje na jej łamach opisów, które uznać można za pełne sarkastycznej ironii, czasem groteskowego dowcipu, ale przede wszystkim szczegółowych analiz polskiego społeczeństwa, które w XVIII wieku, jak nigdy wcześniej i oby nigdy później, stanowiło motłoch ludzi, którzy nie potrafili dostrzec niczego oprócz końca własnego nosa lub też zorientowani byli kosmopolitycznie, co nie mogło doprowadzić do podniesienia poziomu świadomości narodowej. Najlepszym przykładem takiego właśnie szlachcica "pełną gębą" jest Starosta Gadulski sportretowany przez Juliana Ursyna Niemcewicza w Powrocie posła. To typowy sarmata święcie przekonany o świetności rodu, z którego się wywodzi (przypomnijmy, że trwałą wartością w przekonaniach polskiej szlachty i magnaterii było twierdzenie, że wywodzą się bezpośrednio od starożytnego rodu Sarmatów), ślepo hałdujący modom przyniesionym z Francji, którego jedynym problemem jest własny folwark oraz wolności, które jemu, szlachcicowi, się po prostu należą. Dopełnieniem tego żałosnego wizerunku jest jego żona, ucharakteryzowana na typową "żonę modną", jakich wiele nosiła polska ziemia na progu XIX wieku.

Różne, choć w rzeczywistości bardzo podobne, wizerunki Polaków odnaleźć możemy w Satyrach autorstwa Ignacego Krasickiego. Zanim jednak przejdę do omówienia wybranych utworów, przypomnę pokrótce znaczenie tego terminu literackiego. Otóż satyra jest to gatunek posługujący się żartem, dowcipem, ironią, czasem sarkastyczną groteską lub beznamiętnym szyderstwem, by wyrazić pogląd na temat związany z życiem publicznym a przede wszystkim z długim szeregiem wad, przywar, dowodów upadku moralnego, wewnętrznego zepsucia oraz genetycznej głupoty pisywanego stanu. Za kolebkę satyr uznaje się powszechnie starożytność, a konkretnie mówiąc okres świetności Rzymu, by wspomnieć w tym miejscu takie nazwiska, jak: Lucylliusz, Persjusz czy najbardziej zasłużony dla gatunku Juwenalis. W dobie oświecenia można mówić z całą pewnością o renesansie lub drugiej młodości gatunku satyry, bowiem powróciła ona do łask poetów. A stało się tak za sprawą francuskich prekursorów epoki, by wymienić w tym miejscu N. Boileau czy A. Pope'a. Jak zapewne nietrudno się domyśleć prekursorem i chyba jednak największym spośród żyjących w XVIII wieku satyryków jest Ignacy Krasicki. Ten nie pisany książę poetów jest autorem 22 satyr, z których omówię kilka, aby najlepiej zilustrować przedstawioną definicję a jednocześnie określić choć częściowo tematykę, którą podejmował Krasicki w swoich utworach satyrycznych. Oto przykłady:

Żona modna w utworze ukazana została młoda szlachcianka, która to rozmiłowana jest we wszelkich zbytkach oraz spędzająca czas na bezmyślnym roztrwanianiu majątku męża. To rzadki opis pełen lekkiego humoru, który jednak nie pozostawia na bohaterce, będącej społeczną ikoną tytułowej "żony modnej", suchej nitki, bowiem krytykuje jej zabawowe podejście do życia, trwonienie czasu na błahostki lub wydawanie pieniędzy na modne i nikomu nie potrzebne bibeloty, które zajmować będą kolejne pokoje. Satyra ma także głębsze przesłanie - oto poddaje pod rozwagę słuszność opisanych zachowań a próbując je ośmieszać, sprowadzać czytelnicze myśli na właściwe tory.

Pijaństwo - Bardzo zabawny opis nałogowego pijaka, który przedstawia swoją niemoc wywołaną ciągłą koniecznością picia kolejnych porcji alkoholu z najróżniejszych okazji, a gdy tej braknie, to przecież nic nie stoi na przeszkodzie, aby napić się raz kiedyś bez okazji. Dodatkową pokusę stanowią odwiedzający go koledzy, którzy namawiają naszego bohatera, by pił wraz z nimi. Cała satyra jest oczywiście ostrą krytyką narodowej, niestety, wady Polaków, którą jest skłonność, żeby nie powiedzieć, zamiłowanie, do spożycia alkoholu w dużych ilościach. Oczywiście w krótkim czasie przyjemność przemienia się w nałóg, który paraliżuje wszelkie kontakty społeczne i przyczynia się do postępującego upadku społeczno - obyczajowego. Niestety nie można powiedzieć po dziś dzień, że nasi przodkowie wyciągnęli wniosek z cennej lekcji, której udzielił im Krasicki, bowiem problem alkoholizmu czy alkoholu w ogóle dotyka bardzo szerokiego grona mieszkańców Polski także i współcześnie, a obserwacja młodzieży dobitnie sugeruje, że także i nasi wnukowie nie poradzą sobie z nałogowym spożyciem i kacem, którego można wypędzić kojonym spożyciem.

Świat zepsuty - Wielu badaczy postrzega tę satyrę jako podsumowanie całej twórczości Krasickiego w obrębie tegoż gatunku. Bowiem znajduje się tutaj całościowy opis świata, niemal wypunktowane zostały wszelkie dotychczas opisane i zanegowane postawy, przyzwyczajenie i upodobania szlacheckie. Z drugiej strony poeta stara się odnaleźć choć odrobinę pozytywnej energii - bowiem wciąż wierzy, że cnota, wiara w ojczyznę oraz potrzeba dobrych obyczajów nie zniknęła zupełnie. I prawdopodobnie ma rację, bowiem widząc coraz wyraźniejsze ruchy na niwie społeczno - obyczajowej może utwierdzać się w przekonaniu o słuszności swoich decyzji.

Do króla - satyra ta jest wyjątkowa w dorobku Krasickiego, bowiem w sposób niemalże literalny wziął w obronę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który stał się ulubionym obiektem ataków szlachty, która sprzeciwiała się jakimkolwiek reformom, a przede wszystkim obawiała się pozbawienia większości swoich przywilejów. Krasicki nie ma jednak wątpliwości i z całym kunsztem swojego pióra ośmiesza tych wszystkich, którzy podnoszą głos przeciwko królowi lub próbują działać wbrew jego woli. Demaskując głupotę i bezzasadność zarzutów padających ze wszystkich stron, opiewa mądrość oraz poprawność polityki prowadzonej przez króla. Można i należy w tym miejscu wspomnieć o terminie - panegiryku - czyli utworze będącym pochwałą dla instytucji bądź czynności podejmowanych przez ową instytucję lub, jak mamy z czym mamy do czynienia w analizowanym wierszu, z pochwałą konkretnej osoby i działań przez nią podejmowanych.

SĄDY O NATURZE LUDZKIEJ W TWÓRCZOŚCI IGNACEGO KRASICKIEGO

Ignacy Krasicki zapisał się w historii polskiej kultury jako jeden z pierwszych i zarazem najbardziej aktywnych moderatorów życia publicznego. Zdobył wszechstronne wykształcenie humanistyczne, co pozwoliło mu wyrobić sobie jasne i niezwykle poprawne poglądy na temat rzeczywistości w kraju nad Wisłą a sukienka zakonna, którą zdecydował się przywdziać, pozwoliła stać się jednym z najbliższych współpracowników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i mieć tym samym znaczący wpływ na kształt polskiego życia kulturalnego. Swój stosunek do rzeczywistości oraz proponowane rozwiązania dostrzeżonych problemów przedstawiał w postaci metaforycznej odwołując się do różnych gatunków wyrastających z tradycji starożytnej. Taką właśnie realizacją jest bez wątpienia poemat heroikomiczny zatytułowany Myszeida. Już na pierwszy rzut oka widać wyraźne nawiązanie do tradycji antycznej w tytule utworu, który jest przekształcenie Eneidy Wergiliusza, która jest skądinąd eposem bohaterskim, zatem gatunkiem, który by parodiowany właśnie w heroikomediach. Opisana przez Krasickiego sytuacja konfliktowa pomiędzy tytułowymi myszami a spierającymi się zeń kotami, zakotwiczenie całej historii w tradycji polskiego narodu (mit o królu Popielu) oraz jakże liczne i doskonałe warsztatowo opisy bitew, przemówienia i pojedynki pomiędzy zwierzęcymi bohaterami sprawiają wytworzenie się wielkiego napięcia komicznego. Oczywiście czytelnik nie od razu znajduje prawdziwy wymiar opisywanych zdarzeń, dopiero w po kilku chwilach zaczyna do nas docierać, że oto widzimy kulejący polski sejm, który tak często zrywany jest przez hałaśliwe i tak mało odpowiedzialne "myszy".

Nieco inną tematykę podjął Krasicki w swoim drugim poemacie heroikomicznym - w Monachomachii. To jeden z tych utworów, które zdają się nie pasować do wizerunku zaangażowanego w sprawy polityczne biskupa Krasickiego. Oto bowiem od pierwszych stron zostajemy rzuceni w wir życia klasztornego, które tak bardzo różni się od naszych, świeckich wyobrażeń. Oczywiście nie brakuje pełnych ironii opisów mnichów udających się na posiłki, wypowiedzi, które jednoznacznie skazują ich na politowanie i wreszcie scen, zasługujących na publiczne napiętnowanie a wręcz na ekskomunikę, jeśli weźmiemy pod uwagę, że dopuszczają się ich osoby duchowne. Dołóżmy do tego wszechobecne zepsucie, porażającą głupotę i totalną próżność bohaterów utworu, by uzyskać obraz społeczności klasztornej. Poemat heroikomiczny nie zaistniałby, gdyby nie był weń obecny konflikt tragiczny - i jest on także w Monachomachii - pojawia się Jędza Niezgody, która posiewa w sercach mnichów zwątpienie we własne wartości, a stąd już bardzo blisko do otwartej wojny. Koniec końców - cała historia zatacza koło i śladem po niej są jedynie siniaki i zadrapania na wypielęgnowanych ciałach mnichów, jednak czytelnikowi została ukazana cała prawda o życiu za murami klasztornymi, które miało być poświęcone modlitwie, kontemplacji świata, życiu w ubóstwie i poświęcaniu własnego szczęścia, by dawać szczęście innym.

Bardzo ważną pozycją w dorobku literackim Krasickiego jest pierwsza powieść polska zatytułowana Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Pomimo że jest ona debiutem w tym gatunku, to jednak okazuje się być debiutem niezwykle udanym, bowiem autor wykorzystując niezwykle popularny wówczas motyw podróży przedstawia drogę, którą winien przebyć każdy młody obywatel - szlachcic w Królestwie Polskim, aby móc później godnie żyć i służyć dobru ojczyzny. Mikołaj przechodzi przez trzy różne szkoły życia, z których wybiera same najważniejsze nauki, by po powrocie do rodzinnego kraju dokonać gruntowych przemian w folwarku odziedziczonym po ojcu. Ktoś nazwał Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki historią o straconych złudzeniach wypalonego reformatora, mnie jednak się wydaje, że należy ją odczytywać raczej jako o literalną wskazówkę, którędy powinien podążać młody człowiek, aby jego droga nie okazała się jedynie próżną wycieczką…

Pan Podstoli jest pierwszą próba stworzenia bohatera będącego szlachcicem - ziemianinem, którego Krasicki nie poddałby gruntownej krytyce. Pozwala on swojemu bohaterowi działać w imię zasad, które wyniósł z domu, jednak nie omieszkuje uzasadnić zmiękczenie swojej bardzo radykalnej postawy - oto wyposaża Podstolego w cechy, które były obce poprzednim szlachcicom obieranym na głównych bohaterów - potrafi on spoglądać na życie nie tylko przez pryzmat własnych interesów, ale znacznie szerzej i do tego angażując w to swoje uczucia, słowem staje się on powoli szlachcicem - patriotą, ale proces tan jest dopiero w powijakach.

DYDAKTYZM BAJEK IGNACEGO KRASICKIEGO

Nie będzie zapewne niczym nowym, jeśli napiszę, że Bajki Krasickiego spełniały w dobie oświecenia niemal te same funkcje społeczne, które realizował Kochanowski za pomocą swoich Fraszek. Z tradycji gatunku wynika, że mają one spełniać określony charakter społeczny, obyczajowy a nawet polityczny. I tak bez wątpienia jest w przypadku utworów Krasickiego. Każda z bajek zawiera jasno sformułowany morał, będący ponadczasową prawdą ogólną dotyczącą życia ludzkiego lub funkcjonujących obyczajów. Bajki przybierają różnorodne odmiany gatunkowe, co świadczy o wielkim kunszcie i jednocześnie swobodzie twórczej Krasickiego, penetrują bardzo szeroką warstwę tematyczną z zakresu ludzkich wad i przywar, niedoskonałości intelektualnej, przyzwyczajeń stanowych czy upadku moralnego. Analiza wielu utworów skłania mnie do twierdzenia, że Krasicki, już choćby poprzez swoje bajki, słusznie obwołany został Księciem Poetów, bowiem jego utwory zawierają naprawdę szczególną wartość dydaktyczną i moralną. Poniżej zamieszczam przegląd tytułów, który pozwala najlepiej zorientować się w twórczości bajkopisarskiej poety oraz pokrótce zestawić najważniejsze tematy podejmowane przez poetę w obrębie tegoż gatunku:

- Wstęp do bajek - określić ją można jako bajkę programową, będącą zapowiedzią tematyki opisywanej w kolejnych utworach. O takich utworach mawia się, że są to utwory programowe, najczęściej dotyczą większych przedsięwzięć poetyckich , jednak Krasicki przekonał nas, że warto zapowiedzieć swoje wystąpienie.

- Szczur i kot to ilustracja dwóch postaw charakterystycznych dla człowieka - z jednej strony spryt i skromność z drugiej przesadna pewność siebie i najprostsza pycha. Oczywiście tryumf odnosi pierwsze zestawienie.

- Ptaszki w klatce - rzadka bajka o charakterze politycznym. Autor wykorzystując metaforę ptaków pokazał sytuację Polski w czasie rozbiorów a z drugiej strony napiętnował społeczeństwo młodej szlachty, która bardzo chętnie przyjmuje zastaną rzeczywistość jako jedyne możliwe i tym samym rozwiązanie

- Filozof krytyka postawy pełnej hipokryzji w stosunku do wiary w Boga, do której przyznajemy się w momencie wielkiej potrzeby. Jest wielce prawdopodobne, że jest to prywatna krytyka wyrażona przez Krasickiego w związku z obowiązującymi w oświeceniu nurtami filozoficznymi (tu zwłaszcza: deizm i ateizm)

- Dewotka to tytułowa bohaterka, którą określić można mianem typowej szlachcianki, która manifestuje swoją płomienną religijność przed ołtarzem, zaś w domowym zaciszu jest bezlitosną gospodynią bijącą swoje podwładne. Prześwietlona zostaje typowa, można powiedzieć, polska hipokryzja, bowiem bardzo często zdarza się, że Polacy manifestują swoją religijność tylko po to, aby zyskać poważanie społeczne, a tymczasem od poniedziałku do niedzieli są bezwzględnymi grzesznikami, krzywdzącymi ludzi.

- Malarze są ciekawym przykładem bajki analizującej sytuację sztuki w Polsce a z drugiej strony będącą niezwykle ostrą krytyką próżności.

ALEGORIA - powtarzający się motyw lub znak językowy, mający oprócz swego dosłownego i przypisanego "odgórnie" znaczenia, także znaczenie metaforyczne, które jednak jest powszechnie rozpoznawane w kulturze bowiem funkcjonuje w niej od długiego czasu.

SYMBOL - funkcjonujący w przestrzeni utworu motyw lub znak językowy, który w wyniku umieszczenia w konkretnym kontekście nabiera nowych wymiarów semantycznych, jednak za każdym razem zmieniają się one w zależności od kontekstów. Z czasem może stać się alegorią.

BAJKA - krótki utwór, najczęściej wierszowany, wyposażony w wyraźnie zasygnalizowany morał będący prawdą ogólną dotyczącą ludzkiego życia; często odwołujący się do symboli i alegorii zwierzęcych lub roślinnych czy powszechnie rozpoznawanych toposów. Powstał w czasach antycznych, za tradycyjnego ojca gatunku uznaje się Ezopa, od imienia którego wywodzi się jeden z typów bajki. W okresie oświecenia przeżywający swój renesans dzięki podjęciu gatunku przez poetów francuskich, głównie La Fontaine' a. 

TYTUŁ	BUDOWA	TYP	MORAŁ	NAUKA MORALNA
"Szczur i kot"	Epigramatyczna	Alegoryczna, ezopowa	"...gdy się dymem kadzideł zbytecznych zakrztusił, Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił."	Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka; przesadnia pewność musi prowadzić do zguby.
"Ptaszki w klatce"	Epigramatyczna	Alegoryczna, ezopowa	"Jam był wolny, dziś w klatce i dlatego płaczę."	Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej.
"Filozof"	epigramatyczna	satyryczna	"Przyszła słabość, aż mędrzec, co w firmament mierzył,/ Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył."	umieć przystosować wiedzę praktyczną do teoretycznej; "jak trwoga to do Boga"
"Groch przy drodze"	narracyjna	Satyryczna	"Niech się miary trzymają i starzy i, młodzi: i ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi."	Przesadna ostrożność nie jest dobrym rozwiązaniem pojawiających się problemów; kto nie ryzykuje, nie wygrywa.
"Jagnię i wilcy"	epigramatyczna	Alegoryczna, ezopowa	"Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie."	Przesadna ufność ludzi może okazać się zgubną
"Dewotka"	epigramatyczna	Satyryczna	"Mówiąc właśnie te słowa : "i odpuść nam winy, jako my odpuszczamy" biła bez litości."	należy być chrześcijaninem i robić to co się mówi (słowa modlitwy)
"Kruk i lis"	narracyjna	alegoryczna	"Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym."	Próżność zawsze musi prowadzić do zguby.
"Malarze"	epigramatyczna	satyryczna	"Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze."	ludzie lubią pochlebstwa, a szczerość nie popłaca
"Wilczki"	narracyjna	Alegoryczna, ezopowa		oddawanie się rzeczom błahym zmyla czujność na rzeczy ważne
"Przyjaciele"	narracyjna	alegoryczna	"Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły."	prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie
"Dzieci i żaby"	narracyjna	Satyryczna, ezopowa	"Źle się bawicie,/ dla was to jest igraszką, nam chodzi o życie."	Najgorsza jest ta zabawa, w której cierpią przez nas inni.
"Lew pokorny"	epigramatyczna	Alegoryczna, ezopowa	"Żle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworze."	Bywa, że prawda w oczy kole.
"Mądry i głupi"	epigramatyczna	satyryczna	"Nie nowina, że głupi mądrego przegadał(...)/ dlaczego dzwon głośny, bo w środku pusty"	Mowa jest srebrem, ale milczenie złotem.
"Lis i osieł"	epigramatyczna	alegoryczna	"Głupi ten, kto wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela,/ umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela."	Lepiej z mądrym stracić, niż z głupim zyskać.

FILOZOFIA BAJEK:

- bajka ma być wyrazem zdroworozsądkowego podejścia do otaczającego świata, zatem zadaniem autorów jest takie formułowanie myśli tak, aby wynikały one z całościowej analizy oraz wyznawanej filozofii racjonalistycznej

- są wyrazem sceptycyzmu poznawczego, zatem opisy dokonane przez autorów są wyłącznie sądami wyekstraktowanymi z olbrzymiej papki informacyjnej, która dociera do ich świadomości poznawczej

- celem ich jest piętnować i ośmieszać niedoskonałości natury ludzkiej. Zadaniem poetów, jako osób gruntownie wykształconych oraz wyraźnie odznaczających się na ogólnym tle społecznym, jest analizować i opisywać to wszystko, co w znaczący sposób przekracza pojęcie dobrego smaku czy też przyjęty przez kulturę normy i obyczaje społeczne.

- złotym kluczem w pisaniu bajek jest zachowanie zdrowego rozsądku i umiaru

- rolą bajki jest wychowywać, rolą autora, być wychowawcą - to zadanie łączące się z piętnowaniem, bowiem to właśnie przygotowanie teoretyczne autora ma być normą etyczną i moralną, służącą do kształtowania mas społecznych

- pozorna banalność bajki ma być pretekstem do zastanowienia nad własnym życiem

DOM ZAWSZE USTĘPOWAĆ POWINIEN KRAJOWI JAKO ZASADA, KTÓRĄ KIERUJĄ SIĘ BOHATEROWIE POWROTU POSŁA JULIANA URSYNA NIEMCEWICZA

Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza.

To komedia polityczna, która powstawała w czasie przerwy w obradach Sejmu Wielkiego na przełomie października i listopada 1790 roku. Jest zatem najbardziej aktualnym komentarzem napięć politycznych, jakie istniały na polskiej scenie politycznej a przebiegały na linii pomiędzy obozem konserwatystów a stronnictwem patriotycznym. Głównym zadaniem Powrotu posła jest ośmieszenie tradycyjnych poglądów magnackich poprzez ukazanie ich krótkowzrocznej ontologii, która wynika przede wszystkim z prywaty magnackiej jako uznanej za najwłaściwszą drogę życiową przy jednoczesnym ukazaniu w maksymalnie pozytywnym świetle poglądów głoszonych przez stronnictwo patriotyczne. Powrót posła wpisuje się w gatunek komedii politycznej, dlatego warto przyjrzeć się bliżej typom komizmu wykorzystanego przez Niemcewicza:

• postaci - ukazanie absurdalnych poglądów oraz niemalże genetycznej głupoty: Gadulski, Szarmancki, Starościna (pamflet polityczny) oraz zestawienie obok siebie bohaterów reprezentujących diametralnie się od siebie różniące poglądy w różnych dziedzinach życia społecznego, politycznego oraz kulturalnego w Królestwie
• słowny - groteskowość wypowiedzi Szarmanckiego, który próbuje zjednać sobie serce a także wypowiedzi Starościny, która opowiada się za pomysłem Szarmantckiego i próbuje przekonać doń swego męża bardzo niedwuznacznymi argumentami
• sytuacyjny - pojawia się w scenie, w której Szarmancki upomina się o intercyzę
• językowy - tu głównie wypowiedzi oraz poglądy Starościny
• historyczny - realizował się głównie w epoce, ponieważ istniała możliwość rozpoznania poszczególnych postaci i utożsamienia ich z odpowiednikami realnymi (element demaskujący w utworze)

światopogląd sarmacki

1. wszelkie przymierza zawiązywane przez Królestwo są z gruntu złe, ponieważ prowadzić mogą do niewygodnych zmian

2. przeciwna wszelkim reformom ustrojowym w kraju, które doprowadzić mogą do wzmocnienia pozycji króla i, czego nie daj Boże, osłabienia pozycji szlachty

3. brak jakiekolwiek wykształcenia nie stanowił żadnej przeszkody, by wypowiadać się na skomplikowane tematy polityczne

4. interesowność ojca sprawia, że nie liczy się z losem córki - bowiem interes szlachecki zdominowany był przede wszystkim zasadą prywaty, nie zaś godności i ogólnego dobra

5. jeśli edukacja - to tylko w tradycyjnym, średniowieczno - scholastycznym wydaniu, ponieważ zadaniem szkoły jest uczyć rzeczy ważnych, potrzebnych i istotnych dla ogółu, nie zaś prowadzących do ogólnego rozprzężenia filozoficzno - moralnego

6. szczególne traktowanie kultury, która przywędrowała z Francji - zachłyśnięcie się romansem, kulturą salonową i brakiem konieczności posiadania zaplecza dydaktycznego

światopogląd oświeceniowy

1. Wartości wszelkie dobierane są za pomocą instancji najwyższej, jaką jest rozum - zgodnie z głównymi kierunkami filozofii oświeceniowej to właśnie racjonalne podejście do wszystkich niemal aspektów życia jest gwarantem osiągnięcia końcowego sukcesu i tym samym postępu społecznego, kulturalnego, oświatowego i politycznego

2. Generalne potępienie kosmopolityzmu jako kultury powodującej zatracenie wartości narodowych tradycji

3. Zniesienie zasady liberum veto oraz większości przywilejów szlacheckich - postępujący upadek Królestwa jest bezpośrednim efektem rozbestwienia stanu szlacheckiego, które wynika z poczucia niezależności wobec króla, państwa oraz braku elementarnej odpowiedzialności wobec całości narodu polskiego.

4. Zniesienie wolnej elekcji oraz wprowadzenie zasady dziedziczności tronu, dotychczasowa wolna elekcja przyczyniła się realnie do postępującego upadku państwa polskiego poprzez wprowadzanie na tron osób będących przedstawicielami obcych rządów, zatem kierujących się niemal wyłącznie interesem kraju rodzinnego - oczywiście kosztem Królestwa Polskiego

5. Przywiązywanie wielkiej wagi do konieczności reformy systemu szkolnictwa

6. Walka o czystość języka polskiego - wprowadzenie języka polskiego jako języka wykładowego w szkołach; funkcjonująca do tej pory łacina rozpoznana została jako język martwy i tym samym codziennych kontaktach zupełnie nieskuteczny, przerażający był stan polszczyzny wśród młodzieży oraz szlachty polskiej w ogóle, co więcej dostrzeżona została konieczność nauki nowożytnych języków obcych a ta mogła odbywać się wyłącznie w języku polskim

CHARAKTERYSTYKA OBOZU REFORM I STRONNICTWA KONSERWATYWNEGO W KOMEDII POWRÓT POSŁA JULIANA URSYNA NIEMCEWICZA. NAZWISKA ZNACZĄCE W UTWORZE.

Julian Ursyn Niemcewicz był posłem na Sejm Wielki, zwolennikiem reform oraz członkiem stronnictwa patriotycznego, które skupiło się wokół postaci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Śmiało można mówić o nim jako o przedstawicielu opozycji parlamentarnej, bowiem w Sali sejmowej zdecydowaną większość stanowili zatwardziali zwolennicy szlacheckiej stagnacji, którzy ni potrafili dostrzec, że obecna polityka jest najkrótszą drogą do upadku państwa polskiego. Jaki był więc cel pisania komedii politycznej, w której dokonuje się rzeczy z punktu widzenia polityki niezmiernie niemądrej, by nie powiedzieć głupiej? Otóż odpowiedź jest bardzo prosta - Niemcewicz wiedział, że bardzo wielu spośród szlachciców reprezentujących tradycyjne stanowisko najzwyczajniej w świecie zajęło je, bo tak ukształtowana została polska mentalność - trudno godzimy się na wszelkie innowacje. Dlatego autor odwołał się do literackiego podstępu i stworzył komicznych przedstawicieli szlachty, którzy głosili radykalnie przeciwne reformom poglądy i tym samym przemówił językiem, który musiał otworzyć znudzone oczy szlacheckie, bowiem odwoływał się do uczuć jeszcze niższych i bardzo charakterystycznych dla Polaków - nikt nie będzie się z nas śmiał. I o tym właśnie jest Powrót posła. To komedia polityczna, której żądło ironii godzi w rozleniwioną szlachtę, ciągle koląc w opasłe brzuchy i odzierając modną francuszczyznę z resztek romansowych złudzeń. Z drugiej zaś strony podał owo żądełko tym wszystkim, którzy widzieli, umieli i rozumieli lepiej, że poprawę sytuacji Rzeczypospolitej osiągnąć można w jeden tylko sposób - poprzez gruntowną reformę całego aparatu państwowego.

Podkomorzy jest reprezentantem stronnictwa oświeconych patriotów, którzy dobro ogólne i dobro krajowe stawiają wyżej niż prywatę. Śmiało można o nim mówić jako o obywatelu zaangażowanym politycznie, któremu przyświeca słuszna idea głębokiej reformy systemowej opartej w dużej mierze na zmianie systemu myślowego wśród większości społeczeństwa:

I my sami byliśmy nieszczęść naszych winą.

Gnijąc w zabytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju

Myśleliśmy o sobie, a nigdy o kraju.

Cechuje go tradycyjne wychowanie w duchu patriotycznym, posiadane, być może ogólne wykształcenie, ale jednak wciąż poszerzane dzięki obecności w życiu kulturalnym i politycznym. Doskonale zdaje sobie sprawę z roli szkoły, dlatego stara się, aby dzieci jego odebrały możliwie najpełniejsze wykształcenie:

Tęskno mi bez nich, ale w tym chlubę znajduje,

Że każdy mój syn służy, żaden nie próżnuje.

Podkomorzy jest człowiekiem, dla którego słowo tradycja nie oznacza jedynie kolejnych przywilejów i zdobywanych tytułów, ale przede wszystkim przywiązanie do kultury przodków; stara się wspominać czasy, kiedy polska szlachta była zjednoczona wspólną myślą ulepszania Polski oraz kiedy przyświecały im wzniosłe ideały praworządności i cnotliwości:

Co żyją skromnie, kraj swój nad wszystko kochają,

Obywatelskie cnoty w swych synów wpajają.

Również jego żona wpisuje się w program stronnictwa patriotycznego, bowiem jest ona kobietą, która nie trwoni cennego czasu na ślepą pogoń za francuskimi wzorkami ale kobietą, która stara się, aby jej dom stanowił bezpieczną przystań dla jej męża, jej dzieci i wreszcie dla niej samej…

Podkomorzyna to idealna żona i matka, kultywująca w swoim domu staroszlacheckie cnoty. Inteligentna, potrafi dowcipnie dociąć wypowiadającemu uwagi polityczne Staroście. Należy do grona kobiet, które, jak sama określa:

... umieją szanować święte stadła związki

I pełnia dobrych żon i matek obowiązki.

O Walerym można powiedzieć jest idealnym synem, wzorowym przedstawicielem młodzieży szlacheckiej skupionej w stronnictwie patriotycznym a do tego czułym i wrażliwym kochankiem, który gotów jest poświęcić swoje własne szczęście, by dać radość wybrance swojego serca - Teresie. To właśnie on jest tytułowym posłem i… bezpośrednią przyczyną konfliktu, który zawiązuje się w utworze. Pomimo swego młodego wieku dzielnie i co najważniejsze skutecznie broni swoich racji, bowiem wierzy, że tylko gruntowana reforma państwowości jest szansą na uratowanie kraju przed rozpadem lub wojną domową. Prezentuje swoje poglądy z wielką godnością cechującą sejmowego mówcę i człowieka głęboko przekonanego o słuszności prezentowanych racji. Wychowany według tradycyjnego wzorca szlachcica - patrioty potrafi uszanować swoich rodziców, wie, że dobro ogólne jest ważniejsze niż prywata a charakterem opartym na filarach: miłości, honoru i uczciwości może stanowić przykład młodego obywatela - patrioty, których Polska wówczas tak bardzo potrzebowała. Wypowiada bardzo znamienne słowa, które potwierdzają sądy zamieszczone powyżej:

Pamiętać, żeś Polakiem, żeś obywatelem,

Żeś najpierwsze twe winien ojczyźnie usługi.

Starosta Gadulski jest bez wątpienia jedną z centralnych a być może nawet centralną postacią Powrotu Posła. Reprezentuje typowe dla polskiej szlachty wieku XVIII poglądy, które określić można jako konserwatywne, bowiem wyrastają z tradycyjnej myśli szlacheckiej głęboko utwierdzonej w przekonaniu o własnej świetności. Niemcewicz obiera go sobie jako obiekt ataku, bowiem przeciwko ludziom jego pokroju walczył w sali sejmowej. Gadulski w swoich replikach broni wolności szlacheckiej, którą gwarantują jej nadawane przez długie lata przywileje, broni zasady liberum veto, wreszcie broni sam siebie, kiedy zarzucana jest mu prywata i brak jakiegokolwiek przywiązania do polskiej tradycji. Można o nim mówić także, że jest typowym sarmatą, który zakochany jest w swoim rzekomo szlachetnym pochodzeniu, który pojmuje za żonę kobietę, delikatnie mówiąc, głupią, ale za to dysponującą wielkim majątkiem, który skądinąd roztrwania na francuskie bibelociki, który wreszcie nie dba o nic, co jest niezwiązane z jego własnym interesem. Próbuje zabierać głos w sprawach narodowych, jednak kompromituje się swoją niewiedzą i wręcz chroniczną krótkowzrocznością. Ogólnie rzecz biorąc - Starosta wraz ze Starościną stanowią małżeństwo, które zostaje poddane mocnej krytyce, bowiem uosabiają te wszystkie cechy, wady i przywary narodowe, przeciwko którym prowadzone były liczne reformy oraz próby zmiany światopoglądowych.

Starościna jest chyba najbardziej fałszywą i papierową osobą w całym dramacie, bowiem śmiało utożsamić ją można ze stereotypem "żony modnej". W oświeceniu terminem tym określano te wszystkie szlachcianki, które ślepo hołdowały francuskim wzorcom przenikającym do kraju, które czytały wyłącznie modne romanse i które nie potrafiły wychować swoich dzieci na wartościowych obywateli. Gotowa jest popierać kandydaturę Szarmantckiego, bowiem ten utożsamia typowego oświeceniowego fircyka, zatem można go określać mianem męskiego odpowiednika "żony modnej".

W galerii postaci ukształtowanych przez Niemcewicza bardzo ciekawą oraz niezwykle ważną rolę odgrywa Szarmancki. Jest on typowym, oświeceniowym fircykiem, którego jedynym zajęciem jest żerowanie na dworach magnackich i szlacheckich. Podstawową wartością jest dla niego rozrywka, niezobowiązujące romansiki oraz zdobywanie niewieścich serc. Posiadał dość dobre wykształcenie, które pozwalało podejmować dyskusję w wielu tematach, jednak jego informacje są niezwykle ogólnikowe i nie posiadają żadnego zaplecza światopoglądowego. Innymi słowy jest on postacią oderwaną od podstawowych wartości, jakimi są bez wątpienia honor, ojczyzna i tradycja narodowa. Zmienił on je szybkie miłostki i ciągłą pogoń za nowymi wzruszeniami, która są dlań ważniejsze nad dobro ogólne.

SENTYMENTALIZM NA TLE INNYCH PRĄDÓW OŚWIECENIA

Sentymentalizm - to jeden z podstawowych kierunków filozoficznych doby oświecenia, który ukształtował się w wyraźnej opozycji do pierwotnego w epoce stylu klasycznego. Jego twórcą był Jan Jakub Rousseau, który postulował konieczność oderwania literatury od ściśle utylitarnych pobudek i zwrócenie jej torów na konieczność powrotu do pięknych wzorów, które zaczerpnąć można z obserwacji własnych uczuć, powrotu do form pierwotnych, a przede wszystkim obcowania z naturą oraz poszukiwania natchnienia wśród tekstów tradycyjnej literatury ludowej. Utwory literackie pisane w duchu sentymentalnym cechuje wyraźnie subiektywne podejście do tematu oraz czasem wręcz przesadna nastrojowość, wyrażająca się poprzez poczucie melancholii, rozrzewnienia i wzajemnie czułe stosunki. Z pewnością kluczem i najważniejszą wartością było poznanie istoty duchowej człowieka, który stawał się powoli igrzyskiem emocji oraz silnych wzruszeń, zwłaszcza jeśli umieści się go w warunkach daleko odbiegających od standardów kultury - głównie w wiejskiej rzeczywistości lub na łonie niepokalanej kulturą natury. Ulubione gatunki wybierane przez twórców piszących w duchu sentymentalnym to:

• powieść sentymentalna
• sielanka
• oda
• utwory poetyckie nawiązujące do twórczości ludowej
• dramat sentymentalny, nazywany także dramatem uczuciowym
• mieszczańska tragedia domowa

Polski sentymentalizm nie stworzył nurtu, który ukształtowałby się w opozycji do pozostałych stylów, dlatego można mówić, że stanowił on w pewnym sensie prąd eklektyczny, co oznacza, że korzystał w pewnej mierze z dorobku dwóch pozostałych nurtów, to jest klasycyzmu i rokoko. Do najważniejszych twórców gatunku w Polsce zaliczyć można Franciszka Karpińskiego oraz Franciszka Dionizego Kniaźnina. Dodam jeszcze, że Karpiński sformułował teoretyczne założenia sentymentalizmu w Polsce w rozprawie O wymowie w prozie albo w wierszu (1782).