Pytania:
1. Chronologia epoki oraz wyjaśnienie nazwy.
2. Filozofia Młodej Polski: Artur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Henryk Bergson.
3. Główne prądy artystyczne Młodej Polski: dekadentyzm, impresjonizm, symbolizm, ekspresjonizm.
4. Program artystyczny przedstawiony w "Confiteorze" Stanisława Przybyszewskiego.
5. Naturalizm - cechy prądu i przedstawiciele.
6. Odbicie prądów artystycznych epoki w liryce Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.
7. Znacznie tytułu powieści Stefana Żeromskiego: "Ludzie bezdomni" - problematyka "bezdomności".
8. Prawa oraz zmiany zachodzące w postępowaniu gromady lipieckiej przedstawionej w "Chłopach" W.S. Reymonta.
9. Symbole w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego.
10. Charakterystyka i ocena społeczeństwa polskiego w "Weselu" (cytaty).
11. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego jako przykład syntezy sztuk (muzyka, malarstwo, słowo) - nowatorstwo dramatu.
Odpowiedzi:
1. Chronologia epoki oraz wyjaśnienie nazwy.
Nazwą "Młoda Polska" określa się epokę literacką trwającą w Polsce na przełomie XIX i XX wieku. Za początek tejże epoki przyjęto rok 1891. Wtedy to zadebiutowało trzech poetów, którzy reprezentowali nowe pokolenie literackie (m.in. Kazimierz Przerwa-Tetmajer). W tym czasie także coraz bardziej zaczęła narastać krytyka programu i obrazującej go literatury wcześniejszej epoki - pozytywizmu. Koniec tego okresu literackiego wyznacza data zakończenia pierwszej wojny światowej i wywalczenia przez naszą ojczyznę upragnionej niepodległości, czyli rok 1918. Nazwę "Młoda Polska" zaczerpnięto od nazwy cyklu artykułów Artura Górskiego ukazujących się od 1898 roku w krakowskim "Życiu". Stanowiły one swoisty manifest ideowo-artystyczny młodego pokolenia, które odwołując się do ideologii romantyzmu, pragnęło narzucić nowe normy oraz wartości etyczne i estetyczne. Podkreśleniu związków nowej epoki z tradycją romantyczną, polegających m.in. na powrocie do tendencji idealistycznych oraz podejmowaniu kolejnych prób prowadzących do odzyskania niepodległości, służyć miała także inna nazwa - neoromantyzm, która przez długi czas, obok modernizmu, pretendowała do miana określenia całego okresu literackiego. Trzecia wspomniana nazwa - modernizm - podkreślała nowoczesność i współczesność epoki oraz odmienność jej dążeń artystycznych i światopoglądowych wobec odchodzącego już pozytywizmu.
2. Filozofia Młodej Polski: Artur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Henryk Bergson.
Na kształtowanie się literatury w okresie trwania Młodej Polski niewątpliwy wpływ miały wówczas formułowane poglądy filozoficzne. W filozofii tego okresu dominowały trzy koncepcje: schopenhaueryzm, nietzscheanizm i bergsonizm.
Artur Schopenhauer (1788-1860) - twórca filozofii pesymistycznej. Głosił on, że człowiekowi w życiu towarzyszy cierpienie, ponieważ dąży on do szczęścia, ale nigdy go nie osiągnie. Jedyną droga ucieczki od tego pasma cierpień jest wyzbycie się wszystkiego (pragnień i potrzeb) i przejście w stan Nirwany (stan polegający na oderwaniu się od rzeczywistości; człowiek zatapia się w swoich uczuciach, swoim wnętrzu). Drugim wyjściem jest uprawianie lub kontemplacja sztuki, która stanowi wartość samą w sobie.
Friedrich Nietzsche (1844-1900) - krytykuje moralność, kwestionuje altruizm, równość, wolność, sprawiedliwość i litość i poświęcenie dla innych. Uważał, że podstawą wszelkich ocen powinny być kryteria i wartości poza moralne. W swoim dziele "Tako rzecze Zaratustra" sformułował teorię nadczłowieka - człowieka mocnego, silnego, aktywnego, kształtującego swoją siłę duchową, który jest stworzony do rządzenia. Nie dotyczyły go żadne ograniczenia, gdyż działał on "poza dobrem i złem". Do "rasy panów" ("nadludzi") należeli ludzie bezwzględni i silni, którzy głosili pogardę dla wszelkiej słabości. Nietzscheanizm przyjmowano chętnie dlatego, że przeciwstawiał się szerzącemu się wówczas dekadentyzmowi, niósł on kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania.
Henryk Bergson (1859-1941) - twórca filozofii życia, autor "Ewolucji twórczej". Wychodził z założeń ewolucjonizmu i uważał, że świat można poznać tylko przez intuicję, a nie przez intelekt. Według niego rozwój świata jest dynamiczny, samorzutny, nieprzewidzialny i nieograniczony. Filozof ten wprowadził pojecie "elan vital" - pęd życiowy. Są to siły wewnętrzne, które drzemią w człowieku i powodują jego ciągły rozwój. Każdy, kto może pokierować samym sobą i swoim działaniem, jest wolny według Bergsona.
3. Główne prądy artystyczne Młodej Polski: dekadentyzm, impresjonizm, symbolizm,
ekspresjonizm.
Dekadentyzm - jeden z najbardziej charakterystycznych prądów w literaturze końca XIX wieku. Prąd związany z określeniem "fin de siecle" (fr. koniec wieku). Wraz z końcem wieku człowiek czuł się zagrożony i niepewny. Bał się skutków gwałtownego rozwoju przemysłu, odkryć naukowych oraz przeczuwał nadchodzącą zewsząd katastrofę oraz kryzys wszelkich wartości czy to moralnych, czy kulturowych. Postawa dekadencka charakteryzowała się poczuciem bezsensu istnienia i jakiegokolwiek działania, ogólną apatią, biernością i niechęcią do czegokolwiek. Dekadent to człowiek, który nie wie, jak żyć.
Impresjonizm - kierunek, który przeniknął do literatury z malarstwa. Powstał we Francji po 1874 roku. Nazwa pochodzi od obrazu Claude'a Moneta "Impresja - wschód słońca". Charakteryzował się ukazywaniem ulotnej chwili, momentu, niepowtarzalnego wrażenia osnutego tajemnicą. Operował także delikatnymi barwami, grą świateł, a nad kreską zdecydowanie dominowała plama. Tematów impresjonistom dostarczała ulica i kawiarnie, gdzie skupiało się młodopolskie życie. W poezji polegał on na podporządkowaniu świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i nastrojowości. Częstym zjawiskiem była również synestezja.
Symbolizm - kierunek w literaturze, dramacie i sztukach plastycznych, którego istotą było oddawanie treści metafizycznych, ukrytych przed odbiorcą. Polegał on na dostrzeganiu wielu znaczeń ukrytych w jednym przedmiocie czy obrazie. Nie nazywał, a jedynie sugerował rzeczywistość i pozostawiał możliwość wielu interpretacji. Symbol jako środek artystyczny miał dwa znaczenia: widoczne, postrzegalne zmysłowo i ukryte. Do literatury symbolizm wprowadził belgijski pisarz Maurice Maeterlinck.
Ekspresjonizm - nurt polegający na wyrażaniu wewnętrznych uczuć i przeżyć. Ekspresjoniści operowali silnymi emocjami, mocnymi barwami i kontrastem oraz deformacją ukazywanej rzeczywistości.
4. Naturalizm - cechy prądu i przedstawiciele.
Naturalizm jest kierunkiem literackim (głównie prozatorskim) ukształtowanym we Francji w II połowie XIX wieku. Za jego twórcę uznaje się Emila Zolę. Założenia tego kierunku znajdziemy w książce jego autorstwa pt. "Powieść eksperymentalna". Zola wychodził z założenia, ze człowiekiem kierują instynkty i jego zachowanie niczym nie różni się od zachowania zwierząt. Uważał, że należy go obserwować, a w swych badaniach kierować się metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Przeniósł wiec metody przyrodnicze w obręb literatury. Zadaniem naturalizmu w literaturze było ukazywane wszystkiego z fotograficzną dokładnością i skrajnym obiektywizmem. Należało obserwować, wnioskować, obnażać zło i fałsz życia. Nie było przy tym tematów zakazanych dla literatury, gdyż pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych. Fantazja była niedopuszczalna. Natomiast powieść naturalistyczna chętnie eksponowała biologiczny wymiar ludzkiego życia, fizjologię oraz popędy. Rola narratora była ograniczona do minimum. W literaturze polskiej naturalizm rozwinął się po 1880 roku. Wśród jego głównych przedstawicieli wymienić można: w poezji - Jana Kasprowicza ("W chałupie", "Z chałupy"), w prozie - Stefan Żeromski ("Ludzie bezdomni", fragm. "Rozdziobią nas kruki, wrony…", opis rewolucji w "Przedwiośniu"), Władysław Stanisław Reymont ("Chłopi" - fragmenty), w dramacie - Gabriela Zapolska ("Moralność pani Dulskiej"). Warto zaznaczyć jeszcze, że naturalizm w twórczości Żeromskiego był techniką pisarską, a w twórczości Reymonta - sposobem interpretowania świata.
5. Program artystyczny przedstawiony w "Confiteorze" Stanisława Przybyszewskiego.
W roku 1899 w pierwszym numerze krakowskiego "Życia" Stanisław Przybyszewski ogłosił swój manifest zatytułowany "Confiteor". Tytuł jest znaczący. W języku łacińskim oznacza "wyznaję", wiec jest to swoiste wyznanie wiary twórczej. Tekst ten jest wyraźnym przeciwstawieniem się pozytywizmowi oraz wskazaniem nowych dróg rozwoju sztuki. Autor dokładnie określa swoje poglądy na temat sztuki. "Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem absolutu - duszy". Głosi on hasło uwolnienia sztuki od jakichkolwiek idei politycznych czy społecznych. Sztuka powinna być uniwersalna i ponadnarodowa, a nie pouczająca, moralizująca i ucząca patriotyzmu. Traktuje ją jak "najwyższą religię", a artyście przypisuje rolę kapłana, który powinien wyzbyć się wszelkich chęci służenia społeczeństwu i celom narodowym. Według Przybyszewskiego stoi on ponad wszystkim, jest wolny, święty i niezależny.
6. Odbicie prądów artystycznych epoki w liryce Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.
Przykładem typowo dekadenckiego wiersza jest "Koniec wieku XIX" Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Podmiot liryczny zwraca się do człowieka końca wieku z pytaniem, jaką postawę należy przyjąć w życiu. Okazuje się, że wszystkie możliwości są nieprzydatne. Zarówno przekleństwo, ironia, wzgarda, rozpacz, walka, rezygnacja, jak i byt przyszły i użycie są pozbawione sensu, ponieważ walka słabego człowieka z otaczającym go wrogim światem z góry skazana jest na niepowodzenie. Sytuacja człowieka końca wieku porównana jest do mrówki rzuconej na szyny, po których za chwilę ma przejechać pociąg. Wiersz złożony jest niemal wyłącznie z pytań, co jeszcze bardziej podkreśla beznadziejność opisywanej sytuacji. Również "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa jest utworem, w którym ujawnia się nastrojowo-pesymistyczna atmosfera epoki. Świat opisany w wierszu widziany jest przez szyby zamazane padającym deszczem. Wszystko jest wyraźnie zdominowane przez nastrój smutku, melancholii i przygnębienia. Tłem nasuwających się refleksji jest przyroda, która współgra z nastrojem podmiotu lirycznego. Wszystko jest szare, ponure, zapłakane deszczem. Nastrój wiersza dobitnie podkreśla dźwięk jednostajnie uderzających o szyby spadających kropel deszczu. Przykładem impresjonistycznej wizji świata jest inny utwór Tetmajera "Melodia mgieł nocnych" jest. Wiersz wyraża zachwyt poety wywołany widokiem tatrzańskiej przyrody. Opisywany krajobraz nabiera cech niepowtarzalnych, jest to uchwycenie chwili, ulotnego momentu. Autor wprowadza synestezję, łączy efekty barwne, dźwiękowe, świetlne i zapachowe. Głównym motywem są personifikowane mgły (tańczą, uciszają się wzajemnie, bawią się puchem mlecza), które nadają opisywanemu krajobrazowi fantastyczny wymiar. "Hymny" Jana Kasprowicza są z kolei doskonałym przykładem poetyki ekspresjonistycznej, "poetyki krzyku". W utworach tych pojawiły się wszystkie najważniejsze cechy tego nurtu: ostre środki wyrazu, mieszanie patosu z wulgarnością, stylu wzniosłego z potocznym, tradycyjna symbolika. Najważniejszym i najdoskonalszym hymnem jest "Dies Irae" ("Dzień gniewu"). Odwołuje się on do biblijnej wizji Sądu Ostatecznego.
7. Znaczenie tytułu powieści Stefana Żeromskiego: "Ludzie bezdomni" - problematyka "bezdomności".
Ludzie bezdomni to ludzie nie mający gdzie mieszkać, gdyż nie posiadają własnego domu. Ich przykładem w powieści są nędzarze paryscy czy też warszawscy robotnicy (ich mieszkania trudno nazwać domami). Bezdomny jest także główny bohater Tomasz Judym, który dla realizacji wyznawanych przez siebie idei rezygnuje z założenia własnej rodziny i posiadania własnego domu. Jego postępowanie stanowi przykład bezdomności ideowej. Bezdomna jest również Joasia, gdyż w wyniku represji popowstaniowych traci ona cały swój rodzinny majątek. W wyniku jego utraty zostaje zdeklasowana społecznie (bezdomność społeczna).
8. Prawa oraz zmiany zachodzące w postępowaniu gromady lipieckiej przedstawionej w "Chłopach" W.S. Reymonta.
- podstawową wartością chłopów mieszkających w Lipcach jest ziemia.
- prawo dziedziczenia ziemi
- jednostka podlega prawom zbiorowości.
- wspólna pomoc w razie jakiegoś nieszczęścia.
- wspólne występowanie przeciwko dziedzicowi w obronie własnych interesów.
- przejrzysta hierarchia wewnątrz gromady.
- wzrost świadomości narodowej i społecznej.
- podejmowanie ważnych decyzji większością głosów.
- przestrzeganie obyczajów
- podporządkowanie życia świętom religijnym, wspólne obchodzenie uroczystości rodzinnych
9. Symbole w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego.
"Wesele" Stanisława Wyspiańskiego jest dramatem symbolicznym. Występują tutaj trzy rodzaje symboli:
1. postacie symboliczne - różnego rodzaju zjawy, które zaprasza na wesele córka karczmarza - Rachela: "wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy, pioruny, brzęczenia, śpiewy...". W weselnej chacie zjawiają się: Widmo, Stańczyk z obrazu Matejki, Rycerz (Zawisza), hetman, upiór Szela i Wernyhora. Zjawy te wyobrażają "dusze", wnętrze ludzi, którym się ukazują, są uosobieniem ich rozterek, konfliktów, kompleksów i pragnień.
2. przedmioty symboliczne:
- złoty róg - symbol wyzwolenia, sygnał wzywający ludzi do powstania, ma moc wyrwania społeczeństwa z letargu;
- pawie pióra - symbol prywaty chłopskiej;
- złota podkowa - symbol szczęścia odłożonego na później (Gospodyni chowa ją do skrzyni), sukcesu, którego czas jeszcze nie nadszedł lub symbol chciwości i zachłanności chłopskiej;
- Chochoł - krzak róży owinięty na zimę słomą; wieloznaczny symbol, np. symbol uśpienia.
3. sceny symboliczne - chocholi taniec - symbol niemożności ogólnej, bezwładu i marazmu, bierności i uśpienia społeczeństwa polskiego.
10. Charakterystyka i ocena społeczeństwa polskiego w "Weselu" (cytaty).
- "Wyście sobie, a my sobie. Każden sobie rzepkę skrobie" - rozmowa Radczyni z Kliminą.
- "[...] my jesteśmy tacy przyjaciele, co się nie lubią" - słowa Żyda skierowane do Pana Młodego.
- "[...] my do Sasa, wy do lasa" - z rozmowy Poety z Czepcem.
- "Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna" - odpowiedź Dziennikarza na pytanie Czepca o wydarzenia rozgrywające się na świecie.
- "Pon się boją we wsi ruchu. Pon nas obśmiewajom w duchu" - odpowiedź Czepca na słowa Dziennikarza.
- "A jak my, to my się rwiemy ino do jakiej bijacki. Z takich jak my był Głowacki" - słowa Czepca padające w rozmowie z Dziennikarzem.
- "panowie duza by już mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć" - Czepiec uważa, że panowie (czyli społeczna inteligencja) nie dorośli do przewodniej roli w narodzie.
11. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego jako przykład syntezy sztuk (muzyka, malarstwo, słowo) - nowatorstwo dramatu.
"Wesele" Stanisława Wyspiańskiego jest przykładem nowatorskiego dramatu, w którym autor połączył kilka rodzajów sztuki: słowo, taniec, muzykę i sztuki plastyczne. Wpływ plastyki widać wyraźnie w didaskaliach (zwrócenie uwagi na wystrój sceny i kolorystykę) oraz w akcie II zbudowanym na zasadzie zestawienia obrazów. W "Weselu" dużą rolę odgrywa również oświetlenie. Muzyka w dramacie obecna jest cały czas. Charakterystyczna jest także indywidualizacja języka poszczególnych bohaterów. Warto przytoczyć tutaj słowa Tadeusza Boya-Żeleńskiego, który w swojej "Plotce o Weselu" napisał: "Nie znam sztuki teatralnej, w której rytm, melodia, kolor, słowo i myśl grały równocześnie tak intensywnie i zaplatały się tak ściśle".
