1. Pojęcie dekadentyzmu, symbolizmu oraz impresjonizmu w literaturze Młodej Polski

Dekadentyzmem nazywamy bardziej postawę życiową niż nurt literacki. W Polsce dekadentyzm objawił się najpełniej u schyłku XIX wieku. To czas, kiedy dokonał się wielki przeskok cywilizacyjny, powstały nowe wynalazki techniczne, rozwinął się transport, jednocześnie jednak nastąpił kryzys moralności, etyki i kultury. Uważano, że wszystko już było i nie sposób wymyślić coś nowego, takie przekonania uderzyły przede wszystkim w literaturę, sztukę oraz filozofię. Nie znajdowano ratunku także w religii. Dla dekadentów bezsensownym był wysiłek mający na celu zahamowanie szerzącego się powszechnie zła. Według nich absurd istnienia jest czymś niepodważalnym i dlatego najwłaściwszą postawą, jaką można przyjąć, jest poddanie się rozpaczy i bólowi. Pogrążeni w apatii i bierności szukali ukojenia w narkotykach, alkoholu oraz wyrafinowanym erotyzmie.

Nurt symboliczny stał się jednym z kluczowych dla okresu Młodej Polski. Można go odnaleźć zarówno

w literaturze jak i malarstwie. Polegał na zdecydowanym odejściu od konwencji realistycznej, której podstawę stanowiła estetyka mimetyczna (polegała ona na dążeniu do wiernego odtworzenia w literaturze świata rzeczywistego i prawideł nim rządzących; według tej estetyki literatura jak powiedział Stendhal, "ma być zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu"; stąd twórcy realizmu usiłowali jak najwierniej przedstawić rzeczywistość). Nurt symbolizmu porzuca zupełnie tę koncepcję, odwołuje się do tego, co ukryte pomiędzy słowami. Symbole służyły przekazaniu zawoalowanych treści i przemyśleń dotyczących prawideł egzystencjalnych rządzących światem i ludzką psychiką. Symboliści uznawali wyższości intuicyjnego, emocjonalnego poznania. Podstawę filozoficzną tego nurtu stanowiło przekonanie, iż zjawiska postrzegane za pomocą zmysłów można niejako zaszyfrować i przekazać w formie symbolu. Niezwykle ważną umiejętnością stało się dostrzeganie i odczytywanie "sensów naddanych", zaszyfrowanych przekazów. Poeci młodopolscy szczególnie upodobali sobie synestezję - środek stylistyczny polegający na równoczesnym oddziaływaniu na różne zmysły. To rodzaj metafory, w której łączą się wrażenia różnych zmysłów.

Innym wiodącym nurtem (widocznym zdecydowanie bardziej na gruncie malarstwa aniżeli literatury) w Młodej Polsce stał się impresjonizm. Jako naczelne zadanie, jakie miało spełniać dzieło sztuki, impresjoniści uznawali przekazanie subiektywnego wrażenia artysty, uchwycenia kawałka rzeczywistości w danym momencie. Pragnęli zatrzymać ulotną chwilę w ulotnym momencie. Ponieważ sądzili, iż każda rzecz nigdy nie wygląda tak samo, ale w każdej minucie jest inna, nie próbowali przekazać "całościowej", obiektywnej prawdy o danej rzeczy, taka ich zdaniem nie istniała. Istniała za to jednak rzecz w różnych odsłonach (np. w zależności od pory dnia czy zmieniającej się pogody). Innowacja w technice malarskiej polegała na odrzuceniu linii na rzecz używania plam. Impresjonistów można śmiało nazwać prekursorami malarstwa plenerowego, obrazów inspirowanych żywą przyrodą. Poezja pojmuje impresjonizm przede wszystkim jako podporządkowanie rzeczywistości przedstawionej w utworze (głównie w lirykach, gdyż do rzadkości należy impresjonistyczne obrazowanie w epice) subiektywnym odczuciom osoby mówiącej w wierszu. W poezji impresjonistycznej nie brakuje zmysłowych wrażeń, muzyki, barw, zapachów oraz doznań psychicznych. Istotą tego nurtu było przekonanie o zmienności przyrody. Skoro świat znajduje się w ciągłym ruchu i "nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki", gdyż za każdym razem będzie to tak naprawdę inna rzeka, pozostaje tylko możliwość uchwycenia kawałka świata w przebłysku krótkiej chwili.

2. Tradycje romantyczne w Młodej Polsce.

Epokę modernizmu częstokroć nazywa się również neoromantyzmem. Fakt ten wskazuje jak mocnym echem odbił się Romantyzm w literaturze (i nie tylko, gdyż określenie to obejmuje także szereg inspiracji romantycznych w muzyce, malarstwie a nawet rzeźbie) Młodej Polski. Szczególna fascynacja epoką romantyczną przypada na okolice roku 1900. Wśród artystów zapanowało powszechne przekonanie o duchowym powinowactwie z twórcami tamtego okresu. Z pewnością niebagatelne znaczenie ma kontynuacja przez neoromantyków dążeń niepodległościowych i narodowowyzwoleńczych. U progu XX wieku wyraźnie wzrosło zainteresowanie dziełami Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego. Odkryto także mistrzostwo Cypriana Kamila Norwida (szczególnie ceniono aktualny wymiar jego koncepcji sztuki i artysty, a także nowatorską poezję).

Można spróbować zestawić główne założenia Romantyzmu i prześledzić, w jakim kierunku ewoluowały i jaki przybrały kształt w nurcie neoromantycznym:

  1. Literatura romantyczna przepojona jest mistycyzmem, spirytualizmem, dominuje irracjonalne pojmowanie świata - Młoda Polska pójdzie o krok dalej, wzrośnie bowiem zainteresowanie okultyzmem, parapsychologią i intuicjonizmem.
  2. Można powiedzieć, iż do stale powracających motywów romantycznych należą: szatan i postaci nadprzyrodzone (wynika to bezpośrednio z irracjonalizmu epoki) - Neoromantyzm równie często (a nawet częściej niż wcześniejsza epoka) wyzyskuje tę postać i motywy satanistyczne.
  3. Człowiek epoki Romantyzmu uznaje prymat uczucia i serca nad rozumem; uświadamia sobie, że wiedza naukowa nie daje odpowiedzi na najbardziej go nurtujące pytania - człowiek z początku XX wieku poddaje w wątpliwość sens cywilizacji, postępu oraz technicznych wynalazków.
  4. W Romantyzmie zauważamy fascynacje postaciami silnymi, wykazującymi zdolności przywódcze

i często nadprzyrodzone zdolności - Modernizm (a ściślej ujmując Fridrich Nietzsche) stwarza koncepcję nadczłowieka.

  1. Poeta romantyczny to przede wszystkim wyobcowany wieszcz, natchniony śpiewak, prorok - Młoda

Polska przynosi hasło "sztuka dla sztuki", tym samym powraca kult artysty.

6. Preferowane rodzaje literackie to liryka i dramat - Młoda Polska je odkryje i uświetni po czasach, gdy w

literaturze dominowały gatunki epickie (na czele z powieścią).

7. Romantyzm fascynuje się ludowością, folklorem - w Modernizmie można mówić wręcz o ludomanii.

3. Rola i sztuka w ujęciu młodopolskim.

Sztuka staje się niemal religią, najwyższą, nieprzemijającą wartością. Artysta dzięki swemu dziełu może osiągnąć nieśmiertelność. Jego ciało wprawdzie przeminie, ale w pamięci czytelników będzie wciąż żywy poprzez swoje utwory. Młodopolski artysta nie tworzy dla korzyści materialnych, uznaje bowiem pieniądze za coś zbyt przyziemnego, o co martwią się ludzi zwyczajni. On poszukuje wyłącznie wartości duchowych i uznaje to za powód do dumy. Artysta to kapłan, wybitna jednostka stojąca ponad zwykłym tłumem. To ktoś wyjątkowy, natchniony przez Stwórcę, wyniesiony ponad przeciętność, wystarczy na potwierdzenie przytoczyć słowa z wiersza Kazimierza Przerwy - Tetmajera pt. "Eviva l'arte": "Wiec patrzym na tłum z podniesioną głowa"). Taka osoba doskonale zdaje sobie sprawę z własnej wyjątkowości. Najlepiej określają jego pozycję takie słowa jak: elitarność, odrębność, doskonałość.

Na temat sztuki i artysty wypowiadał się znany młodopolski twórca, Stanisław Przybyszewski. Postulował on, aby sztuka nie miała żadnych powiązań z rzeczywistą sytuacją społeczną, jeśli bowiem służy propagowaniu jakiejś idei może być tylko "Biblią pauperum" (czyli Biblią dla ubogich). Zdaniem Przybyszewskiego należy uwolnić sztukę od krępujących ją więzów (postulat "sztuka dla sztuki"). Dla artysty nie są ważne prawa społeczne, gdyż jest on ponad nimi. W programowym "Confiteorze" zaznaczał, iż upowszechnienie jest czynnikiem zabijającym wielką sztukę, powinna być ona elitarna, wyzwolona. Przybyszewski pragnął również sławy nie tylko w Polsce, ale także w Europie i na całym świecie, dlatego walczył o uwolnienie polskiej sztuki od pierwiastków typowo polskich (np. nawiązań do polskiej historii, tradycji), gdyż przez nie była ona jego zdaniem nieczytelna i hermetyczna dla cudzoziemców.

4. Młodopolskie fascynacje ludowością (obecność ludowych motywów w literaturze tego okresu).

Jan Kasprowicz był poetą, którego w znacznej mierze ukształtowała wieś. Jego chłopska rodzina borykała się z biedą. Ojciec Kasprowicza nie potrafił czytać ani pisać. Wspomnienie rodzinnego domu szczególnie odcisnęło się na pierwszym okresie twórczości poety. Ten naturalistyczny etap cechuje częste pisanie o trudnych warunkach egzystencjalnych, jakie panują wśród chłopów, o beznadziejności ich życia oraz determinizmie najbiedniejszych warstw społecznych. Cykl "Sonetów z chałupy" zdominowany jest w całości przez tematykę wiejską. W sonecie XXXIX pojawia się mały, biedny chłopiec próbujący stawić czoło ciężkim warunkom, jakie panują na wsi. Rozpaczliwe wysiłki mają na celu skierowanie życia na lepsze tory. W historii chłopca można odnaleźć wiele paraleli do biografii samego poety. Życie w ubogim, spokojnym miejscu, jakim jest jego rodzinna wieś , toczy się monotonnie i przewidywalnie. Kolejne sonety przynoszą coraz pełniejszy obraz chłopów, ich mentalności, zwyczajów oraz praw, jakimi rządzi się wieś. Opisy wiejskich realiów, obyczajów

i trosk to tylko jeden z atutów wielkiego dramatu Stanisłąwa Wyspiańskiego pt. "Wesele". Oprócz tego bowiem dramaturg rozprawia się z najważniejszymi mitami narodowymi:

  • narodowym solidaryzmem (uczynił to pokazując pogardę inteligencji wobec chłopów oraz przywołując rzeź galicyjską);
  • poezją tyrtejską (czyli literaturą mającą za zadanie poderwać lud do zbrojnego czynu, obudzić z uśpienia; jednym z zarzutów, jakie Stańczyk kieruje wobec Dziennikarza będzie "kruczy ton" - czyli wzbudzanie nastrojów pesymistycznych, przyczynianie się do apatii i marazmu; obalenie stereotypu poezji tyrtejskiej było wymierzone zwłaszcza w inteligencję młodopolską);
  • mitem piastowskim (według którego chłopi będący potomkami Piasta celują w mądrości i patriotyzmie; przedstawiona warstwa chłopska jest zacofana, prosta, nierozumiejąca i nieinteresująca się problematyką czynu narodowowyzwoleńczego);
  • mitem o chłopie - kosynierze (chłopi wcale nie marzą o walce narodowowyzwoleńczej; nie chcą oddawać życia za coś, co uważają, że bezpośrednio ich nie dotyczy)

Okazało się więc, że mity narodowe i znaczna część stereotypów nie mają żadnego pokrycia w rzeczywistości.

Skonfrontował, uznawane za powód do dumy i wywyższania się, mity (wypowiedzi bohaterów) z czynami, sumieniem, podświadomością i pamięcią i konfrontacja ta wypadła dla Polski i Polaków niezwykle niekorzystnie.

Innym utworem poruszającym problematykę wiejską i ludową są "Chłopi" Władysława Stanisława Reymonta. Akcja tej czterotomowej powieści obejmuje cały rok (od jesieni do lata). Pisarz uwydatnił silny związek mieszkańców wsi z specyficznym kalendarzem skonstruowanym zgodnie ze zmieniającymi się porami roku.

Życie lipeckich chłopów wyznaczają kolejne święta kościelne i świeckie, wzniosłe obrzędy oraz pielęgnowane od wieków tradycje. Gromada wiejska ma przemożną siłę, wpływa na życie i losy poszczególnych, należących do zbiorowości jednostek. Jeśli jakaś osoba sprzeniewierzy się jej prawom, zostaje wyrzucony poza obręb, skazany na alienację i "społeczną śmierć" (najlepszym przykładem będzie tu los Jagny).

6. Przegląd najpopularniejszych młodopolskich tematów.

Twórcy w Młodej Polsce podejmowali przede wszystkim tematy związane z:

a). artystą i poezją:

  • Kazimierz Przerwa - Tetmajer : "Eviva l'arte"; w wierszu tym artysta ukazany został jako osoba zdolna do znoszenia głodu i nędzy, gdyż wartości materialne nie są dla niego sprawą priorytetową; to człowiek bardziej wartościowy od zwykłego, przeciętnego osobnika i doskonale zdaje sobie z tego sprawę; jest świadomy swego kunsztu, powołany do wyższych celów, niezwykle uduchowiony; jeśli chodzi o sztukę to dla Tetmajera staje się ona formą ucieczki od beznadziei i absurdu egzystencji;
  • Jan Kasprowicz: "Krzak dzikiej róży"; artysta ukazany jako jednostka wyjątkowa, ale zarazem krucha i delikatna, nieprzystosowana do trudnych warunków (stąd metaforyczny obraz dzikiej róży);

b). dekadentyzmem oraz niemocą działania:

  • Kazimierz Przerwa - Tetmajer: "Koniec wieku XIX", "Hymn do Nirwany"; poeta wyraża zwątpienie w powszechnie uznawane systemy wartości, zmęczony i zrezygnowany nie znajduje sił aby przeciwstawić się złu; z jego utworów powiewa przekonanie o absurdzie i niedorzeczności ludzkiej egzystencji, takie nastawienie wobec życia podważa wiarę w sens postawy aktywnej; ideowa próżnia, utrata wiary w społeczeństwo oraz zwątpienie są właśnie konsekwencją postawy dekadenckiej; dla podmiotu lirycznego idea to wyłącznie sen, marzenie, podkreśla bezsilność pojedynczej jednostki ludzkiej wobec otaczającego go świata ("czy mrówka wrzucona na szyny może walczyć z pociągiem w nadchodzącym pędzie?"); formą ucieczki od przytłaczającej cywilizacji może być próba osiągnięcia stanu tytułowej nirwany (czyli niebytu);

c). antydekadentyzmem (czyli postawą skrajnie przeciwstawną do opisanej powyżej):

  • Leopold Staff: "Kowal"; wiersz ten traktuje o powinności człowieka, jaką zdaniem podmiotu lirycznego jest praca nad samym sobą, dążenie do samodoskonalenia i zmierzania do osiągnięcia najwyższego stopnia doskonałości; antydekadentyzm wyraża się w pochwale życia, wykazaniu głębokiego zrozumienia dla trudów, smutków i radości, jakie niesie życie; wzorem jest człowiek silny, mądry i odważnie stawiający czoła przeciwnościom losu;

d). miłością, instynktami i namiętnościami:

  • Kazimierz Przerwa - Tetmajer: "Erotyki"; miłość dla dekadentów jest jednym ze sposobów zapomnienia o nieprzyjaznym, wrogim świecie, próbują roztopić się w uczuciu, oderwać od trapiących smutków, często jednak ich miłosna pasja przekształca się niemal w hedonizm; kobieta młodopolska jest częstokroć "femme fatale" - równie piękną, co okrutną i bawiącą się uczuciami mężczyzn kobietą; w erotykach Tetmajera niezwykle często pojawia się fizyczna miłość, uniesienie, namiętność, rzadko natomiast jest mowa o miłości duchowej; za pomocą intensywnych doznań dusza człowieka wyzwala się z krepujących ją więzów; chwile zapomnienia, jakie przynoszą miłość i seks są jednakże ulotne i krótkotrwałe, zaraz pojawiają się myśli o marności ludzkiej egzystencji; dla podmiotu lirycznego niemożliwe jest odnalezienie spokoju przy "zmęczonej" miłością kobiecie, ponieważ chociaż ciałem jest przy niej tak blisko, dusza i myśli przebywają daleko poza tą rzeczywistością, wyrywają się, pozwalają zapomnieć się tylko na krótkie momenty; kobieta wydaje się więc być przede wszystkim obiektem fascynacji erotycznej.

e). Bogiem:

  • Jan Kasprowicz: "Dies Irae" , "Przeprosiny Boga", "Moja pieśń wieczorna"; poeta przeszedł różne etapy religijności, jego stosunek do Boga ulegał stopniowej przemianie, począwszy od stwierdzenia, iż Stwórca to przede wszystkim nieustępliwy sędzia, który zupełnie niepotrzebnie wykreował słabego, kruchego i niedoskonałego człowieka; poprzez przemianę (szczególnie jest ona wyraźna w wierszu "Przeprosiny Boga", gdzie podmiot liryczny przedstawia Boga jako istotę łaskawą i pełną miłości, Wszechmocny staje się kimś tak bliskim człowiekowi, że poeta traktuje go prawie niczym domownika, "Kompana do gry w karty"), aż do zachwytu nad Bożą sprawiedliwością i mądrością, osoba mówiąca w wierszu zastanawia się nad istotą zła, dochodzi do wniosku, iż stanowi ono konsekwencję grzechu, kiedy człowiek sprzeniewierza się Najwyższemu zawsze prowadzi to do zła; artysta zwraca się do Boga z prośbą o zesłanie kary na ludzi grzesznych, jednak by była to kara mająca moc oczyszczającą, nie zaś przynoszącą zagładę;
  • Kazimierz Przerwa - Tetmajer: "Niewierny"; utwór podejmujący problematykę relacji pomiędzy Bogiem a człowiekiem, podmiot liryczny wyrzuca Stwórcy, iż niemożliwy jest kontakt z nim, ponieważ Bóg pozostaje głuchy i niemy wobec ludzkich błagań, zaś wszechobecne zło zaprzecza jego zdaniem istnienie Najwyższej Dobroci.

f). miastem:

  • Włądysław Stanisłąw Reymont: "Ziemia Obiecana"; akcja utworu toczy się w przemysłowym mieście Łodzi, jest ona miastem molochem, które wysysa wszystkie soki ze swych mieszkańców; codzienne starania koncentrują się wokół dramatycznej walki o przeżycie, aby przetrwać ludzie zdolni są do różnych czynów, panuje bowiem zasada "cel uświęca środki",; z tej przyczyny życie mieszkańców Łodzi wypełniają spiski, machlojki, fortuny i bankructwa; w takich nieludzkich warunkach nie ma już miejsca dla miłości, przyjaźni czy jakichkolwiek ludzkich odruchów;
  • Stefan Zeromski: "Ludzie bezdomni"; Warszawa jest w powieści okrutnym miastem przypominającym chwilami piekło; panuje tu prawo silniejszego, najsłabsi skazani są na śmierć lub życie w skrajnym ubóstwie; bez pieniędzy i wpływowych przyjaciół niewiele można osiągnąć.

g). wsią:

  • Jan Kasprowicz: "Sonety z chałupy", Władysław Stanisław Reymont: "Chłopi" - w dziełach tych ukazana jest skomplikowana, hierarchiczna struktura społeczności wiejskiej; chłopi przedstawieni są jako warstwa niezwykle przywiązana do ziemi; wady chłopów to przede wszystkim chciwość i pazerność; w sonetach Kasprowicza przeważają obrazy wsi brzydkiej i ubogiej;
  • Stefan Żeromski: "Rozdziobią nas kruki, wrony..." ; ukazany portret wsi oraz jej mieszkańców daleki jest od doskonałości; panuje wszechobecna bieda; ludzie są chciwi, nie identyfikują się z powstańcami styczniowymi, wręcz manifestują wobec nich swą wrogość i niechęć (na taki stosunek wpłynęły niewątpliwie panująca ciemnota oraz wielowiekowy wyzysk pańszczyźniany).

h). Przyrodą:

- Jan Kasprowicz: "Krzak dzikiej róży", W. S. Reymont: "Chłopi", obydwa utwory można traktować jako pochwałę lokalnej przyrody, dla Kasprowicza najpiękniejsze są Tatry, dla Reymonta krajobrazy wsi; zarówno w wierszu, jak i powieści pojawia się wiele impresjonistycznych opisów; szczególna wartość przyrody

w "Chłopach" polega na jej ścisłym związku z przeżyciami wewnętrznymi postaci; dekadenci pojmowali naturę jako jeden ze sposobów, aby uciec od nurtujących ich problemów, przyroda pozwalała na zapomnienie

i rozpłyniecie się w jej pięknie.

7. "Chłopi" Władysława Stanisława Reymonta jako przykład chłopskiej epopei.

Czterotomowa powieść Reymonta "Chłopi" jest wielką chłopską epopeją, za którą pisarz otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Na fabułę powieści składają się trzy warstwy:

  1. losy bohaterów na tle całej chłopskiej społeczności
  2. kalendarz liturgiczny (obejmujący święta kościelne oraz odpusty na przestrzeni całego roku)
  3. prace polowe przypisane określonej porze roku.

W literaturze wielu krajów można odnaleźć kluczowe dla ich kultury dzieła, ich problematyka oraz widoczny kunszt artysty sprawiają, że utwory te zyskują miano epopei. Kompozycja powieści - epopei powinna w jak największym stopniu nawiązywać do antycznych tradycji tego wierszowanego gatunku (wyznaczniki eposu to między innymi:, obecność inwokacji, porównań homeryckich, scen batalistycznych, heroicznych postaci; bogate tło historyczne, zaś główni bohaterowie - fikcyjni).

Gdyby skonfrontować te główne wyznaczniki z powieścią Władysława Reymonta okaże się, iż utwór ten nie spełnia prawie żadnych warunków ("Chłopi" pisani są prozą, nie posiadają inwokacji), ale mimo to w pełni należy mu się to miano. Przełomowe wydarzenia historyczne zastąpione zostały przez ogólne przemiany społeczne dokonujące się na wsi oraz konflikt pomiędzy chłopami a panami. Bohaterowie oraz wydarzenia w powieści często podlegają mitologizacji, przez co utwór nabiera sensów metaforycznych, ponadczasowych.

W wątek główny (na który składają się losy pojedynczych postaci) wplecione są losy całej wiejskiej społeczności.

8. Porównanie dzieła literackiego i dzieła filmowego

Jako przykład utworu literackiego zaadaptowanego do potrzeb filmowych można podać "Wesela" Stanisłąwa Wyspiańskiego. Ten symboliczny, fantastyczny oraz realistyczny dramat stał się dramatem narodowym

i społecznym. Na fakt ten wpłynęło poruszanie przez Wyspiańskiego palących kwestii narodowych, pojawiają się więc w "Weselu" m. in. zapytania o zdolność Polaków do podjęcia prawdziwej, narodowowyzwoleńczej próby, o to, czy Polacy są na tyle dojrzali by pojednać się w imię wspólnego dobra i zapomnieć o dawnych zatargach oraz czy są godni swojej historii.

Dzieło Wyspiańskiego można uznać za diagnozę polskiego społeczeństwa i syntezę polskich dziejów. Zdaniem artysty tragedia narodu polega przede wszystkim na bierności, zniechęceniu oraz braku wiaty w powodzenie narodowowyzwoleńczej walki. Polacy nie potrafią wykorzystać nadarzających się szans, ich działania są nieskuteczne, dlatego upragniona wolność może być dopiero pieśnią dalekiej przyszłości.

Dzieło Wyspiańskiego to utwór niezwykle nowatorski. Zawiera szereg nawiązań i aluzji literackich (np. do "Dziadów" czy "Pieśni świętojańskiej o Sobótce"). W "Weselu" występuje wiele postaci, przedmiotów i zdarzeń mających wymowę symboliczną (jak przystało zresztą na dramat symboliczno - wizyjny). Wyspiański przestrzegał klasycznej zasady trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Ogromną rolę odgrywa w tym dramacie muzyka oraz malarstwo

"Wesele" jak i wiele wybitnych dzieł literackich zaadaptowano dla potrzeb filmu i teatru. Zazwyczaj, gdy czynione są takie interpretacje, dochodzi do choćby minimalnego przekształcenia oryginału. Trudno odtworzyć na scenie wszystkie pomysły pisarza, częstym powodem zmian jest również troska o to, by film lub przedstawienie teatralne nie było zbyt długie, a przez to nudne. Reżyser filmowy musi troszczyć się przede wszystkim o potrzeby i gusta widzów.

Premiera "Wesela" odbyła się w 1901 roku w Krakowie, widzowie przyjęli spektakl niezwykle ciepło

i entuzjastycznie. W 1972 roku uznany polski reżyser, Andrzej Wajda, zrealizował na podstawie "Wesela" film (zaliczany jest od do grona 10 najbardziej ważnych dzieł polskiej literatury przeniesionych na ekran). Dzięki tej adaptacji okazało się, iż dzieło Wyspiańskiego jest zarazem znakomitym utworem teatralnym oraz prawie gotowym filmowym scenariuszem. Film Wajdy zawdzięcza swój artyzm także świetnym malarskim zdjęciom wykonanym przez Witolda Sobocińskiego, muzyce Czesława Niemena oraz wielu wybitnym aktorskim rolom.

Interpretacje filmowe często przynoszą dla uczniów pokusę, by pominąć lekturę, jednak nie jest to dobre rozwiązanie, gdyż nic nie zastąpi osobistego przeżycia oryginalnego tekstu, inne formy powinno się traktowac raczej jako uzupełnienie.

9. Symboliczno - narodowy charakter "Wesela".

Stanisłąw Wyspiański stworzył ten wielki dramat pod wpływem prawdziwych wydarzeń. Inspiracją było wesele Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny, które odbyło się 20 listopada 1900 roku w bronowickim dworku pod Krakowem. Na tę uroczystość zaproszono także przyjaciela pana młodego, czyli Stanisława Wyspiańskiego. Goście bawili się przez trzy dni. Wyspiański do swego dzieła wprowadził wiele bohaterów realistycznych (którzy ukazują i charakteryzują polskie społeczeństwo), ale oprócz tego pojawia się cały korowód postaci fantastycznych (ukazują się one ludziom zebranym na weselu, są symbolem ich lęków, kompleksów i rozterek; odzwierciedlają ich najskrytsze, najgłębiej spychane w podświadomość uczucia).

Wyspiański przemyca w utworze tezę o biernej postawie polskiej szlachty, inne jej wady to: niezdolność do zdecydowanych działań, słabość, hałaśliwość, znudzenie, łatwe uleganie nastrojom dekadenckim, pomimo pozornej ludomanii nieufność w stosunku do warstwy chłopskiej. Ten rozkrzyczany i zapatrzony w siebie stan szlachecki potrafi wiele mówić, gorzej jednak jest z konkretnym działaniem. Warstwie chłopskiej jednak także nieobce są wady, przede wszystkim egoizm, chciwość, pazerność i wygórowane mniemanie o sobie. Chłopów cechuje także energia, aktywność i chęć działania.

Kolejni bohaterowie "Wesela" są typowymi przedstawicielami klasy społecznej, do jakiej przynależą i tak:

  • Pan Młody - cechuje go egzaltacja, gadulstwo, ludomania, pewien rodzaj pozerstwa oraz łatwe uleganie poetycznemu nastrojowi;
  • Poeta - przedstawiciel nastrojów dekadenckich, chociaż głosi pochwałę czynu i siły w rzeczywistości prezentuje bierną i pasywna postawę;
  • Dziennikarz - nie jest przekonany, co do słuszności prezentowanych przez siebie racji, wyraża pogardę wobec ludu oraz postawę lojalistyczną wobec państw zaborczych;
  • Czepiec - wyraża energię i siłę ludu, ale nie jest zdolny do podejmowania samodzielnych, przemyślanych decyzji;
  • Dziad - to postać uosabiająca chłopskie obawy i uprzedzenia, przez które niemożliwa jest zgoda ludu z panami;
  • Jaśko - obrazuje niedojrzałość warstwy chłopskiej do wprowadzania słów w czyn oraz prywatę; powierzono mu ważne i odpowiedzialne zadanie, ale czapka z pawich piór odwróciła szybko jego uwagę i zgubił złoty róg w lesie.

Bohaterowie fantastyczni symbolizują wewnętrzne lęki i kompleksy biesiadników:

  • Widmo - przypomina romantyczną miłość do młodo zmarłego artysty, był nim malarz Ludwik de Laveaux

(w tym wątku można odczytać literacką aluzję do sceny z ballady A. Mickiewicza pt. "Romantyczność",

w której Karusi ukazuje się widmo jej zmarłego ukochanego Jasia oraz do dziejów Gustawa w IV części "Dziadów");

  • Stańczyk - ukazuje się Dziennikarzowi, obrazuje jego sumienie; z pewnością jest to także aluzja do poglądów stronnictwa stańczyków; od zjawy Dziennikarz otrzymuje kaduceusz (wyraźna ironia wobec rozterek bohatera, który zdaje sobie sprawę, iż uczy społeczeństwo biernej i zrezygnowanej postawy);
  • Rycerz - zjawia się Poecie, jest alegorią siły, mocy i potęgi, za takimi wartościami bowiem tęsknił dekadencki Poeta;
  • Hetman - obrazuje wewnętrzne, podświadome, bardzo skrzętnie ukrywane rozterki, jakie dręczą Pana Młodego; bohater mimo ślubu z chłopską dziewczyną oraz zainteresowania ludem wiejskim w rzeczywistości czuje swoją odrębność i wyższość wobec stanu chłopskiego;
  • Upiór Szela - ten zły duch to symbol odwiecznego konfliktu pomiędzy warstwą szlachecką a chłopską; na dnie duszy chłopa zawsze będzie się tliła pamięć o doznanych krzywdach i urazach; Dziad przypomina krwawą rebelię, w której chłopi bez litości mordowali i palili szlacheckie dwory i ich właścicieli;
  • Wernyhora - Wyspiański wprowadza do swego dramatu postać legendarnego lirnika ukraińskiego, który posiadał zdolności profetyczne; Wernyhora najpełniej obrazuje uczucia i pragnienia, jakie żywi Gospodarz (zapomnienie o dawnych urazach i połączenie się dwóch stanów w imię wspólnego dobra);

Funkcję symboliczną nadał także Wyspiański pewnym przedmiotom:

  • złotemu rogowi (pełni on rolę sygnału wzywającego do czynu, do podjęcia walki; potrafi wyrwać uśpionych z marazmu i bezczynności; Jasiek gubi złoty róg i tym samym zaprzepaszcza szansę na odzyskanie wolności);
  • pawim piórom (które symbolizują własność prywatną; właśnie po nie sięga Jasiek, kiedy upada mu złoty róg; pawie pióra oznaczają pychę oraz przedkładanie dobra własnego ponad wspólny interes);
  • podkowie (symbolizuje szczęście; zgubioną podkowę Wernyhory gospodyni schowa w skrzyni - to metafora szczęścia, które odkłada się na potem; gest Gospodyni oznacza również chciwość i nadmierną troskę o dobra materialne);
  • Chochołowi (w dosłownym znaczeniu jest krzakiem róży, który na okres zimy został otulony w słomę, odczytanie symboliki chochoła nie jest jednak jednoznaczne; z jednej strony bowiem jest oznaką martwicy, niemożności, braku życia, poezji grobowej, czyli pogrzebanej sprawy narodowej; z drugiej jednak - budzi nadzieję, po srogiej zimie przychodzi przecież wiosna, a wówczas martwy chochoł ożywa i zaczyna się odradzać w piękny, zielony krzak róży, taka interpretacja budzi nadzieję i wiarę w lepsze jutro; słynny chocholi taniec obrazuje za to ogólną niemożność, bezwład, marazm - poprzez tak dobitne ukazanie stanu, w jaki popadł narów Wyspiański pragnie wybudzić Polaków z odrętwiającego snu i skłonić do czynu.

Dramat Stanisława Wyspiańskiego odznacza się bogactwem możliwości interpretacyjnych, w pełnym stopniu zasługuje na miano dramatu symbolicznego i dramatu narodowego.

10. Miłość i jej różne odbicia w utworach romantycznych i młodopolskich.

Miłość to uczucie niezwykle skomplikowane, trudno stworzyć konkretną definicję tego słowa; poza tym

z jednej strony miłość jest znana wszystkim, z drugiej - każda osoba przeżywa ją na swój sposób. Uczucie to jest starym i popularnym motywem literackim przewijającym się przez literaturę wszystkich epok. Można zaryzykować stwierdzeniem, iż najbardziej znaną i utrwaloną w naszej świadomości odmianą tego pięknego uczucia jest miłość romantyczna. Właśnie w tej epoce najwięcej było nieszczęśliwych, zagubionych kochanków cierpiących z powodu miłości nieodwzajemnionej albo miłości z przeszkodami. Często temu motywowi w Romantyzmie towarzyszy śmierć samobójcza.

Romantyczni pisarze i poeci stworzyli nieśmiertelne pary, które na stałe zakorzeniły się w kanonie klasyki literackiej oraz w świadomości ludzi, będą to postaci:

  • Lotty i Wertera (J. W. Goethe: powieść epistolarna "Cierpienia młodego Wertera");
  • Aldony i Konrada (A. Mickiewicz: powieść poetycka "Konrad Wallenrod");
  • Gustawa - Konrada i jego ukochanej (A. Mickiewicz: dramat "Dziady");
  • Ewy Horeszczkówny i Jacka Soplicy (A. Mickiewicz: epopeja "Pan Tadeusz");
  • Laury i Kordiana (J. Słowacki: dramat "Kordian");
  • Marii i Henryka (Z. Krasiński: dramat "Nie - Boska komedia");
  • Klary i Albina, Anieli i Gustawa (A. Fredro: komedia "Śluby panieńskie").

Cechy miłości romantycznej:

  • bazowanie na powtarzalnych, przewidywalnych schematach;
  • szczególny nacisk na duchowy wymiar uczucia, jest to przede wszystkim związek dwóch pokrewnych dusz;
  • dużą rolę odgrywa przeznaczenie;
  • to zazwyczaj miłość tragiczna, nieszczęśliwa, przynosząca kochankom ból, cierpienie i gorycz rozstania;
  • uczucie święte, jedyne, wszechogarniające, wieczne i niepowtarzalne.

W Młodej Polsce na wizerunek kobiety i miłości ogromny wpływ wywarła sytuacja społeczna (emancypacja przejawiająca się przede wszystkim w podejmowaniu przez kobiety pracy w celach zarobkowych). Oblicze miłości ukazywane w literaturze młodopolskiej przypomina nieco ujęcie romantyczne (poprzez pewien idealizm samego uczucia oraz ukochanej osoby, cierpienie miłosne oraz próby zaklęcia miłości w słowa - dzięki czemu powstało wiele wspaniałych erotyków). Kobiety w Młodej Polsce dalekie są jednak od niewinnych Marylek, one znają swoją wartość, są świadome siły, jaka drzemie w ich kobiecości i potrafią to umiejętnie wykorzystać. Dużą rolę w tej epoce literackiej przypisuje się popędowi płciowemu oraz cielesnej stronie miłości. Częstym ujęciem tego tematu jest także podkreślanie chwilowości, przemijalności i pozorności uczucia. Młodopolscy dekadenci próbują w fascynacjach erotycznych i cielesnych uciechach szukać zapomnienia od trapiących ich egzystencjalnych rozterek. Okazuje się jednak, iż nie jest to możliwe na dłuższą metę. Miłość małżeńska zazwyczaj nie ma w Młodej Polsce żadnych pozytywnych konotacji - kojarzy się raczej z nudą, przewydywalnością oraz jednostajnością urozmaicaną zdradami. To epoka, w której pierwszy raz pisarze mówią otwarcie o kurtyzanach, co więcej - nierzadko czynią je bohaterkami swych dzieł.

Tematyka miłosna obecna jest w wielu utworach tamtego okresu, wystarczy wymienić:

  • Poezje Kazimierza Przerwy - Tetmajera;
  • Powieści Stefana Żeromskiego: "Ludzie Bezdomni", "Wierna Rzeka", "Dzieje grzechu", "Przedwiośnie";
  • Powieści Władysława Stanisława Reymonta: "Chłopi", "Ziemia Obiecana", "Komediantka";
  • Dramaty i powieści Gabrieli Zapolskiej: "Moralność Pani Dolskiej", "Żabusia", "Kaśka Kariatyda", "Janka".

11. J. Conrad: "Lord Jim" (wartości moralnego przesłania powieści)

Z powieści Conrada wypływa wiara w człowieka, jego zdolność do podnoszenia się pomimo upadków. Bohater conradowski jest wierny "kilku bardzo prostym zasadom", takim jak honor, działanie w zgodzie z własnym sumieniem i przyjętymi ogólnie zasadami.