Zestaw pytań i odpowiedzi na maturę ustną z polskiego

STAROŻYTNOŚĆ

1. Tradycja antyczna i biblijna w literaturze i języku.

Antyk i Pismo Święte tworzą najstarszą epokę w dziejach ludzkości - starożytność. Zakończyła się ona w V w. n.e., ale zostawiła trwały ślad w kulturze europejskiej. To wówczas rodziła się literatura, filozofia i wszelkie nauki. Odkrycia, których dokonano w starożytności przetrwały niezmienne do naszych czasów lub stały się podstawą dla nowych wynalazków i twierdzeń.

Zacznijmy od Biblii. Jest ona ważna nie tylko dla Kościoła Katolickiego, który traktuje ją przede wszystkim jako źródła wiary. Wielkie znaczenie ma Pismo Święte również dla pisarzy i artystów. Przecież to właśnie Biblia ukształtowała wiele gatunków literackich, jak chociażby psalm, pieśń, przypowieść, list, hymn, kazanie, dialog, saga czy nawet poemat filozoficzny. Najczęściej identyfikowane z Biblią są oczywiście psalmy, natomiast najlepiej znane są przypowieści. Czasami osoby, które je powtarzają nie zdają sobie nawet sprawy z tego, że cytują Pismo Święte, tak bardzo te historie zadomowiły się w języku potocznym. Dzieje się tak przede wszystkim ze względu na ich ponadczasowość i bogaty ładunek treści, jakie z sobą niosą. Do dziś mówi się, że ktoś jest "synem marnotrawnym" czy zachowuje się jak "miłosierny Samarytanin". Nie należy się więc dziwić, że wielu autorów nowożytnych sięgnęło po ten gatunek literacki, jakim jest parabola, by stworzyć w tej konwencji swoje własne dzieła. Za przykład wystarczy podać Proces Franca Kafki, który doskonale oddaje realia gatunku.

Jeśli chodzi natomiast o antyk, elementem, który przetrwał do dzisiejszego dnia są przede wszystkim przysłowia i wszelkiego rodzaju powiedzenia. Najczęściej wzorami dla nich były mity. Oto kilka przykładów:

"syzyfowa praca" - praca beznadziejna, bezcelowa, ale przysparzająca wiele trudu,

"stajnia Augiasza" - miejsce niezwykle brudne, zaniedbane i odrażające.

Nie należy również zapominać o teatrze antycznym, który był pierwowzorem wszystkich dzisiejszych scen i przedstawień. Współczesne spektakle co prawda nie zachowują już wielu z antycznych zasad, ale ważna jest idea i ciągłość tradycji, jaka została podtrzymana przed te kilkanaście wieków.

2. Postacie, motywy i wątki mitologiczne wykorzystywane w późniejszych epokach.

Renesans:

Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich - dramat opiera się na motywie wojny trojańskiej, który pochodzi z Iliady Homera. Akcja rozgrywa się na dworze króla Priama, gdzie przebywa porwana przez Parysa Helena. Dwóch posłów staje przed tronem władcy, by prosić o jej wydanie.

Romantyzm:

Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod - Główny i tytułowy bohater przybiera rysy bohatera antycznej tragedii. Staje przed trudnym wyborem i każda z dróg, jaką może obrać, niesie za sobą nieprzyjemne konsekwencje. Z jednej strony Konrad Wallenrod zobligowany był do walki w obronie swojej ojczyzny, z drugiej zaś chciał zostać przy żonie, którą bardzo kochał. Poza tym, musiał on zdecydować się, jaką taktykę walki obrać. Stanął przed decyzją - czy stosować się do etosu rycerskiego i skazać na klęskę, czy też użyć podstępu i zwyciężyć, ale kosztem utraty godności i honoru prawego rycerza? Dodatkowo, Wallenrod jest niczym mitologiczny Prometeusz, ponieważ samotnie poświęca się dla dobra ludzkości.

Adam Mickiewicz Dziady cz. III - prometejska postawa charakteryzuje również Konrada, postać stworzoną przez naszego wieszcza narodowego. Prometeusz to bohater mitologiczny, który nie wahał się sprzeciwić bogom, by tylko przysłużyć się ludzkości. Taki również jest mickiewiczowski Konrad, który w Wielkiej Improwizacji podaje się za równego Bogu i chce otrzymać swój "rząd dusz", by móc im przewodzić. Mówi: "Nazywam się Milijon - bo za miliony kocham i cierpię katusze".

Juliusz Słowacki Grób Agamemnona - w utworze jest mowa w antycznym wojowniku Agamemnonie, ale również o innych postaciach mitologicznych, jak choćby Elektra czy Arachne. Autor porównuje się także z samym Homerem, stwierdzając, że nie jest w stanie dorównać temu wielkiemu pisarzowi. Innym motywem mitologicznym w utworze jest wspomnienie o Termopilach, do których porównana jest Polska po klęsce, jaką poniosło powstanie listopadowe. Termopile bowiem są symbolem klęski Spartan, którzy co prawda przegrali z Persami, ale walczyli do ostatniej kropli krwi z niespotykanym poświęceniem.

Młoda Polska:

Stefan Żeromski Syzyfowe prace - już sam tytuł wskazuje na związki powieści Żeromskiego z antykiem, a konkretniej, z mitem o Syzyfie. Ten przyjaciel bogów, który zapraszany był na ich uczty, został ukarany za nieposłuszeństwo - po śmierci musiał wtłaczać w Hadesie wielki kamień pod górę, a kiedy był już u szczytu, głaz spadał i praca zaczynała się od początku. Syzyfowymi pracami nazwał autor bezskuteczne wysiłki zaborców, którzy usiłowali zrusyfikować społeczeństwo polskie. Głównym bohaterem jest młody Marcin Borowicz, który początkowo ulega rusyfikacji, ale wiersz Reduta Ordona, wyrecytowany na lekcji przez Bernarda Zygiera, sprawia, że w chłopcu zachodzi niezwykła przemiana. Zaczyna on sobie zdawać sprawę z dumy, jaką niesie ze sobą bycie Polakiem i z całą determinacją przeciwstawia się zabiegom Rosjan.

3. Charakterystyka teatru antycznego i początki tragedii.

Grecka tragedia wywodzi się ze starożytnych obrzędów poświęconych bogu Dionizosowi, kiedy to śpiewano tak zwane dytyramby. Wielkie i Małe Dionizje, bo tak nazywano te święta, obchodzone były dwa razy w roku, raz w mieście, a raz na wsi, wiosną i jesienią. Początkiem tragedii były w szczególności Wielkie Dionizje, ponieważ Małe zapoczątkowały rozwój komedii. Przedstawienia tragedii zmieniały się na przełomie lat. Oto ich ewolucja:

I.Procesje mieszkańców chodziły po mieście i śpiewały dytyramby ku czci Dionizosa.

II. Tłum mieszkańców podzielił się na chór i przewodnika, czyli Koryfeusza, którzy prowadzili z sobą dialog.

III. Koryfeusz zamienił się z czasem w aktora, reszta mieszkańców w chór tragedii.

Podstawowe zasady antycznej tragedii:

• zasada trzech jedności (jedność czasu, miejsca i akcji)
• chór, który występował w roli komentatora, przejmował funkcję późniejszych didaskaliów
• maksymalnie trzech aktorów działających na scenie, wyłącznie mężczyzn
• fatum, czyli nieuchronne przeznaczenie kieruje losami bohaterów
• konflikt tragiczny
• podstawowym celem tragedii jest wywołanie katharsis, czyli oczyszczenia, które miało polegać na doznaniu uczucia litości lub trwogi, w zależności od tego, czy bohater wzbudzał nasza litość, czy był do nas podobny
• fabuła opiera się na winie tragicznej, czyli katastrofie, która mimo dobrych intencji i tak następuje
• świat przedstawiony budowany był na zasadzie mimesis, czyli naśladownictwa rzeczywistości
• bohaterami były postacie o przejrzystych charakterach i nieskomplikowanej osobowości, które nie ewoluowały w trakcie przedstawienia
• zasada decorum, czyli odpowiedniości stylu dzieła do jego treści

4. Budowa antycznej tragedii, tragizm i konflikt racji na podstawie Antygony Sofoklesa.

Budowa antycznej tragedii:

parodos - pieśń rozpoczynająca dramat, w czasie której chór wchodzi na scenę

prologos - zapowiada tematykę dramatu

stasimony - pieśni chóru

epeisodiony - partie aktorów

exodos - pieśń kończąca, na której chór schodzi ze sceny

Konflikt racji - w utworze pełni funkcję konfliktu tragicznego, a polega na tym, że bohater musi dokonać wyboru pomiędzy dwoma stanowiskami, z których każde jest złe i prowadzi do nieszczęścia.

Tragizm:

1. bohaterów: Konflikt dwóch osobowości, z których każda prezentuje inne stanowisko, np. w kwestiach moralnych, a z góry wiadomo, że jedna z osób jest na straconej pozycji.
2. sytuacji: Sytuacja, kiedy wątki splatają się w ten sposób, że katastrofa jest nieunikniona.

5. Iliada jako epos homerycki, cechy świata przedstawionego i bohaterów dzieła.

Epos homerycki:

• utwór wierszowany o dużej objętości
• początek stanowi inwokacja, czyli zwrot skierowany ku komuś lub czemuś (tu: zwrot do muz, proszący o wenę twórczą)
• bohaterem jest zbiorowość ukazana w momencie historycznie przełomowym
• wiele drobiazgowych, realistycznych opisów (tu: opis tarczy Achillesa)
• barwne sceny batalistyczne
• stosowanie retardacji, czyli zamierzonych opóźnień toku akcji, które przez szczegółowy opis jakiegoś przedmiotu lub wydarzenia mają zwiększyć napięcie
• współistnienie świata bogów i ludzi (tu: bogowie, np. Zeusa czy Atena stają po jednej z walczących stron, pomagając wojownikom)

Świat przedstawiony:

• akcja rozgrywa się w czasie pięćdziesięciu ostatnich dni wojny Trojan z Grekami
• całość obejmuje dwadzieścia cztery księgi
• wojownicy uważali honor za najważniejszą cechę, a jego przejawem miała być bohaterska śmierć, oddana w obronie ojczyzny
• religia była obecna w codziennym życiu, kształtowała postawy i wpływała na najważniejsze decyzje
• bohaterowie eposu zostali wyidealizowani, przedstawiono ich jak półbogów, wspaniałych herosów

6. Stylizacje biblijne w literaturze późniejszej, głównie na podstawie ksiąg takich jak Apokalipsa czy Księga Hioba.

Romantyzm:

Adam Mickiewicz Dziady cz. III - Ksiądz Piotr ma widzenie, w którym jawi mu się Polska podobna do Chrystusa. Podobieństwo wynika z tego, że kraj poświęca się dobrowolnie za całą Europę, by mogło nastąpić upragnione odkupienie. Rolę Piłata, który wydaje wyrok spełnia Francja. Polska zostaje przybita do krzyża i umiera, a na całą tę scenę patrzy bolejąca matka, ale już nie Maryja, tylko Wolność. Jak łatwo się domyślić, żołnierzami są przedstawiciele trzech zaborów, to oni zadają ostateczne rany, przebijając bok. W widzeniu nie zabrakło również kulminacyjnego punktu, a mianowicie zmartwychwstania, które nadało sens całej męce.

Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia - Zakończenie utworu jest symbolicznym nawiązaniem do biblijnej Apokalipsy. Świat uległ niemal całkowitej zagładzie, a na jego zgliszcza wstąpił Jezus Chrystus, do którego będą należały ostatnie słowa. Właśnie takie przesłanie wyraża się w okrzyku Pankracego: "Galilae, vicisti!", co oznacza "Galilejczyku, zwyciężyłeś!".

XX-lecie Międzywojenne:

Albert Camus Dżuma - W miasteczku rozpoczyna się tydzień modlitw o wyzdrowienie, który zorganizowany został przez ojca Panneloux. Kapłan uważał, że to, co spotkało mieszkańców Oranu jest wyrazem Boskiej sprawiedliwości, po prostu karą za popełnione grzechy. Teoria ta upada w obliczu śmierci niewinnego dziecka, syna Ottona. Malec nie mógł niczemu zawinić, wydaje się więc, że epidemia jest dopustem Bożym, którego przyczyna nie jest znana. Historia Orańczyków jest podobna do losów biblijnego Hioba. Był on człowiekiem prawym i bogobojnym, na którego w pewnym momencie życia spadła masa nieszczęść, przed którymi nie mógł uciec. Wszyscy zastanawiali się, za co taka kara spotyka tak dobrego człowieka. Hiob jednak nie rozpatrywał swojego nieszczęścia w kategoriach winy i kary, twierdził bowiem, że trzeba nauczyć się przyjmować od Boga wszelkie dary, nie tylko dobro, ale również i zło. Wszystko bowiem ma swój sens, tylko człowiek nie zawsze jest w stanie go odczytać.

Współczesność:

Kazik Staszewski Zabierz mu wszystko - Ta piosenka popularnego polskiego wykonawcy jest jakoby streszczeniem biblijnej Księgi Hioba. Kazikowi udało się przybliżyć tę opowieść w sposób przejrzysty i łatwy do zrozumienia i zapamiętania. A oto fragment piosenki:

"Był potężny, Był bogaty, Był szczęśliwy, Chwalił Pana,

Był bogaty, Był szczęśliwy, Był potężny, Chwalił Pana

Tak, a ty zabierz mu wszystko, co jego

Zabierz mu wszystko, co jego

Zabierz mu wszystko, co jego

Zabierz mu wszystko, co jego

Ale nie rusz jego samego"

Kazik Staszewski Post - Tekst piosenki opiera się na fragmencie Ewangelii, w którym opisano pobyt Jezusa przez czterdzieści dni na pustyni. Towarzyszył mu wówczas szatan, który próbował bezskutecznie namówić Chrystusa do oddania mu hołdu.

"Bo wszystkie terytoria należą do pięknego złego,

Należą do szatana, pana świata tego,

Tak, wszystkie państwa należą tylko do niego,

Należą do trzech szóstek, pana świata tego.

Wszystko ci dam, tylko padnij i złóż mi pokłon

Wszystko ci dam, tylko padnij i złóż mi pokłon

Wszystko ci dam, tylko padnij i złóż mi pokłon

Wszystko ci dam, tylko padnij."

7. Świat antyku i świat Biblii - dokonaj porównania.

BIBLIA ANTYK

Religia monoteistyczna (wiara w jednego Boga) Religia politeistyczna (wielobóstwo)

Bóg jest wieczny i sam stwarza świat z niczego Świat i bogowie równocześnie wyłaniają się z Chaosu

Bóg jest miłosierny i doskonały Bogowie różnią się od ludzi tylko nieśmiertelnością

Człowieka tworzy Bóg Człowieka tworzy Prometeusz

Człowiek otrzymuje władzę nad światem Człowiek jest słaby, a bogowie nim gardzą

Gatunki literackie w Biblii: psalm, pieśń, parabola, list, hymn, kazanie, dialog, saga, poemat filozoficzny.

Gatunki literackie w antyku: tragedia, epos, pieśń, mit, satyra, oda.

8. Scharakteryzuj dwa gatunki wywodzące się z Biblii, tj. psalm oraz przypowieść.

Psalm - pieśń religijna pochodzenia hebrajskiego, zazwyczaj układana w formie hymnu. Księga Psalmów zawiera 150 utworów o zróżnicowanej tematyce. Są wśród nich psalmy błagalne, dziękczynne, pochwalne i inne.

Przypowieść - zwana inaczej parabolą. Jest to opowiadanie, które oprócz znaczenia dosłownego zawiera również ukryte znaczenie o charakterze uniwersalnym. Zazwyczaj parabole dotyczą podstawowych kwestii egzystencjalnych. W Piśmie Świętym często opowiadał je Chrystus.

ŚREDNIOWIECZE

1.Średniowieczny uniwersalizm.

Uniwersalizm polega na ujednoliceniu pewnych aspektów kulturowych. W średniowieczu chrześcijańskie kraje Europy zjednoczone były w następujących kwestiach:

• ustrój monarchistyczny
• zależności feudalne w gospodarce
• większość produkcji gospodarczej oparta jest na uprawie roli
• łacina jako język obowiązujący
• anonimowi autorzy
• religia chrześcijańska
• teocentryzm, czyli stawianie Boga w centrum wszechświata
• wzór człowieka jako religijnego ascety

2.Człowiek, Bóg i świat w literaturze średniowiecznej.

Średniowiecze nie było czasem wielkich indywidualności, ale raczej epoką wspólnoty wiernych, którzy chwalili Boga. Taki też był cel ich życia, wierzyć i postępować w zgodzie z przykazaniami i własnym sumieniem, aby zasłużyć sobie na szczęście wieczne.

Poniżenie człowieka było tak wielkie, że nie śmiał on stanąć twarzą w twarz z Bogiem. Dlatego też wszelkie modlitwy zanoszone były do Pana za pośrednictwem świętych. Najlepszym przykładem jest Bogurodzica, gdzie społeczność wiernych zwraca się do Stwórcy poprzez wstawiennictwo Maryi i Jana Chrzciciela.

Hasło służby Bogu obejmowało również twórczość literacką. Autorzy nie podpisywali swoich dzieł, pozostawali anonimowi, ponieważ wyznawali zasadę, że ich utwory nie mają się przyczynić do rozsławienia ich imienia, ale jedynie do powiększenia chwały Boga.

3.Krzyż i miecz jako wyznaczniki epoki.

Krzyż: Krucyfiks, będący symbolem chrześcijaństwa, stał się również znakiem rozpoznawczym epoki średniowiecza, ponieważ religia ta dominowała w większości państw europejskich. Poganie, którzy nie poznali jeszcze Chrystusa, byli często nawracani siłą przez biorących udział w wyprawach krzyżowych.

Miecz: Rycerz był, obok zakonnika, najpopularniejszych wzorcem osobowym. Jego podstawowymi cechami były honor, odwaga, religijność i oczywiście chęć poświęcenia dla ojczyzny zdrowia, a nawet życia.

4.Średniowieczne zabytki polskiej literatury narodowej, zarówno religijnej, jak i świeckiej.

Bogurodzica

Polskim zabytkiem średniowiecznym, który do dziś dnia uważany jest za arcydzieło literackie jest Bogurodzica. Ta anonimowa pieśń powstała najprawdopodobniej w XIII wieku. Początkowo zawierała tylko dwie zwrotki, ale z czasem rozrastała się, by w XV wieku stać się hymnem polskiego rycerstwa pod Grunwaldem, a zarazem hymnem narodowym. Pierwsze dwie strofy zakończone były tym samym refrenem, a mianowicie aklamacją "Kyrie eleison". Kolejne dwadzieścia dwie zwrotki były utrzymane w tematyce pasyjnej, wielkanocnej, a także okolicznościowej.

Pieśń jest modlitwą społeczności wiernych, która zwraca się do Boga za pośrednictwem Maryi Dziewicy i Jana Chrzciciela. Chrześcijanie proszą w niej o spokojne życie na ziemi i doznanie wiecznej chwały w Królestwie Niebieskim. W średniowieczu nigdy nie wyrażano swoich próśb w sposób bezpośredni, uważając człowieka za istotę zbyt znikomą, by mogła rozmawiać z Bogiem, stąd obecność Jana i Maryi w tej pieśni chrystologicznej.

Pieśń jest przesiąknięta licznymi archaizmami, czyli zwrotami czy wyrazami z zamierzchłych czasów, które nie są już powszechnie używane. Oto niektóre z nich:

• arch. leksykalne: Gospodzin (Pan), dziela (dla)
• arch. fonetyczne: krzyciciel (Jan Chrzciciel)
• arch. fleksyjne: Bogurodzica, dziewica (zamiast: "Bogurodzico, dziewico"; mianownik występuje w formie wołacza)
• arch. składniowe: Bogiem sławiena (wychwalana przez wzgląd na Boga)

Bogurodzica stanowi doskonały przykład wiersza zdaniowo-rymowego. Jest to utwór, w którym każdy wers pokrywa się z oddzielną jednostką składniową, jest więc samodzielnym zdaniem. Poza tym całość utworu jest rymowana. Mamy tu do czynienia nie tylko z parzystymi rymami zewnętrznymi (aa bb), ale również z rymami wewnętrznymi (np. u twego syna, gospodzina).

Słota O chlebowym stole

Literatura świecka w średniowieczu nie cieszyła się wielką popularnością ze względu na religijny charakter epoki. Znaleźć można jednak kilka utworów, które zachwycają kunsztem i pomysłowością. Jednym z nich jest właśnie wiersz Słoty O chlebowym stole. Powstał on na początku XV wieku i jest krótkich rysem charakteryzującym polską biesiadę średniowieczną.

Wiersz rozpoczyna się inwokacją, czyli bezpośrednim zwrotem skierowanym do gospodarza biesiady, po czym następuje pochwała stołu, przeplatana humorystycznymi negatywnymi przykładami zachowania się w czasie uczty. Na koniec mamy do czynienia z pouczeniem, jak należy zabawiać damy oraz z krótkim opisem urody kobiecej.

Wiersz nie ma wielkich walorów artystycznych, natomiast jest dla nas ważny ze względu na swoje wartości kulturoznawcze. Dzięki niemu możemy choć po części poznać staropolską kulturę biesiadowania, która zaczynała pomału wprowadzać na nasze dwory zwyczaje z Europy zachodniej, gdzie wcześniej ukształtował się stan rycerski wraz z wszelkimi obyczajowymi konwenansami mu przynależnymi. Nie brak jednak i akcentu religijnego, jak przystało na epokę średniowiecza. Autor opisując urodę kobiecą, zachęca do bycia usłużnym wobec niewiast, za co wynagrodzić ma Matka Boska.

Chytrze bydlą z Pany kmiecie...

Utwór pochodzi z 2. połowy wieku XV i jest satyrycznym ujęciem pracy na roli. Często bywa on mylnie nazywany Satyrą na leniwych chłopów. Określenie to jest niewłaściwe, ponieważ w średniowieczu pracujący na polu byli nazywani kmieciami, zaś słowo "chłop" było po prostu obraźliwym określeniem, które można było stosować wobec osób wszelkich stanów. Autor jest anonimowy, choć najprawdopodobniej był nim szlachcic, który narzekał na pracę kmieci.

5.Rycerz, asceta i monarcha jako trzy wzorce osobowe średniowiecza. Omów ich funkcjonowanie na podstawie konkretnych dzieł literatury parenetycznej.

Literatura parenetyczna kreuje wzory i ideały, które są godne naśladowania.

Wzorzec rycerza

Idealny rycerz średniowieczny powinien cechować się przede wszystkim honorem, w myśl którego wszelkie niepowodzenia należało natychmiast zmyć własną krwią przelaną w pojedynku z tym, który zadał nam klęskę. Poza tym rycerz musiał być człowiekiem niezwykłej pobożności, walcząc za wiarę przeciwko ludom pogańskim. Odwaga i szlachetność poparta miała być bezgranicznym oddaniem władcy, a także wybranej damie serca, której rycerz dedykował wszelkie swoje zwycięstwa. Najcenniejszym atrybutem rycerza był jego miecz, z którym nigdy się nie rozstawał i którego traktował jak najlepszego przyjaciela. Oprócz pojedynków i walk w czasie wojen, rycerz często uczestniczył też w ucztach i turniejach dworskich.

Dzieła, które opiewają czyny znanych rycerzy należą do literatury rycerskiej lub tak zwanych "chanson de geste", co z francuskiego jest określeniem "pieśni o czynach". Do najsłynniejszych należą: Dzieje Tristana i Izoldy, Pieśń o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu czy Pieśń o Rolandzie. Szczególnie ta ostatnia kreuje wzorzec rycerza średniowiecznego. Roland bowiem był rycerzem, który dowodził tylnym oddziałem wojska podczas powrotu z Hiszpanii. W wąskim wąwozie został zaatakowany przez nieprzyjaciół i widząc, że klęska jest nieunikniona, zdecydował się sam stawić czoła wrogom, nie wzywając na pomoc króla, by go nie narażać na niebezpieczeństwo. Roland zginął w pełni chwały jak na prawdziwego rycerza przystało.

Tytułowy bohater Pieśni o Rolandzie zginął na wzgórku, będąc w ten sposób wywyższony ponad innymi, a przybliżony do Boga. Przed śmiercią obrócił twarz w kierunku Hiszpanii, ponieważ chciał po raz ostatni spojrzeć na kraj, który pokonał. Ostatnimi jego słowami była modlitwa za kraj, za swego władcę, rycerzy, a na koniec za siebie samego. W ostatnich chwilach Roland nie zapomina również o swoim mieczu, który niszczy, by nikt inny, a w szczególności nieprzyjaciele, nie mogli nim władać. Na koniec wyciąga rękawicę do nieba, symbolicznie oddając swą duszę Bogu.

Wzorzec monarchy

Kronika polska autorstwa Anonima zwanego Gallem opiewa przede wszystkim czyny polskiego króla, Bolesława Krzywoustego. Został on w niej scharakteryzowany jako idealny władca, monarcha wspaniale przewodzący swojemu krajowi. Najważniejsze cechy Krzywoustego wymieniane przez Galla to: głęboka wiara, sprawiedliwość, tolerancja, stawianie spraw państwowych przed prywatnymi, dbałość o bezpieczeństwo kraju oraz przezorność w obronie granic.

Wzorzec ascety

Świętość była w średniowieczu ideałem, do którego dążono za wszelką cenę. Najczęstszym sposobem, jaki podejmowano, by dostać się do chwały nieba była asceza. Człowiek, który decydował się na taki tryb życia porzucał swoją rodzinę i rozdawał cały majątek, udając się w miejsce ustronne, gdzie mógł w samotności kontemplować prawdy wiary i zastanawiać się nad znikomością dóbr świata doczesnego. Powstało wówczas wiele hagiografii, czyli odmian biografii, które traktowały o życiu świętych, zazwyczaj chrześcijańskich, ale nie tylko. Jednym z najpopularniejszych utworów tego typu była Legenda o św. Aleksym.

Aleksy pochodził z bogatego rodu rzymskiego, był synem Eufemiana i Aglijas. Kiedy przyszedł czas ożenku, mężczyzna sam mógł wybrać sobie żonę, co było dowodem zaufania, jakim darzyli go rodzice. Jego wybranką została piękna Famijana. Jednak w dniu ślubu, a dokładniej w czasie nocy poślubnej, Aleksy odbył ze swoją nowo poślubioną małżonką rozmowę, w czasie której wytłumaczył jej, że nie może dłużej z nią zostać, bo wiem chce zacząć życie ascety. Małżonkowie przysięgli sobie dozgonną wierność i czystość, a połączyć mieli się po śmierci. Aleksy rozdał swój majątek i wyruszył w świat, by po kilku latach powrócić do rodzinnego miasta i skonać jako żebrak u stóp domu swoich rodziców. Umarł, trzymając w ręce list, w którym opisał swoje dzieje. List ten został odczytany przez żonę Aleksego, która jako jedyna mogła wyjąć go z jego ręki, co było nagrodą za czyste życie, jakie prowadziła od odejścia męża. W godzinę śmierci świętego w całym mieście rozdzwoniły się dzwony, a z jego ciała wydobywał się blask i zapach, który uzdrawiał chorych.

6.Św. Franciszek i jego zakon w literaturze średniowiecznej i późniejszej.

Św. Franciszek z Asyżu - (1182 - 1226) średniowieczny święty, który został założyciele zakonu franciszkanów. Głównym założeniem tego zgromadzenia było głoszenie chwały Boga poprzez radość z otaczającego świata. Św. Franciszek sprzeciwiał się wojnom i przelewaniu krwi niewinnych, głosił natomiast, że w każdym stworzeniu można zobaczyć dobroć Wszechmogącego Boga. Wyrzekł się wszelkiej majętności i razem ze swoimi zakonnikami wędrował po świecie, głosząc kazania najuboższym.

Franciszkanizm - nurt filozoficzny stworzony przez św. Franciszka z Asyżu. Religijność była wpisana w ten prąd, ale nie była to religijność fanatyczna czy ortodoksyjna, a jedynie pełna ufności i radości. Franciszkanie głosili chwałę Boga w języku ludu i w prostych słowach, takich, które były zrozumiałe dla każdego, a nie tylko dla wykształconej elity. Literatura, która opierała się na założeniach franciszkanizmu, korzystała przede wszystkim z gatunków takich jak pieśń, hymn i kantyczka (książeczka, będąca zbiorem popularnych pieśni, przede wszystkim kolęd czy pastorałek). Franciszkanizm przeżywał swój ponowny rozkwit w epoce Młodej Polski, kiedy tworzyli między innymi Leopold Staff (Pył z szat pielgrzyma) czy Jan Kasprowicz (Księga ubogich, Mój świat).

7.Literatura średniowieczna i jej funkcje.

Anonimowość - Literatura miała przyczyniać się do rozprzestrzeniania wiedzy o Bogu i pomnażania Jego chwały, dlatego autorzy nie podpisywali się swoim nazwiskiem, pracując ku chwale Stwórcy.

Dwujęzyczność - Przez całe średniowiecze łacina dominowała w literaturze i w mowie codziennej wyższych sfer. Jednak propagowanie religijności wśród prostych ludzi wymagało stworzenia również literatury w języku pospólstwa, czyli na przykład w języku polskim. Dwujęzyczność ma również inne znaczenie. Jeśli podzielić język na dosłowny i przenośny, to łatwo zauważyć, że wiele utworów średniowiecznych, pod znaczeniem rzeczywistym, miało ukryte znaczenie metaforyczne.

Rękopiśmienność - Druk wynaleziony został dopiero w początkach renesansu, w wiekach średnich natomiast księgi przepisywano ręcznie, umieszczając na każdej stronie bogate zdobienia.

8.Ideologia w dziełach literatury i sztuki średniowiecznej na tle społeczeństwa feudalnego (dydaktyka, moralizatorstwo, pareneza, satyra)

Ustrój feudalny - rodzaj układu społeczno-politycznego, który opiera się na zależności warstwy ubogiej od panów, czyli właścicieli ziemskich. Posiadanie ziemi było kryterium podziału na ludność bogatą i biedną. Chłopi byli zobowiązani do pracy na polach swych panów feudalnych, które pozostawiano pod ich opieką.

Dydaktyka (moralizatorstwo) - charakter dydaktyczny miały przede wszystkim średniowieczne dramatyzacje. Szczególnie cenionym gatunkiem był wówczas moralitet, w którym przedstawiano uosobione wady lub cnoty, które prowadziły ze sobą walkę o dominację w świecie. Utwory te miały na celu zobrazowanie sytuacji, jaka ma miejsce w świecie realnym, gdzie zło przeplata się z dobrem i człowiek musi cały czas kontrolować swoje decyzje i swoją duszę, by nie wpaść w sidła nieprzyjaciela.

Pareneza - utwory tego typu były nastawione na kreślenie wzorów określonych postaw, które były cenione w danej epoce.

Satyra - dzieła satyryczne krytykowały pewne zależności czy sytuacje, przedstawiając je w sposób ośmieszający. W średniowieczu dotyczyły one głównie zależności feudalnych między chłopami a panami, które pozostawiały wiele do życzenia. Najpopularniejszym utworem tego typu jest Satyra na leniwych chłopów, zwana również Chytrze bydlą z pany kmiecie. Jej autorem był najprawdopodobniej pan feudalny, który krytykował pracę chłopów. W pojęciu właścicieli ziemskich jedyną właściwą postawą kmieci miała być bezinteresowna praca na polu feudała, jednak oni najczęściej lenili się i wykręcali od swoich obowiązków. Działo się tak dlatego, że chłopi czuli się pogardzani i poniżani, co nie sprzyjało rzetelnej pracy, za którą zresztą nie dostawali należytego wynagrodzenia.

9.Średniowieczna poetyka (na przykładzie alegorii, idealizacji lub kontrastu).

Alegoria - element utworu literackiego, który posiada dwa znaczenia, dosłowne i przenośne. Znaczenie przenośne, zwane inaczej alegorycznym, jest zawsze jednoznaczne. Najczęściej wykorzystuje się alegorię do bardziej obrazowego zaprezentowania abstrakcyjnych idei i pojęć. Alegoria wykorzystywana była przede wszystkim w dziełach o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim, jak na przykład moralitet, bajka zwierzęca czy przypowieść.

10. Średniowieczne gatunki literackie, np. kronika, epika rycerska, liryka religijna, liryka świecka.

Kronika - utwór rejestrujący najważniejsze wydarzenia historyczne w porządku chronologicznym. Najbardziej popularną i jedną z najobszerniejszych kronik średniowiecznych jest Kronika polska Anonima zwanego Gallem. Obejmuje ona lata od czasów legendarnych do 1113 roku. Spisywanie historii polski kontynuował Wincenty Kadłubek, który poszerzył dzieło Galla o szereg legend małopolskich oraz doprowadził historyczne dzieje do roku 1202. Inne kroniki średniowieczne to między innymi: Kronika Wielkopolska Godzisława Baszko z XIII wieku, Kronika Janka z Czarnkowa pisana w latach 1374-87 oraz Roczniki Jana Długosza, które opisują dzieje Polski do roku 1480, czyli do śmierci autora. Wszystkie średniowieczne kroniki spisywane były w języku łacińskim.

Anonim zwany Gallem przybył do Polski najprawdopodobniej ze środkowej Francji i został w naszym kraju przyjęty w gościnę przez Bolesława Krzywoustego. Na prośbę króla i możnych polskich zajął się spisywaniem historii Polski. Był człowiekiem gruntownie wykształconym, o czym świadczy retoryczny styl jego kroniki i posługiwanie się prozą rymowaną. Większość epizodów opisanych w kronice jest prawdziwa, ale Gall nie stronił również od spisywania legend i fantastycznych historyjek.

Ideałem króla był dla Anonima Bolesław Chrobry, którego stawiał za przykład Krzywoustemu. Najważniejszymi zaletami, które czyniły Chrobrego wzorem w oczach francuskiego mnicha były miłosierdzie, religijność, mądrość i waleczność. Doceniał pierwszego polskiego króla za prowadzenie umiejętnej polityki, która przyczyniła się do zaistnienia Polski na arenie międzynarodowej.

Kronika zawiera kilka fragmentów wierszowanych. Jednym z nich jest pieśń Carmen lugubre. Jest to żal pośmiertny ku czci Bolesława Chrobrego, którego opłakują wszelkie stany i narody. Inna pieśń traktuje już o Bolesławie Krzywoustym i jego przewagach w walce z Niemcami. Nawet przeciwnicy widzieli w Krzywoustym wspaniałego władcę i przywódcę i nie wahali się wywyższyć go ponad swego wodza. Niemcy w pieśni sami przyznają, że to Bolesław prowadzi sprawiedliwą walkę, ponieważ on tylko broni swojej ojczyzny, a oni napadają na niego bezprawnie.

11. Architektoniczne style średniowiecza - styl romański i gotyk.

Styl romański - swoją nazwę otrzymał on od łacińskiego tłumaczenia słowa "Rzym", to znaczy "Roma", ponieważ to właśnie na tamtych terenach styl ten miał swój początek. Obowiązywał on w architekturze od IX do XIII wieku, a okres największego rozkwitu przypadł na wieku XI - XII. Budowle romańskie charakteryzowały się grubymi, masywnymi murami oraz małymi oknami położonymi zazwyczaj w wyższych partiach ściany. Sklepienia kolebkowe podtrzymywały strop, natomiast całe wnętrze było dość ponure, z nielicznymi zdobieniami o motywach zwierzęcych czy roślinnych. Przykłady budowli: kolegiata w Tumie pod Łęczycą, kolegiata św. Andrzeja w Krakowie, Drzwi Gnieźnieńskie.

Styl gotycki - nazwę otrzymał od plemienia Gotów, ponieważ chciano zaznaczyć, że jest to sztuka barbarzyńska. Rozwijał się od XII do początków XVI wieku. Budowle gotyckie były strzeliste i wysmukłe, sprawiały wrażenie lekkich i zwiewnych. Wysokie okna zakończone były ostrym łukiem i wypełnione witrażami, a nad portalami budowano bogato zdobione tympanony. Na zewnątrz stawiano mnóstwo wież i wieżyczek zwieńczonych pinaklami. Przykłady budowli: katedra Notre Dame w Paryżu, kościół Mariacki w Krakowie, ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie, katedra św. Wita w Pradze.

RENESANS (ODRODZENIE)

1. Wpływ reformacji i humanizmu na kształtowanie się światopoglądu epoki renesansu i jej literatury.

Renesans - Początki renesansu przypadają na koniec wieku XV, choć we Włoszech zaczął on kształtować się już w wieku XIV. Epoka ta trwała z różnym nasileniem w różnych partiach Europy aż do początków wieku XVII. Inna nazwa to odrodzenie, co oznacza również francuskie słowo "renaissance". Owo odrodzenie dotyczyło sztuki, literatury, motywów i poetyki antycznej, która uważana była za najdoskonalszą.

Reformacja - Ruch, który początkowo miał na celu przeprowadzenie reform w Kościele katolickim, a w konsekwencji przyczynił się do powstania wielu odłamów religijnych o nieco odmiennych doktrynach. Za początek reformacji uważa się wystąpienie Marcina Lutra, który w roku 1517 wywiesił na drzwiach kościoła w Wittenberdze swoje 95 tez, w których przeciwstawiał się niektórym obyczajom i praktykom katolickim. Do jego głównych postulatów należało zniesienie sprzedawania odpustów i dogmatu nieomylności papieża, żądał również przetłumaczenia Pisma Świętego na języki narodowe.

Humanizm - Nurt umysłowy renesansu, który głosił nieograniczone możliwości umysłu ludzkiego i stawiał człowieka w centrum wszechświata. Zrezygnowano z średniowiecznej anonimowości, postarano się o wszechstronne kształcenie i wywyższanie jednostek wybitnych. Prawdziwy humanista był człowiekiem, który interesował się każdą dziedziną wiedzy i znał co najmniej trzy języki, to znaczy łacinę, język hebrajski i grecki. Hasłem tego nurtu stało się powiedzenie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce".

2. Literatura i kultura renesansowa wobec tradycji antycznej (na przykładzie filozofii i odwołań do mitologii).

Renesans oznaczał odrodzenie kultury i tradycji antycznej na wszelkich możliwych płaszczyznach. Również w literaturze nastąpił wielki powrót do gatunków uprawianych w zamierzchłych czasach, a więc do fraszek czy pieśni. Szczególnie ciekawym motywem było nawiązywanie do antycznych mitów greckich. Wielu bohaterów mitologicznych znalazło swoje miejsce w twórczości poetów i pisarzy renesansowych. Najlepszym przykładem jest fraszka Jana Kochanowskiego Do gór i lasów, w której poeta porównuje się do Proteusza, mitologicznego bohatera, który potrafił przybierać różne kształty.

Nie tylko literatura skorzystała na powrocie do antyku. W renesansie rozkwitły również ze zdwojoną siłą filozofie zapoczątkowane w starożytności, a w szczególności stoicyzm i epikureizm. Twórca stoicyzmu, Zenon z Kition, zalecał wyzbycie się wszelkich skrajnych emocji i przyjmowanie zmiennych kolei losu z niezmąconym spokojem, który gwarantuje szczęśliwe życie. Epikureizm natomiast został stworzony przez Epikura i polegał na korzystaniu z dobrodziejstw świata doczesnego i korzystaniu z życia, które przecież tak szybko mija. Dlatego też hasłem epikurejczyków było Carpe Diem, to znaczy "Chwytaj dzień".

3. Wzorzec człowieka renesansu w literaturze parenetycznej - "człowiek poczciwy", dworzanin, artysta, patriota.

"Człowiek poczciwy" - Ten wzorzec wziął nazwę od utworu Mikołaja Reja pod tytułem Żywot człowieka poczciwego. Rej opisuje w nim codzienne obowiązki i przyjemności szlachcica, który osiadł na własnym kawałku ziemi i żyje dostatnio, ale nie rozrzutnie. Całością regulują prawa natury, do których gospodarz musi dostosować tryb dnia. Ponadto, kolejne pory roku są symbolicznym oznaczeniem dla pór życia ludzkiego, od dzieciństwa, poprzez młodość i wiek dojrzały, a na starości kończąc. Dobry ziemianin nie tylko wypełnia rzetelnie swoje codzienne obowiązki, ale również cechuje się uczciwością i za najwyższe dobro uważa cnotę. Co więcej, dobry szlachcic to także człowiek oddany ojczyźnie, który służy jej, gdy tylko jest taka potrzeba. Nie należy również koncentrować się na gromadzeniu majątku, ponieważ bogactwo zawsze wbija w pychę i zaburza hierarchię wartości, zaciemniając to, co jest naprawdę ważne. A największą radością jest codzienne spokojne życie z własną rodziną na swoim kawałku ziemi. Gospodarz nie jest od nikogo zależny, a pod koniec życia radośnie odchodzi z tego świata, otoczony rodziną i przyjaciółmi.

Patriota - Jan Kochanowski stworzył wzór człowieka, którego główną zaletą jest całkowite oddanie ojczyźnie w Odprawie posłów greckich. Antenor to jedyny z Trojan, który nie dał się omotać Parysowi i jego namowom, by pozostawić Helenę w zamku. Twierdził on bowiem, że prywatne sprawy nie mogą być realizowane kosztem dobra wspólnego. Jednak kiedy sytuacja jest już bez wyjścia i wojna zdaje się być nieunikniona, Antenor nie odwraca się od swej ojczyzny, której przedstawiciele podjęli złą decyzję, ale decyduje się walczyć i bierze przywództwo w swoje ręce.

4. Jan Kochanowski jako przykład humanisty epoki renesansu (biografia i dzieła poety).

Jan Kochanowski Do gór i lasów

Jan Kochanowski przyszedł na świat około 1530 r. Studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie wstąpił, gdy ukończył czternaście lat. Później kontynuował naukę w Padwie i Królewcu.

W czasie studiów i później odbył wiele podróży zagranicznych, między innymi do Włoch, Francji czy Niemiec ("Ja żem przez morze głębokie żeglował, / ja żem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy...").

Po powrocie do kraju rozpoczął karierę dworzanina w posiadłościach magnatów polskich, a następnie na dworze królewskim ("Dziś w między dworzany w pańskim pałacu").

Dostatnie życie zapewniały mu dochody z parafii, której przewodził, a która mieściła się w Zwoleniu. Myślał nawet o przyjęciu święceń kapłańskich ("Jutro cichy ksiądz w kapitule").

Wziął udział w bitwach o Inflanty ("Jutro przypasany do miecza rycerz").

Jego żoną została Dorota Podlodowska. Po ślubie Kochanowski porzucił karierę dworską i osiadł w Czarnolesie.

Fraszka Do gór i lasów jest jakby krótkim streszczeniem losów poety. Nie można jednak mieć pewności co do jej biograficznego charakteru, ponieważ zbyt mało jest w niej odniesień do wydarzeń rzeczywistych. Dlatego też fraszka ta jest zazwyczaj traktowana w sposób uniwersalny, jako symboliczne ukazanie zmienności losów ludzkich, a w szczególności losów humanisty epoki renesansu. Żywot podmiotu lirycznego został porównany do mitologicznego Proteusza ze względu na swoją zmienność. Liczne podróże, studia w wielu miastach Europy, kariera na dworach magnackich i królewskich oraz aspiracje zakonne i ziemiańskie przyczyniły się do urozmaicenia tej renesansowej biografii. Zakończenie odwołuje się natomiast do typowego nurtu filozoficznego odrodzenia, a mianowicie do epikureizmu i jego Carpe Diem. Poeta stwierdza bowiem: "Ja z tym trzymam kto co w czas uchwyci", dając tym samym wyraz swojej chęci korzystania z każdej chwili życia.

5. Światopogląd Jana Kochanowskiego na podstawie jego Fraszek.

Fraszka to krótki utwór wierszowany, zawierający najczęściej żartobliwą opowiastkę, często zakończoną puentą. Gatunek ten został zapoczątkowany już w antyku, a w renesansie sięgnięto do niego ponownie. natomiast dosłownie słowo "frasca" oznacza w języku greckim gałązkę.

Fraszki Jana Kochanowskiego opowiadają o zwykłych ludziach i ich przywarach. Dewizą poety nie było wyśmiewanie się z konkretnych osób, ale ze złych nawyków i wad społecznych. Jednym z celów było oczywiście dostarczenie rozrywki odbiorcom, ale poza tym fraszki miały przyczynić się do poprawy stosunków społecznych i obyczajów.

O żywocie ludzkim - Życie porównane jest do znikomego i ulotnego zjawiska, które trwa zaledwie przez moment. Wszystkie wartości, o które zabiegamy, to jest uroda, sława, pieniądze są w rzeczywistości bardzo nietrwałe i szybko przemijają.

O żywocie ludzkim - Podmiot liryczny rozważa, jaki jest sens życia tych, którzy za nic mają sobie cnoty i mądrość, a jedynie gonią za pieniądzem i sławą, pozostawiając po sobie złe wspomnienia i złe uczynki.

O kapelanie - Fraszka jest satyrą na polskie duchowieństwo, które przestało dbać o krzewienie wiary chrześcijańskiej, zajmując się gromadzeniem majątku i zapasów alkoholu.

O kaznodziei - Podmiot liryczny odsłania prawdę o życiu kapłanów. Piękne i płomienne kazania, jakie głoszą w czasie Mszy są jedynie czczymi zaleceniami, ponieważ sami księża nie stosują się do swoich zaleceń życia cnotliwego i pobożnego.

Do fraszek - Kochanowski ujawnia cel pisania swoich fraszek. Zapewnia, że nie chce w nich nikogo konkretnego oczerniać, a jedynie wskazać na wady społeczne, z jakimi należy się zmierzyć jak najszybciej. Tłumaczy także, że zalety nie potrzebują być wychwalane, ponieważ są na tyle skromne, że potrafią żyć w cieniu, świadcząc o sobie jedynie uczynkami, a nie słowem.

Na lipę - Wiersz jest pochwałą drzewa, które dało schronienie poecie w upalnym dniu. Lipa nie chce przyjąć żadnego daru, poza utworem pochwalnym, ponieważ najbardziej ceni sobie właśnie poezję. Dla poety natomiast drzewo jest źródłem niewyczerpanego natchnienia.

6. Ideologia i styl Pieśni Jana Kochanowskiego.

Pieśń - wierszowany utwór literacki utrzymany zazwyczaj w tonie refleksyjnym, poruszający tematykę bliską życiu codziennemu. Rozróżniamy pieśni miłosne, religijne, biesiadne, refleksyjne, filozoficzne, patriotyczne i inne.

Stoicyzm (Pieśń I 9) - Podmiot liryczny wydaje się być całkowicie oddany ideałom dwóch najpopularniejszych w renesansie nurtów filozoficznych, to jest stoicyzmu i epikureizmu. Zaleca on rozsądne korzystanie z dobrodziejstw życia, a szczególnie cieszenie się chwilą obecną, na przeszłość bowiem nie mamy już wpływu, a przyszłość zna tylko Bóg. Dzięki stoicyzmowi natomiast jesteśmy w stanie zachować spokój i pogodę ducha przez cały czas, niezależnie od okoliczności zewnętrznych.

Epikureizm (Pieśń II 9, Nie porzucaj nadzieje...) - Głównym założeniem, które należy spełnić, aby żyć szczęśliwie jest zachowanie nadziei niezależnie od tego, jakie niespodzianki przynosi nam los. Po każdym złym dniu przychodzi dobry i o tym należy pamiętać, chcąc przeżyć życie pogodnie.

Sielanka (Pieśń świętojańska o Sobótce) - Podmiot liryczny jest zafascynowany życiem i atmosferą panującą na wsi. Opisuje ludowe święto, w czasie którego dwanaście panien wychwala zalety wiejskiej egzystencji. Ludzie tutaj żyją zgodnie z zasadami natury, nie zabiegając o wysokie godności państwowe czy bogactwa i to zapewnia im szczęście i spokój.

Pieśni patriotyczne (Pieśń o spustoszeniu Podola) - Inspiracją dla powstania pieśni był rzeczywisty najazd wojsk tatarskich na Podole. Polska szlachta nie była przygotowana do obrony swoich ziem i poniosła druzgocąca klęskę. Autor zachęca więc do porzucenia własnych spraw i interesów i zajęcia się zorganizowaniem rzetelnej obrony kraju, bo w innym wypadku najazd taki może się powtórzyć.

7. Treny Jana Kochanowskiego jako wyraz kryzysu światopoglądowego ojca, poety i filozofa.

Tren - Gatunek literacki wywodzący się z antyku, którego tematykę stanowią treści żałobne. Zazwyczaj układany był na cześć wybitnej osobowości, która poniosła śmierć. Tren opiewał zalety zmarłego, jego zasługi, jak również wychwalał jego rodzinę i bliskich. Jan Kochanowski wprowadził do gatunku pewne zmiany, układając cały cykl trenów, które poświęcił małemu dziecku, a nie wybitnej postaci.

Impulsem do napisania Trenów była dla Kochanowskiego śmierć jego ukochanej córeczki, Urszulki. Dziecko zmarło w wieku około trzech lat, pozostawiając zrozpaczonego ojca, który stracił wiarę we wszystkie systemy i dogmaty, których był gorącym wyznawca i obrońcą. Stoickie podejście do zmiennych kolei losu czy epikurejskie korzystanie z życia straciło nagle cały swój sens.

Treny tworzą cykl dziewiętnastu utworów:

cz. 1: (Tren I - Tren IX) stopniowa wzrastanie bólu i rozpaczy

cz. 2: (Tren X) kulminacyjny punkt, gdzie zwątpienie jest najsilniejsze

cz. 3: (Tren XI - Tren XVIII) stopniowe powracanie spokoju ducha

cz. 4: (Tren XIX) zgoda na własny los

Tren VI - Podmiot mówiący jawi się przed nami jako zrozpaczony rodzic, który stracił ukochaną córeczkę i teraz wspomina jej zalety i zdolności. Nazywa Urszulkę "słowiańska Safoną", wiązał z nią bowiem wielkie nadzieje literackie. Podmiot opowiada, jak dziecko samo układało wiersze i piosenki. Jest to oczywiście hiperbolizacja, bowiem dziecko trzyletnie nie jest w stanie jeszcze samodzielnie komponować utworów.

Tren IX - Utwór ten jest sprzeciwem wobec założeń filozofii stoickiej, w którą zwątpił Kochanowski. Podmiot liryczny jest przekonany, że stoicyzm nie pomoże mu teraz zapanować nad bólem, jakiego doznaje po śmierci córeczki. Filozofia, której oddawał się przez wiele lat swego życia, teraz go zawiodła.

Tren X - W utworze podmiot liryczny wymienia różne miejsca, w których mogłaby przebywać jego córka po śmierci. Obok chrześcijańskiego czyśćca jest tutaj też mitologiczny Hades, antyczne szczęśliwe wyspy, a nawet motyw reinkarnacji. Na koniec poeta popada w całkowite zwątpienie w jakiekolwiek życie pozagrobowe, mówiąc: "Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest".

Tren XIX abo Sen - Ostatni z cyklu trenów zawiera element pocieszenia. Poecie ukazuje się matka z Urszulką na ręku, która zapewnia go, że dziewczynka ma się dobrze i radzi pogodzić się z losem i wyrokami Boskimi.

8. Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego - tragedia racji, budowa dzieła, odniesienia do historii Polski, osoba Antenora.

Tragedia antyczna Tragedia Jana Kochanowskiego

Jedność miejsca, czasu i akcji Jedność miejsca, czasu i akcji

Konflikt tragiczny Nie ma konfliktu tragicznego

Fatum kieruje losami bohaterów Nie ma fatum

Chór komentuje zdarzenia Chór komentuje zdarzenia

Głównym motywem treściowym utworu jest historia wojny trojańskiej, która została sprowokowana przez Parysa, kiedy porwał on Helenę, żonę Menelaosa. W dramacie Kochanowskiego odnaleźć można jednak wiele nawiązań do aktualnej sytuacji politycznej w Polsce. Najwięcej podobieństw znajduje się w opisie sejmu na dworze króla Priama, który przypomina polskie sejmiki szlacheckie. W czasie głosowania posłowie rozchodzą się na dwie strony, wyrażając w ten sposób swą aprobatę lub niezgodę, poza tym przewodnik obrad stuka laską w drewnianą podłogę, by uciszyć podekscytowanych zebranych,

Utwór został napisany z myślą o Polakach, aby zachęcić ich do walki w obronie kraju. Kochanowski dawał do zrozumienia swoim rodakom, że państwo, w którym rządzi słabość i złe prawa nie ma szans na przetrwanie. Jeśli Polska więc nie zmieni swojego sposobu obradowania oraz nie podejmie radykalnych decyzji w celu polepszenia obrony kraju, czeka ją nieuchronna klęska. Szczególnie ważne są słowa, jakie wypowiada Kasandra, przepowiadając rychłą zagładę Troi, a także wypowiedź Ulissesa, którą można odnieść również do polskiej rzeczywistości: "O nierządne królestwo i zginienia bliskie gdzie ani prawa rządzą, ani sprawiedliwość ma miejsca, ale wszystko zlotem kuć trzeba".

Jedyną pozytywną postacią na dworze króla Priama jest Antenor. Tylko on nie dał się zwieść namowom Aleksandra i nie zgadzał się na pozostawienie Heleny na zamku. Umiał on bowiem odróżnić sprawy prywatne od państwowych i nigdy nie naraziłby kraju dla zapewnienia sobie przyjemności.

9. Filozofia i ideały w dziełach Jana Kochanowskiego.

filozofie stoicka i epikurejska,

przekonanie o istnieniu złotego środka

kult cnoty

ufność w moc Bożą

wiara w zmienność losu, uosobionego jako bogini Fortuna

10. Mikołaj Rej jako pisarz, humanista i zwolennik reformacji (Żywot człowieka poczciwego, Krótka rozprawa między trzema osobami, panem, wójtem i plebanem).

Żywot człowieka poczciwego

Antropocentryzm, będący podstawowym założeniem epoki humanizmu, przenika przez kolejne karty dzieła Mikołaja Reja. Żywot... ukazuje parenetyczny wzór człowieka, szlachcica, który osiadł na roli i zajmuje się jej uprawą, odrzucając wszelkie dworskie intrygi. Wieś przyniosła mu upragniony spokój i ukojenie. W tym świecie nie liczy się wysokie urodzenie i bogactwo, bo o byciu szlachcicem świadczy kultywowanie cnót i życie według Boskich przykazań. Poczciwy szlachcic nie wykorzystuje chłopów, pracujących u niego, ponieważ szanuje każdego człowieka i każdą pracę.

Krótka rozprawa...

Kolejne dzieło Mikołaja Reja opiera się przede wszystkim na założeniach reformacji. Pisarz idzie za Marcinem Lutrem w stawianiu zarzutów Kościołowi katolickiemu i jego przedstawicielom. Głównymi problemami są według niego liczne występki przeciwko programowemu ubóstwu księży i nie stosowanie się przez nich do nauk, które sami głoszą. Konieczne są więc reformy, które poprawiłyby sytuację w Kościele, ale również zmniejszyłyby różnice klasowe, które pogłębiają się coraz bardziej.

11. Motyw wsi w literaturze epoki renesansu.

SIELANKA

Gatunek wywodzący się z antyku. Pierwszymi autorami sielanek byli Teokryt w Grecji oraz Wergiliusz w Rzymie. W literaturze polskiej za pierwszą prawdziwą sielankę uznaje się Pieśń świętojańską o Sobótce Jana Kochanowskiego.

Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego

Dzieło Reja jest parenetyczną historią szlachcica, który osiadł na wsi i tu odnalazł sens swojego życia. Natura wpływa na niego kojąco, stara się on postępować w zgodzie z jej nakazami i prawami. Chłopi i robotnicy pracujący na polach są traktowani z życzliwością i dobrocią, w całym gospodarstwie panuje harmonia.

Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce

Poeta przedstawił staropolski obrządek ludowy, wywodzący się jeszcze z czasów pogańskich, jako święto ku czci polskiej wsi. Dwanaście panien kolejno wychwala zalety życia na łonie natury i w zgodzie z jej nakazami. Jednymi z najczęściej wymienianych zalet wsi są bezpieczeństwo, brak intryg dworskich oraz życie w dostatku, ale bez pogoni za bogactwem. Obraz wsi u Kochanowskiego jest wyidealizowany i nieco odrealniony. Poeta wprowadza nawet postaci faunów, czyli bożków leśnych, które mają pogłębić uczucie spokoju i ładu, jakie jest domeną życia na wsi.

ANTYSIELANKA

Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema osobami, panem, wójtem i plebanem

Rej ukazał w swoim dziele realny obraz wsi polskiej, przed jakim uciekali poeci idealizujący życie z dala od miasta. Wójt narzeka na niesprawiedliwe stosunki społeczne, mówiąc: "ksiądz wini pana, pan księdza, a nam biednym zewsząd nędza". Tak też było na wsi, chłopi zawsze cierpieli najbardziej na zatargach między możnymi i nie byli w stanie się bronić.

Szymon Szymonowic Żeńcy

Sielanka Szymonowica opowiada o pracy dwóch chłopek, które odrabiają pańszczyznę pod czujnym okiem starosty. Mężczyzna jest dla nich bezlitosny, nie zważa na trud i ciężkie warunki pracy, nie pozwalając im nawet na chwilę odpoczynku. Nie obyło się nawet bez użycia siły. Wieś Szymonowica traci swoje idealistyczne zabarwienie, jakie miała jeszcze u Kochanowskiego, bowiem rzeczywistość jest zupełnie inna.

12. Ponadczasowy wymiar poglądów politycznych Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

W renesansowej Polsce gatunki publicystyczne zaczęły przeżywać swój rozkwit. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu literatury był Andrzej Frycz Modrzewski, którego dziś nazywa się "ojcem myśli demokratycznej". Poglądy Modrzewskiego można w skrócie określić mianem humanizmu chrześcijańskiego, który zakładał wiarę w pierwotną dobroć człowieka, którą należy wydobyć i podtrzymać.

Najbardziej znanym dziełem Modrzewskiego było dzieło O poprawie Rzeczypospolitej, które stanowiło obszerny program reform państwowych zawarty w pięciu księgach, z których każda dotyczyła innej dziedziny życia. Oto niektóre z postulatów Frycza:

• równość wszystkich w obliczu prawa
• tolerancja religijna
• prowadzenie jak najmniejszej ilości wojen, jedynie w obronie kraju
• zapewnienie kompleksowej edukacji wszystkim obywatelom

Czasy się zmieniły i Polska boryka się już z nieco innymi problemami, ale postulaty Modrzewskiego są do dzisiejszego dnia aktualne. Wszystkie jego zalecenia mogłyby być wprowadzone w życie także dziś i na pewno przyniosłyby pozytywne rezultaty.

13. Gatunki literackie epoki - fraszki, pieśni, treny, sonety, dramat, literatura parenetyczna.

Fraszka - krótki utwór wierszowany o zróżnicowanej tematyce, najczęściej humorystycznej. Początki tego gatunku sięgają antyku, a nazwa wywodzi się od włoskiego słowa "frasca", które oznacza małą gałązkę.

Pieśń - utwór o różnej długości i różnej tematyce. Najczęściej ma zabarwienie refleksyjne, a porusza tematy egzystencjalne choć w różnych ujęciach. Rozróżniamy np. pieśni miłosne, filozoficzne, patriotyczne, ale także biesiadne, sielskie czy humorystyczne.

Tren - utwór pochodzący z antyku, pisany na cześć osoby zmarłej. Wychwala zalety i dokonania wybitnej osobistości, mówi o wielkości straty, zawiera również element pocieszenia.

Sonet - gatunek poetycki o bardzo rygorystycznych zasadach. Składa się z czterech strof, z których dwie pierwsze mają po cztery wersy, a dwie ostatnie po trzy. Początek sonetu jest zazwyczaj częścią opisową czy narracyjną, zakończenie wprowadza natomiast elementy refleksyjne.

Dramat - rodzaj literacki, obok epiki i liryki. Utwory tego typu wystawiane są na scenie, zazwyczaj mają pewną mniej lub bardziej skomplikowaną fabułę, a o akcji i charakterach postaci dowiadujemy się z dialogów lub monologów, jakie prowadzą na scenie. Elementem pomocniczym są tak zwane didaskalia, które pełnią funkcję powieściowego narratora. Sztuki dramatyczne podzielone są akty oraz sceny.

14. Tematyka polityczna w wybranych dziełach literatury renesansowej.

Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema osobami, panem, wójtem i plebanem

Głównym zarzutem Wójta pod adresem swoich rozmówców jest fakt, iż chłopi cierpią najbardziej na sporach między możnymi. Mówi on otwarcie: "ksiądz wini pana, pan księdza, a nam biednym zewsząd nędza". Rzeczywistość była faktycznie okrutna dla tej najuboższej i najmniej wykształconej warstwy społecznej, która nawet nie potrafiła się bronić. Poza tym Rej sprzeciwia się stosunkom, jakie panują w Kościele katolickim, a w szczególności sprzedawaniu odpustów i rozpuście księży i zakonników. Autor sugeruje przeprowadzenie gruntownych reform, które pomogłyby w odbudowie państwa i poprawie kondycji jego mieszkańców.

Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola

Motywem, który pchnął Kochanowskiego do napisania tej pieśni był najazd wojsk tatarskich na Podole, które nie było dostatecznie bronione przez szlachtę polską i uległo znacznemu zniszczeniu. Poeta nawołuje do przeprowadzenia reform w wojsku narodowym, aby sytuacja taka więcej się nie powtórzyła.

Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich

Myślą przewodnią utworu jest ukazanie sporu pomiędzy Trojanami a Grekami o porwaną przez Parysa Helenę. Można tu jednak doszukać się wiele nawiązań do ówczesnej sytuacji Polski. Już choćby obrady sejmu, który miał zadecydować, co zrobić z Heleną przybliżają starożytną Troję do naszej ojczyzny. Rozgardiasz i brak dyscypliny są tak wielkie, że nie da się podjąć żadnej racjonalnej decyzji, a największy autorytet mają ci, którzy najgłośniej krzyczą. Wielu komentatorów zaznaczało ponadto, że niezdecydowany i bojaźliwy król Priam przypomina bardzo polskiego Zygmunta Augusta. Można by się jednak zastanawiać, czy należy tak daleko posuwać analogie między tymi dwiema sytuacjami.

Nie ulega jednak wątpliwości, że Jan Kochanowski chciał poruszyć tym dramatem serca Polaków, którzy stracili ochotę do walki w obronie kraju. Przestroga Kasandry o rychłym zniszczeniu kraju odnosi się co prawda do Troi, ale już w przepowiedniach Ulissesa można odczytać wiele analogii do trudnej sytuacji w Polsce. Mówi on bowiem: "O nierządne królestwo i zginienia bliskie gdzie ani prawa rządzą, ani sprawiedliwość ma miejsca, ale wszystko zlotem kuć trzeba".

Jedynym pozytywnym wzorem, jaki odnajdujemy w Odprawie... jest osoba Antenora. Gdyby również w Polsce było więcej takich obywateli, którzy stawiają dobro wspólne ponad prywatne dążenia, naszego kraju nie dotknęłaby żadna klęska i niepowodzenie.

Piotr Skarga Kazania sejmowe

Po krótkim wstępie ks. Piotr Skarga rozpoczyna wywód na ten sześciu chorób, jakie nękają Polskę. Oto one:

• brak miłości do ojczyzny i zainteresowania nią
• niezgoda wewnętrzna
• tolerowanie herezji
• słaba władza króla
• złe prawa
• grzechy przeciwko Kościołowi i społeczeństwu

Na zakończenie Skarga przypomina jeszcze alegoryczne ukazanie ojczyzny jako okrętu, który tonie, a jego pasażerowie nie robią nic, by go ratować, bo są zbyt zajęci pilnowaniem swoich majętności. Ostrzega, że jeśli sytuacja się nie zmieni, kraj czeka szybsza lub późniejsza zagłada.

15. Dramat elżbietański, czyli reformy Szekspira wprowadzone do dramatu antycznego.

Dramat antyczny Dramat elżbietański

zasada trzech jedności brak zasady trzech jedności

najwyżej trzech aktorów na scenie nieograniczona ilość aktorów działających na scenie

chór chór zastąpiony nielicznymi wewnętrznymi monologami postaci

duża rola fatum brak fatum

zasada mimesis wprowadzenie irracjonalnych scen fantastycznych

zasada decorum wprowadzenie elementów komediowych do tragedii

konflikt tragiczny podstawą fabuły brak konfliktu tragicznego

statyczność i schematyczność bohaterów bohaterowie zmienni i skomplikowani charakterologicznie

16. Uniwersalizm dramatów Szekspira na postawie Makbeta.

Makbet jest to dramat o wymiarze uniwersalnym, porusza bowiem kwestie, które pozostają niezmienne przez wieki, a mianowicie problem granicy między dobrem a złem. Główny bohater jest żądny władzy, co doprowadza go do utraty kontroli nad sobą i swoimi zbrodniami. Makbet posuwa się konsekwentnie do celu, nie oszczędzając po drodze nikogo, eliminując wszystkich przeciwników. Jest on więc przykładem człowieka w amoku, który nie waha się popełnić zbrodni, jeśli tylko mogłaby mu ona pomóc w dojściu do władzy.

BAROK

1. Dwa główne zjawiska epoki - kontrreformacja oraz kultura sarmacka.
2. Twórczość kręgów dworskich i ziemiańskich.
3. Poezja metafizyczna (np. Daniel Naborowski), poezja światowych rozkoszy i poezja obywatelsko-społeczna.
4. Cechy charakterystyczne poezji baroku na przykładzie twórczości Daniela Naborowskiego i Jana Andrzeja Morsztyna.
5. Poezja i poeta baroku. Omów na wybranych przykładach.
6. Barokowy sarmatyzm Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.
7. Motyw miłości w literaturze dwóch epok, renesansu i baroku (np. Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Jan Chryzostom Pasek).

OŚWIECENIE

1. Literatura oświeceniowa w aspekcie jej dydaktyki i charakteru obywatelskiego.
2. XVIII-wieczny racjonalizm jako wyznacznik epoki.
3. Podstawowe prądy oświecenia - sentymentalizm oraz klasycyzm.
4. Racjonalizm wobec sentymentalizmu w oświeceniu.
5. Retoryczność i prostota - połączenie dwóch odmiennych tendencji w literaturze klasycystycznej i literaturze sentymentalnej.
6. Barokowi Sarmaci przeciwko oświeceniowym racjonalistycznym reformatorom.
7. Dydaktyzm w twórczości Ignacego Krasickiego.
8. Literatura oświeceniowa i jej charakter obywatelski - dydaktyzm połączony z satyrą.
9. Przejawy patriotyzmu w literaturze oświecenia.
10. Społeczeństwo i polityka oświecenia w literaturze, a szczególnie w publicystyce (np. Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski).
11. Główne gatunki literackie oświecenia: bajka, satyra, komedia, powieść, poemat heroikomiczny.

ROMANTYZM

1. Główne idee i nurty filozoficzne, artystyczne i umysłowe romantyzmu.

Irracjonalizm - nurt przeciwny do racjonalizmu, którego głównym założeniem było poznawanie świata, zdając się na instynkt, wiarę i przeczucie, a nie rozum i inteligencję.

Mistycyzm - pogląd głoszący możliwość nawiązania bezpośredniego kontaktu z Absolutem.

Ludowość - weszła do literatury epoki w postaci ludowych legend czy kreowania bohaterów wywodzących się z prostego ludu i posiadających specyficzne podejście do problemów moralnych i do wiary.

Fantastyka - inaczej nadrealizm, wprowadzanie do literatury elementów, będących wytworami wyobraźni autora dzieła.

Orientalizm - kultura Dalekiego Wschodu wpłynęła znacznie na kształt literatury polskiej.

Historyzm - wiele dzieł traktowało o wydarzeniach historycznych.

Rola poety i poezji:

• poeta traktowany był jako ktoś, kto otrzymał od Boga nieprzeciętne zdolności i stoi ponad przeciętnymi ludźmi
• wyższość poety była równocześnie przyczyną jego alienacji i samotności
• poeta twierdził, że przez swój akt tworzenia poezji z niczego dorównuje Bogu, a jego twórczość zapewnia mu nieśmiertelność
• doskonałym przykładem bohatera literackiego, który uosabia wszystkie te cechy jest Konrad z Dziadów cz. III Adama Mickiewicza, szczególnie w scenie Wielkiej Improwizacji

2. Cechy charakterystyczne literatury romantycznej.

Cechy charakterystyczne epoki:

• irracjonalizm, zwrot w kierunku uczuć i wiary, a nie wiedzy i rozumu
• czerpanie wzorów z epoki średniowiecza, a nie z klasycyzmu
• wykreowanie romantycznego bohatera, indywidualisty, buntownika opętanego przez swoje idee

Cechy charakterystyczne literatury:

• stosowanie kompozycji otwartej
• brak logicznego powiązania zdarzeń
• przesycenie fantastyką
• hasła narodowowyzwoleńcze
• ponury nastrój

Gatunki charakterystyczne dla epoki:

Ballada - utwór synkretyczny, będący na pograniczu dramatu, liryki i epiki. Posiada fabułę, zazwyczaj o dość sensacyjnej treści, która często przesycona jest motywami baśniowymi i ludowymi. Elementami, jakie wyróżniają balladę są przede wszystkim tajemniczy nastrój, a niekiedy nawet groza. O przynależności ballady do epiki świadczy występowanie narratora i fabuły, jej elementy liryczne to nastrojowość i zaakcentowanie uczuć, zaś dramatyczne - dialogowość.

Sonet - skodyfikowany utwór liryczny, który składa się z czterech strof. Dwie pierwsze są czterowersowe, dwie kolejne trzywersowe. Sonet rozpoczyna się od opisu lub części narracyjnej, kończy się zaś uniwersalną refleksją.

3. Romantyczny sprzeciw wobec ideałom oświecenia i klasycyzmu. Nowa ideologia "czucia i wiary".

Adam Mickiewicz Romantyczność

OŚWIECENIE ROMANTYZM

Kult rozumu i nauki Kult uczuć i wiary, a nie wiedzy i intelektu

Czerpanie wzorów z antyku Czerpanie wzorów z średniowiecza

Bohater: naukowiec, filozof Bohater: buntownik, indywidualista

Utwory: dydaktyka, logiczne powiązania faktów Utwory: kompozycje otwarte, świat fantastyczny

Jasne scenerie, otwarte przestrzenie Noc, ciemność, ponury nastrój

Gatunki: satyra, bajka, komedia Gatunki: sonet, ballada, dramat

Romantyczność Adama Mickiewicza może być traktowana jako manifest myśli romantycznej. Całość utworu podzielić można na dwie części. W pierwszej z nich poznajemy historię nieszczęśliwej dziewczyny, Karusi, która straciła swego ukochanego Jaśka i teraz rozpacza, nie mogąc znaleźć sobie miejsca wśród żywych. Wydaje jej się nawet, że widzi go i próbuje z nim rozmawiać, a wszystko to dzieje się na oczach gawiedzi i autora ballady oraz racjonalisty Starca. W końcowej części ballady poznajemy stanowiska osób zgromadzonych i przypatrujących się temu wydarzeniu. Starzec karze ufać swemu "oku i szkiełku", twierdząc, że nie ma wśród nich żadnego ducha, a dziewczyna jest po prostu obłąkana. Jednak prosty lud kieruje się uczuciami, a nie nauką i rozumem, więc ufa dziewczynie i współczuje jej głęboko. Autor zdaje się skłaniać raczej ku poglądom gawiedzi, ponieważ jego romantyczny charakter sprzyja bardziej irracjonalnym uczuciom niż wiedzy książkowej.

4. Romantyczny bohater wykreowany w dziełach literatury europejskiej (Giaur i Werter).

Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera

Bohaterem utworu Goethego jest młody Werter, który z powodu nieszczęśliwej miłości popełnia samobójstwo. Swoją ukochaną Lottę poznał przez przypadek na pewnym przyjęciu i od razu się w niej zakochał. Niestety, dowiedział się, że nie mogą być razem, ponieważ dziewczyna jest zaręczona i wkrótce wychodzi za mąż. Jakby tego było mało, przyjaciel Wertera, Hrabia, wyprasza go ze swego domu podczas pewnego przyjęcia dla gości z wyższych sfer, ponieważ mężczyzna jest mieszczaninem. Sytuacja zaczyna zmierzać do punktu kulminacyjnego, Werter pisze list pożegnalny i targa się na swoje życie. Znaleziono go na drugi dzień, ubranego w żółtą kamizelkę i niebieski frak.

George Gordon Byron Giaur

Giaur zabił Hassana, mordercę swojej ukochanej. Jednak zemsta, jakiej dokonał nie uwolniła go od cierpienia. Co więcej, do bólu po stracie ukochanej doszły wyrzuty sumienia z powodu popełnionego morderstwa. Giaur schronił się więc do klasztoru, gdzie po odbyciu spowiedzi odebrał sobie życie. Stał się on wzorem bohatera zwanego byronicznym. Głównymi cechami takiego człowieka są alienacja, niemożność odnalezienia się w świecie, miłość tragiczna, która wywołuje cierpienia i prowadzi jedynie do śmierci.

5. Elementy ludowe w literaturze romantycznej (Ballady i romanse oraz Dziady cz. II).

Adam Mickiewicz Dziady cz. II

Obrzęd dziadów wywodzi się jeszcze z pogańskich czasów i polega na wywoływaniu duchów osób zmarłych. Całości przewodniczył Guślarz, a zgromadzona gawiedź obserwowała efekty jego nawoływań i słuchała przestróg, jakich udzielały duchy. Księża i szlachta w epoce romantyzmu starali się walczyć z tymi pogańskimi praktykami, ale znalazły one swe odbicie nawet w literaturze epoki.

Również Adam Mickiewicz poświęcił dziadom jeden ze swoich utworów. Akcja rozgrywa się w noc 1. listopada, czyli wtedy, kiedy rzeczywiste dziady miały miejsce. Nie zabrakło również Guślarza i duchów, które opowiadały o swoich losach na ziemi i po śmierci. Głównym przesłaniem Dziadów Mickiewicza było wytknięcie wad społecznych, które należałoby zwalczyć. A ponieważ epoka romantyzmu interesowała się fantastyką i była przesiąknięta licznymi nadprzyrodzonymi zjawiskami, w które ludzie byli skłonni uwierzyć, poeta wykorzystał właśnie motyw dziadów, by tym bardziej zainteresować odbiorców proponowaną tematyką.

Adam Mickiewicz Romantyczność

W utworze poeta przedstawia historię Karusi, która rozmawia ze swoim zmarłych ukochanym, Jaśkiem. Tłum, który obserwuje tę sytuację wierzy, że dziewczyna rzeczywiście widzi ducha, natomiast Starzec racjonalista, stojący nieopodal twierdzi, że jest ona po prostu obłąkana.

6. Orientalizm w literaturze romantycznej, nowe kultury i przyroda oraz ich wpływ na światopogląd romantyków (Sonety krymskie).

Orientalizmem nazywamy żywe zainteresowanie środowiskiem i kulturą Wschodu. W romantyzmie nie odcinano się już od innych kultur, akceptując tylko to, co europejskie. Teraz obce wpływy zaczęły mieć swój urok, a niespotykane dotąd zjawiska przyciągały ze zdwojoną siłą. W literaturze polskiej szczególne miejsce zajął orientalizm w twórczości Adama Mickiewicza, a przede wszystkim w jego Sonetach krymskich.

7. Bohater byroniczny w Konradzie Wallenrodzie Adama Mickiewicza - wallenrodyzm i powieść poetycka jako nowe zjawiska epoki.

Bohater byroniczny - cechuje go przede wszystkim niemożność znalezienia sobie miejsca w świecie, alienacja i fragmentaryczna biografia. O człowieku tego typu nie wiemy wiele ze względu na jego tajemniczość i melancholię, która nie skłania go do zwierzeń. Wzorcem dla tego typu bohatera jest Giaur z powieści Johanna Wolfganga Goethego o tym samym tytule.

Byroniczne cechy Konrada Wallenroda - Wallenrod musiał wybrać pomiędzy miłością do żony a koniecznością walki za ojczyznę. Dokonał wyboru, który uczynił go samotnym i wyalienowanym spośród społeczeństwa. Poza tym, w świecie walki i rycerstwa również nie mógł znaleźć sobie miejsca, ponieważ sposób pokonania Zakonu Krzyżackiego, jaki wybrał odbiegał znacznie od etyki rycerskiej.

Wallenrodyzm - nazwa postępowania, którego główną cechą jest konieczność dokonania wyboru. Problem polega na tym, że każde z rozwiązań przynosi negatywne skutki, a w konsekwencji bardzo często sprowadza bohatera na drogę podstępów, fałszu i zdrad. Cierpienie potęguje fakt, że wybór został dokonany dobrowolnie, choć w imię wyższych idei, to jest walki w obronie ojczyzny.

Powieść poetycka - jest to gatunek literacki, który został ukształtowany przez połączenie elementów epiki i liryki. Utwór pisany jest wierszem, ale jest bardzo obszernego formatu. Wiele w nim elementów dramatycznych i skrajnie różnych napięć, które wzmocnione są subiektywnym odbiorem świata. Postacią, która komentuje wydarzenia, ocenia bohatera i jego postępowanie oraz przybliża czytelnikowi realia powieści jest narrator. Poza tym, fabuła ma budowę fragmentaryczną, brak w niej wyraźnych powiązań przyczynowo-skutkowych, często stosuje się retardacje lub retrospekcje, tok opowiadania nie jest chronologiczny.

8. Różne rodzaje miłości w dziełach literatury romantycznej.

Miłość do ojczyzny

Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod

Konrad decyduje się porzucić żonę, którą kocha i całe swoje dotychczasowe życie, by poświęcić się służbie swojemu krajowi. Nie waha się nawet wystawić na szwank swego honoru rycerskiego, kiedy widzi, że jedyną drogą uratowania ojczyzny jest walka podstępem.

Adam Mickiewicz Dziady cz. III

Konrad zatraca się w miłości do ojczyzny tak bardzo, że jest w stanie nawet przeciwstawić się Bogu, który, według niego, nie interesuje się losem jego rodaków.

Juliusz Słowacki Kordian

Kordian to człowiek, którego jedynym celem jest walka w obronie ojczyzny. Chce pomóc w zorganizowaniu spisku na życie cara, ale wkrótce przekonuje się, że zbyt mało jest osób, które gotowe byłyby podjąć się tego zadania. Dlatego też Kordian postanawia sam zabić cara i uwolnić swój kraj. Niestety, nie starcza mu odwagi.

Adam Mickiewicz Sonety krymskie

Miłość do kraju ojczystego nie przejawia się tutaj w postaci walki czy poświęcenia zdrowia lub życia. Podmiot liryczny jest w obcym kraju i podziwia jego urodę, ale cały czas ma w myśli rodzinne strony i piękno polskiej przyrody, co jest przejawem jego przywiązania do ojczyzny.

Miłość do kobiety

Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera

Goethe ukazał historię młodego człowieka, Wertera, który zakochał się nieszczęśliwie w przypadkowo spotkanej pięknej dziewczynie, Lotcie. Wkrótce jednak okazało się, że jest ona zaręczona i nie ma zamiaru zostawiać swego przyszłego męża dla Wertera, choć darzyła go serdeczną przyjaźnią. Mężczyzna nie może sobie dłużej poradzić ze swoim cierpieniem, pisze ostatni list do ukochanej i odbiera sobie życie. Zostaje znaleziony w swoim pokoju na drugi dzień. Ubrany był wówczas w żółtą kamizelkę, na którą założył niebieski frak.

George Gorden Byron Giaur

Giaur zakochuje się w Leili, żonie Hassana. Kiedy zdradzany małżonek dowiaduje się o całym wydarzeniu, zabija Leilę, a zrozpaczony Giaur dokonuje zemsty, mordując Hassana.

9. Omów następujące zagadnienia na podstawie Dziadów cz. III - cechy dramatu romantycznego, cechy bohatera romantycznego, prometeizm, mesjanizm.

Bohater romantyczny - głównymi cechami bohatera romantycznego są: nieszczęśliwa miłość, usiłowanie samobójstwa, przemiana wewnętrzna, alienacja i samotność. Konrad z Dziadów cz. III jest doskonałym przykładem romantycznego bohatera. Kiedyś kochał nieszczęśliwie, teraz porzucił swe dawne imię, Gustaw, by zmienić się w gorliwego obrońcę swojej ojczyzny, który prowadzi samotną walkę wbrew wszystkim i wszystkiemu. Konrad sprzeciwia się nawet samemu Bogu, wierząc, że jest kimś, kto jest w stanie Mu dorównać.

Prometeizm - swą nazwę wziął od mitologicznej postaci Prometeusza, obrońcy ludzkości, który poniósł karę za to, że pomógł człowiekowi. Człowiek, którego charakteryzuje ta właśnie postawa poświęca się bezinteresownie w imię wyższych idei.

Mesjanizm - postawa oczekiwania na zmartwychwstanie, które musi nastąpić po okresie klęsk i niezawinionych cierpień. Tak tłumaczono sobie właśnie całe zło, które spotykało Polskę ze strony zaborców, wierząc, że przczyni się ona swoimi mękami do wyzwolenia całej Europy.

10. Poeta i jego poezja w służbie narodowi na podstawie Konrada Wallenroda i Dziadów cz. III.

Poeta romantyczny uważał się za człowieka stojącego ponad innymi, a nawet dorównującego Bogu. Był przez to niezwykle samotny, ale swą alienację przyjmował jako dar, a zarazem odpowiedzialną misję. Swój akt twórczy porównywał z Boskim stwarzaniem świata.

11. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza - cechy epopei, charakterystyka Jacka Soplicy jako bohatera romantycznego, podmiot mówiący oraz tradycja szlachecka w utworze.

CECHY EPOPEI PAN TADEUSZ

Rozpoczęcie od inwokacji Inwokacja do rodzinnej Litwy

Bohaterem jest zbiorowość Bohaterem jest polska szlachta

Szczegółowość opisów Opisy zamku czy serwisu do kawy

Tłem jest ważne wydarzenie historyczne Akcja rozgrywa się w czasie walk napoleońskich

Występowanie scen batalistycznych Opis ataku Moskali na Soplicowo

Liczne retardacje Opis serwisu do kawy, historia sporu Domeyki z Doweyką

Zakończenie epilogiem W epilogu autor powraca myślami do kraju lat dziecinnych

Budowa epopei:

• Pan Tadeusz składa się z dwunastu ksiąg
• w utworze występują elementy epickie, liryczne, a nawet dramatyczne
• wielość archaizmów leksykalnych i zapożyczeń z języka litewskiego
• wielość środków stylistycznych, epitetów czy metafor (np. "Twarz podróżnego spłonęła jak obłok gdy z jutrzenką napotyka się ranną")

Nowy bohater romantyczny - Jacek Soplica:

• zawadiacka młodość, pełna drobnych wykroczeń i bójek
• po odrzuceniu jego zalotów do Ewy, córki Stolnika, Jacek nie próbował popełnić samobójstwa, ale zemścił się na tym, który był przyczyną jego nieszczęścia
• bezpośrednio po zabiciu Stolnika, Jacek ożenił się z przypadkowo spotkaną kobietą, która urodziła mu syna, Tadeusza
• dopiero później Soplica przeżywa przemianę wewnętrzną i wstępuje do zakonu, chcąc poświęcić się walce za ojczyznę
• nie walczy samotnie, ale agituje, starając się pozyskać jak najwięcej zwolenników i wzniecić powstanie
• Soplica umiera, ale jego zabiegi przyniosły częściowy skutek, jeszcze przed śmiercią zobaczył jak dwa zwaśnione rody wybaczają sobie urazy, a on sam oczyścił się z popełnionych win i uzyskał wybaczenie

Polska tradycja szlachecka w utworze:

• ustanawianie kolejności przy stole, tańcu czy w czasie spacerów według powagi i wieku
• tradycyjna wyprawa na grzyby jako rodzaj rozrywki towarzyskiej
• polowanie, w czasie którego podawano bigos i organizowano zawody psów
• rytualne zaparzanie kawy
• tradycyjna muzyka ludowa grana przez Jankiela
• tabaka, którą zażywano od czasu do czasu
• normy zachowania wyznaczone przez przepisy etykiety
• rozwiązywanie sporów lokalnych przez zajazdy
• podawanie czarnej polewki jako znaku, że oświadczyny nie zostały przyjęte
• tradycyjny strój w postaci szlacheckiego kontusza
• młoda para usługuje gościom w czasie uroczystości zaręczynowej
• gospodarz czuwa nad całym dobytkiem i nie zasypia dopóki nie sprawdzi całego obejścia
• tradycyjny polonez tańczony na większych uroczystościach.

12. Bohaterowie romantyczni utworów Adama Mickiewicza.

Konrad z Dziadów cz. III

Jeszcze, kiedy nosił imię Gustaw, nieszczęśliwie się zakochał, co pchnęło go do samobójstwa. Później jednak zdecydował się zmienić imię. Siedząc w celi, napisał na ścianie: "Tu umarł Gustaw, a narodził się Konrad". Od tej pory bohater Dziadów cz. III poświęcił się całkowicie walce w obronie ojczyzny. Chęć ochronienia własnego kraju pchnęła go nawet do sprzeciwu wobec Boga. Konrad prowadził samotną walkę, która nie przyniosła rezultatów.

Konrad Wallenrod

Wallenrod nie waha się zostawić swojej żony, kiedy tylko dowiaduje się, że może pomóc swojej ojczyźnie. Poświęca miłość do kobiety w imię miłości do ojczyzny. Jednak jest walka nie jest zgodna z honorowym kodeksem rycerskim. Wallenrod podejmują tylko dlatego, że nie widzi innego sposobu pokonania nieprzyjaciela.

Jacek Soplica

Kiedy był młodzieńcem, nie mógł usiedzieć w jednym miejscu i często wdawał się w bójki. W pewnym momencie w jego życiu pojawiła się Ewa, córka Stolnika. Horeszko nie zgodził się na ślub młodych, ponieważ Jacek był zbyt niskiego urodzenia. W odwecie, Soplica zabił Stolnika, a potem zbiegł z kraju, wstąpił do zakonu i zmienił imię na Robak, by jeszcze bardziej się poniżyć. Od tej pory robił wszystko, by pomóc swojej ojczyźnie, organizując powstanie na Litwie. Zmarł w spokoju po wyznaniu grzechów i uzyskaniu przebaczenia.

13. Mesjanizm, Winkelriedyzm, Wallenrodyzm i prometeizm jako różne sposoby na wyzwolenie kraju.

Mesjanizm

Charakteryzował się biernym czekaniem na mające nastąpić zmartwychwstanie. Męka i cierpienia narodu polskiego porównane zostały do cierpień Chrystusa na krzyżu, który sam był niewinny, ale poświęcił się za grzeszną ludzkość. Taką też misję miała pełnić Polska, której celem było odkupienie całej Europy za cenę osobistych cierpień i niepokojów. (Adam Mickiewicz Dziady cz. III)

Winkelriedyzm

Nazwa pochodzi od imienia szwajcarskiego bojownika za wolność, Winkelrieda, który skierował na siebie kopie nieprzyjaciół, przyczyniając się do zwycięstwa swojej armii. Według tej idei, Polska miała się poświęcić i zginąć, by uratować inne państwa europejskie. (Juliusz Słowacki Kordian)

Wallenrodyzm

Postawa, która charakteryzuje się koniecznością dokonania tragicznego wyboru między dwiema niewłaściwymi drogami. Walka za ojczyznę dokonuje się zazwyczaj na drodze podstępów i zakłamania. (Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod)

Prometeizm

Nazwa pochodzi od Prometeusza, mitologicznego bohatera, który poniósł karę za to, że przyczynił się do poprawy warunków życia ludzkości. Człowiek o postawie prometejskiej poświęca się całkowicie, nie szczędząc sił, zdrowia, a nawet życia w imię wyższych idei. (Adam Mickiewicz Dziady cz. III)

14. Motyw pielgrzyma i emigranta w literaturze romantycznej.
15. Twórczość liryczna Juliusza Słowackiego - podmiot liryczny, stylistyka, tematyka, ideologia i sposób obrazowania.
16. Kordian, czyli bohater przeżywający rozterki wewnętrzne pokolenia sprzed powstania listopadowego.
17. Tradycja szlachecka w polskich utworach epoki romantyzmu.
18. Ocena powstania listopadowego w utworach romantycznych (Kordian, Grób Agamemnona, Dziady cz. III).
19. Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego i jej wymiar uniwersalny. Charakterystyka konfliktu Pankracego i Hrabiego.
20. Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego jako dramat traktujący o rodzinie, poezji oraz poetach, a zarazem dramat rewolucyjny - wielopłaszczyznowość utworu.
21. Tematyka poezji Cypriana Kamila Norwida - historyzm utworów, ich ideały i artyzm.
22. Cechy poematu dygresyjnego na podstawie Beniowskiego Juliusza Słowackiego.
23. Poezja tyrtejska w literaturze epoki romantyzmu.
24. Charakterystyka romantycznych gatunków literackich - ballady, powieści poetyckiej, poematu dygresyjnego i dramatu romantycznego.
25. Literatura romantyczna jako przykład twórczości synkretycznej.

POZYTYWIZM

1. Ogólnoeuropejskie idee pozytywistyczne w polskiej literaturze i publicystyce (scjentyzm, ewolucjonizm, utylitaryzm i inne).
2. Realizm XIX-wieczny i jego cechy.
3. Bohater literacki epoki pozytywizmu.
4. Przyczyny gwałtownego postępu ludzkości w wieku XIX według Balzaka, Prusa czy Orzeszkowej.
5. Pozytywistyczne nowele - cechy charakterystyczne, tematyka, ideały.
6. Pozytywistyczne idee w noweli A...B...C... Elizy Orzeszkowej.
7. Ideały pozytywistyczne w wybranych utworach literackich - praca u podstaw, praca organiczna, emancypacja kobiet, filantropia, asymilacja Żydów, kult nauki i wiedzy.
8. Różne podejście do motywu pracy w literaturze pozytywizmu.

MŁODA POLSKA

1. Filozofia młodopolska - Schopenhauer, Bergson i Nietzsche.

Schopenhauer

Zdecydowanie odrzucał optymistyczną filozofię Augusta Conte'a, głosząc, że świat jest tylko zlepkiem nieszczęść i niepowodzeń, a jednostka ludzka nie jest stworzona do szczęścia, lecz do cierpienia. Jest jednak ucieczka od tych wszystkich przeciwności, która polega na osiągnięciu stanu nirwany i całkowitym oderwaniu się od świata. Pogląd taki stawał w opozycji do pozytywistycznych ideałów utylitaryzmu, zakładając jedynie bierność i dekadencję.

Nietzche

Wypracował pogląd, według którego podzielił ludzkość na dwie kategorie. Do jednej z nich należeli ci, którzy stworzeni zostali do rządzenia, oni stali ponad wszelkim prawem i mogli robić, co im się tylko podobało. Natomiast druga kategoria ludzi składała się z podrzędnych jednostek, których jedyną zasługą było to, że można ich wykorzystać do pracy. Ta teoria z kolei przeciwstawiała się pozytywistycznym ideałom pracy organicznej.

Bergson

Wyznawał pogląd, który głosił, że jedyne właściwe poznanie świata następuje za pomocą intuicji, a nie doświadczenia, jak głosił pozytywistyczny empiryzm.

2. Nurty artystyczne i literackie epoki - symbolizm, impresjonizm, naturalizm, ekspresjonizm i secesja.

Impresjonizm

Założeniem impresjonistów było utrwalanie ulotnych chwil i wrażeń, takich jak na przykład spadające krople deszczu czy wschody lub zachody słońca.

Przykłady w literaturze:

• Stefan Żeromski Ludzie bezdomni: przyroda w Cisach, opisy wewnętrznych nastrojów bohaterów, na przykład smutku czy rozpaczy
• Władysław Reymont Chłopi: opisy przyrody
• Stanisław Wyspiański Wesele: opisy przyrody
• Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży: onomatopeje, różne odcienie kolorów, różnorodność krajobrazów
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgieł nocnych: gra świateł i barw, których migotliwość i ulotność podkreśla zmienność utrwalanych w wierszu wrażeń

Symbolizm

Symboliści tworzyli dzieła, które oprócz znaczenia dosłownego miały również drugą, ukrytą warstwę znaczeniową. I to ta druga warstwa była w kontekście całego utworu ważniejsza.

Przykłady w literaturze:

• Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży: młoda, rozwijająca się róża jest symbolem witalności i życia, natomiast stara limba to symbol śmierci i zagłady
• Władysław Reymont Chłopi: symboliczny wymiar ma tutaj śmierć Macieja Boryny
• Stanisław Wyspiański Wesele: symbolami w utworze są złoty róg, podkowa, czapka z pawimi piórami oraz Chochoł grający na skrzypcach
• Stefan Żeromski Ludzie bezdomni: symboliczne znaczenie ma rozdarta sosna

Naturalizm

Realizm doprowadzony do skrajności. Naturaliści ukazywali człowieka jako istotę jedynie biologiczną, zwracając uwagę tylko na fizyczną stronę jego natury, a często wypaczając ją i eksponując brzydotę.

Przykłady w literaturze:

• Władysław Reymont Chłopi: scena, kiedy Kuba obcina sobie nogę, a zaraz potem umiera
• Stefan Żeromski Ludzie bezdomni: opis kobiety chorej psychicznie, której zachowanie nie przypomina już zachowania ludzkiego, ale raczej zwierzęce

Ekspresjonizm

Głównym założeniem ekspresjonistów było wydobycie na światło dzienne wrażeń i uczuć ludzkich i ukazanie ich w jak najbardziej zadziwiający i szokujący sposób, by zwrócić uwagę odbiorcy. Dlatego też zabiegami stylistycznymi, jakich często używali były kontrasty, operowanie ostrymi kolorami, prezentowanie zwyrodniałych i okrutnych form. Kolory, jakie umiłowali sobie przedstawiciele tego kierunku to ostra czerwień, złoto i wyrazista purpura. W Polsce głównym przedstawicielem ekspresjonizmu był między innymi Stanisław Przybyszewski.

Secesja

Nurt artystyczny, który został zapoczątkowany pod koniec wieku XIX i charakteryzował się całkowitym zerwaniem z dotychczasowym dorobkiem literatury i sztuki. Secesjoniści uważali bowiem, że w każdej epoce powinno się stworzyć zupełnie odmienny styl, taka też miała być secesja.

3. Różne nazwy epoki i ich geneza, np. modernizm czy neoromantyzm.

Młoda Polska - nazwa powstała przez analogię do podobnych zjawisk zachodzących w innych europejskich krajach, jak np. Młode Włochy czy Młoda Francja.

Modernizm - nazwa pochodzi od francuskiego słowa "moderne", co znaczy "nowoczesny i jest stosowana na określenie wszystkich nowych zjawisk literackich, artystycznych i filozoficznych.

Neoromantyzm - nazwa ta jest zarazem sugestią, że przedstawiciele epoki modernizmu mają wiele wspólnego z romantykami z początku XIX wieku.

4. Ideologia młodopolska w literaturze epoki - dekadentyzm, symbolizm i impresjonizm.

Dekadentyzm

Postawa bardzo charakterystyczna dla epoki Młodej Polski, która charakteryzowała się przede wszystkim skrajnym pesymizmem i biernością. Według dekadentów świat zmierza do upadku, a wszelkie działania i tak nie mają żadnego sensu.

Przykłady w literaturze:

• Kazimierz Przerwa-Tetmajer Koniec wieku XIX: Jest to utwór, który można odczytać dwojako. Z jednej strony może on stanowić dialog podmiotu mówiącego z człowiekiem żyjącym u schyłku wieku, z drugiej zaś może on być monologiem wewnętrznym tego człowieka. Jakkolwiek by nie było, przesłanie jest takie samo. Podmiot liryczny stara się znaleźć coś, co sprawiłoby, że jego życie nabrałoby sensu. Niestety, żadna z proponowanych wartości nie spełnia wymagań podmiotu, pozostaje więc zwiesić głowę i zaprzestać wszelkich działań, skoro nie prowadzą one do niczego.
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer Nie wierzę w nic: Już sam tytuł jest bardzo dekadencki, zresztą tak jak cały wiersz. Podmiot liryczny odrzuca wszelkie systemy i wartości, pozostając biernym pesymistą.
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer Hymn do Nirwany: Niemal bluźniercza modlitwa do nirwany, która jest jedynym ratunkiem przed okropnościami świata rzeczywistego.

Symbolizm

Nurt, który dopisuje do treści konwencjonalnych i oczywistych znaczenia dodatkowe, przez co dzieło otrzymuje podwójną warstwę znaczeniową.

Przykłady w literaturze:

• Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży: Młoda i rozkwitająca róża symbolizuje życie w pełni, natomiast stara limba to symbol rozkładu, przemijania i śmierci.
• Władysław Reymont Chłopi: symboliczna śmierć Macieja Boryny
• Stanisław Wyspiański Wesele: symbole to Chochoł, podkowa, złoty róg i czapka z pawimi piórami
• Stefan Żeromski Ludzie bezdomni: symboliczna rozdarta sosna

Impresjonizm

Zadaniem poezji jest przechwytywanie ulotnych chwil i zjawisk i utrwalanie ich na kartach.

Przykłady w literaturze:

• Stefan Żeromski Ludzie bezdomni: przeżycia wewnętrzne bohaterów, ich smutek i rozterki
• Władysław Reymont Chłopi: opisy natury
• Stanisław Wyspiański Wesele: opisy przyrody
• Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży: różnorodny krajobraz, półcienie, operowanie kolorami i onomatopejami
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgieł nocnych: gra barw i świateł

5. Sztuka i artysta oraz ich rola w programowych utworach młodopolskich.

Artysta

Confiteor Stanisława Przybyszewskiego to skarbnica wiedzy o młodopolskim pojmowaniu roli artysty. Pisał on: "Artysta stoi ponad życiem, ponad światem". Tak też traktowano pisarzy, poetów i innych twórców - jako ludzi, którzy są lepsi od innych, bo obdarzeni są cudownym darem natchnienia. Ale to wywyższenie artysty ponad tłum zwykłych śmiertelników miało też swoje negatywne skutki, był on bowiem wyalienowany i samotny. Dlatego też artyści gromadzili się w miejscach, do których nie mieli dostępu inni ludzie i tam oddawali się swojej pracy.

Sztuka

Sztuka nie miała charakteru utylitarnego, nie miała doprowadzić do jakiegoś celu czy pomóc w czymkolwiek. Była ona celem samym w sobie. Dlatego też młodopolscy artyści głosili hasła "sztuki dla sztuki".

6. Sylwetka Stanisława Wyspiańskiego, poety, plastyka i dramaturga.

Stanisław Wyspiański żył w latach 1869 - 1907 w Krakowie. Jako syn rzeźbiarza, wstąpił na studia na wydziale malarstwa, gdzie odnosił liczne sukcesy. Jan Matejko złożył mu nawet propozycję współpracy przy pracach renowacyjnych w Kościele Mariackim. Na tym nie kończyły się jednak zainteresowania Wyspiańskiego. Uczęszczał on również na wykłady z literatury i historii, a także wiele podróżował. Wkrótce odkrył w sobie talent literacki i zaczął tworzyć pierwsze dramaty, które w niedługim czasie zostały wystawione na scenie i spotkały się z bardzo przychylnym przyjęciem publiczności i krytyki. Najsłynniejszym dziełem Wyspiańskiego do dziś dnia pozostaje Wesele. W międzyczasie został on docentem sztuk pięknych, a także piął się na szczeblach kariery politycznej w Krakowie. Przez współczesnych nazywany jest prekursorem sztuki stosowanej.

XX-LECIE MIĘDZYWOJENNE

1. Granice czasowe epoki i pochodzenie nazwy.

Za początek epoki uważa się zakończenie I wojny światowej, a więc rok 1918, kończy się ona natomiast w roku 1939, w chwili wybuchu II wojny światowej.

Pomiędzy kolejnymi wojnami mieliśmy do czynienia z krótkim okresem pokoju, który trwał dokładnie dwadzieścia jeden lat. W nazwie epoki zaokrąglono ten czas i w ten sposób powstało określenie "Dwudziestolecie międzywojenne".

2. Prądy artystyczne epoki.

Surrealizm

Inna nazwa to nadrealizm. Prąd ten ujawniał się zarówno w literaturze. Przedstawicielami surrealizmu na terenie Polski byli między innymi Witkacy i Bruno Schulz. Główne założenia tego nurtu to:

• rezygnacja z logicznego wiązania faktów i zasady prawdopodobieństwa
• fascynacja snami, majakami, halucynacjami czy marzeniami
• oryginalne kompozycje i zestawienia różnych pojęć, przepojenie fantastyką
• moc metafor
• rezygnacja z jakichkolwiek reguł i zasad sztuki, wyznawanie teorii, że artysta jest wolny i nie ograniczany przez niczyje nakazy
• domeną sztuki jest przypadkowość, brak konsekwencji i udziwnienia
• próby tworzenia dzieł w sposób automatyczny, bez dopuszczania do głosu intelektu

Dadaizm

Jeden z bardziej awangardowych nurtów epoki. Jego założenia to:

• brak powiązań logicznych i estetycznych, całkowita wolność wyrazu
• dzieła przypominały kompozycje pozbawione ładu
• sztuka traktowana była jak zabawa, rodzaj improwizacji, gdzie dominuje fantazja i dowcip
• bawiono się sylabami, z których układano rozmaite kompozycje

Futuryzm

Przedstawiciele futuryzmu w Polsce to przede wszystkim Bruno Jsiński i Stanisław Młodożeniec. Założeniami tego kierunku były:

• odrzucenie tradycji i przeszłych ideałów
• wywyższenie nowoczesnej cywilizacji, postępu technicznego i przemysłu
• stosowanie w języku poetyckim wyrażeń zaczerpniętych z języka technicznego oraz neologizmów
• nie stosowanie się do zasad gramatycznych i ortograficznych

3. Zrzeszenia poetów - Skamander i Awangarda Krakowska.

Skamander

Zgromadzenie to zostało założone w Warszawie w roku 1916 przez polskich studentów. Początkowo publikowali oni swoje utwory w piśmie "Pro arte et studia", z czasem zaś stworzyli własne czasopismo zatytułowane "Skamander". Do tej grupy należało pięciu wielkich polskich poetów: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Jan (Jerzy) Lechoń oraz Kazimierz Wierzyński.

Skamander nie stworzył żadnego programu czy ideologii, ponieważ ich głównym założeniem był właśnie brak jakichkolwiek konkretnych zasad czy obostrzeń. Można jednak wyróżnić kilka cech, które ich łączyły:

• wrogie nastawienie do epoki romantyzmu i Młodej Polski, odrzucali oni tradycję twórczości patriotycznej tamtych epok, ponieważ Polska była już krajem wolnym
• zrezygnowali z traktowania poety jako wieszcza, był on w ich rozumieniu zwyczajnym, prostym człowiekiem, jednym z wielu
• pisali na tematu potoczne, interesowali się codziennością, używali prostego języka tłumu
• zachwycali się życiem jako wartością samą w sobie, a także zdrowiem i siłami witalnymi

Awangarda Krakowska

Zrzeszenie to powstało w Krakowie, a programowym czasopismem jego przedstawicieli była "Zwrotnica". Do głównych przedstawicieli Awangardy należy zaliczyć Juliana Przybosia, Tadeusza Peipera, a także Adama Warzycha.

Podstawowe założenia programowe Awangardy to:

• wrogi stosunek do twórczości epoki romantyzmu i Młodej Polski
• stosowanie w poezji skrótów i lakonicznych metafor zamiast opisów i sentymentalnych dygresji
• zasada 3xM - Masa, Miasto, Maszyna, byli oni zafascynowani najnowszymi osiągnięciami cywilizacyjnymi
• poeta traktowany był jak rzemieślnik, konstruktor, który miał za zadanie stworzyć dzieło z materiału, jakim są słowa

4. Rewolucja w ujęciu Stefana Żeromskiego - powieść Przedwiośnie.

Rewolucja w Baku ukazana jest z punktu widzenia młodego Cezarego Baryki. Początkowo daje się on całkowicie zawładnąć nowych hasłom i ideom, utożsamiając się z nimi z zupełności. Do podstawowych postulatów rewolucjonistów należy przede wszystkim oddanie władzy w ręce klasy robotniczej, która wprowadziłaby do kraju ład i porządek. Wszystko mogłoby zakończyć się dobrze, gdyby nie sposoby stosowane przez socjalistów, aby zrealizować swoje idee. Ich główną zasadą było zabijanie wszystkich, którzy się im sprzeciwili. W pewnym momencie gwałty i morderstwa doszły do takiego punktu, że ginęli już nawet ludzie zupełnie niewinni. Rewolucja stała się więc synonimem zagłady i rozlewu krwi.

Baryka jednak zrozumiał, jakie zło tkwi w postępowaniu rewolucjonistów dopiero wtedy, kiedy nieszczęście dotknęło jego samego. Jego matka zmarła, ponieważ nie mogła już dłużej wytrzymać ciężaru pracy, jaką musiała wykonywać, by utrzymać rodzinę. Po jej śmierci Cezary widział, jak rewolucjoniści ograbili jej martwe ciało ze wszystkiego, zabierając nawet złotą obrączkę ślubną. Wszystkie te wydarzenia, a także widmo głodu i biedy, jakie zajrzały mu w oczy, skłoniły go do przemyśleń i zmiany stanowiska.

Ostatecznym wnioskiem niech będzie stwierdzenie, że rewolucja niesie za sobą zło, gwałty i pożogi, które nie mogą doprowadzić do niczego dobrego. Jej przywódcy są ludźmi inteligentnymi, którzy potrafią manipulować tłumem i wmówić mu, że to, co robią jest słuszne. Dlatego też należy podchodzić do wszelkich tego typu nowych ideologii z odpowiednim dystansem, nie wierząc, że przemoc może zaprowadzić ład na świecie.

5. Przedwiośnie Stefana Żeromskiego i jego program reform dla Polski.

Stefan Żeromski przedstawił w swojej powieści dwie tendencje reformatorskie. Przedstawicielem jednej z nich był Szymon Gajowiec, zaś drugiej Antoni Lulek. Gajowiec chciał powolnych zmian, które miałyby opierać się przede wszystkim na reformach rolnych, prowadzących do umocnienia polskiej waluty oraz na zorganizowaniu grupy policyjnej, która miałaby bronić porządku w państwie. Lulek natomiast chciał działać bardziej radykalnie, doprowadzając do wybuchu rewolucji.

Cezary Baryka wysłuchał racji obu stron, ale żaden ze sposobów nie wydał mu się właściwy. Słabością programu Gajowca był długi okres wprowadzania zmian, na co Polska, zdaniem Baryki, nie miała już czasu. Z kolei rewolucja była dla niego złem same w sobie, to przez nią bowiem zginęła jego matka, a on sam stracił poczucie stabilności.

GRAMATYKA

1. Funkcje języka.

Funkcja poznawcza - nastawiona jest na przekazanie konkretnej informacji (np. Świeci słońce.).

Funkcja ekspresywna - wyraża nastrój i emocje nadawcy komunikatu (np. No nie, znowu leje!)

Funkcja impresywna - ma na celu wywołanie u odbiorcy określonej reakcji (np. Zabierz ze sobą parasol, bo będzie padać).

Funkcja poetycka - wypowiedź ma być sama w sobie estetycznie piękna, niezależnie od przekazywanych informacji; często używa się do tego celu różnych środków stylistycznych (np. Słońce rozlało swój bursztynowy blask po równinie).

Funkcja metajęzykowa - wypowiedź ma wyjaśniać znaczenie danego kodu językowego, jakim się posługujemy, np. języka obcego czy języka specjalistycznego (np. Metafora to jeden ze środków stylistycznych).

Funkcja fatyczna - ma na celu podtrzymanie kontaktu między odbiorcą komunikatu a jego nadawcą (np. Aha, mów dalej...).

2. Części mowy.

Rzeczownik - kto? co?

Czasownik - co robi? co się z nim dzieje? w jakim stanie się znajduje?

Przymiotnik - jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które?

Przysłówek - jak? gdzie? kiedy?

Liczebniki główne - jeden, dwa, trzy...

Liczebniki porządkowe - pierwszy, drugi, trzeci...

Liczebniki zbiorowe - dwoje, troje, czworo...

Zaimki - (używa się ich zamiast rzeczowników lub przymiotników) jaki, to, co, kto

Partykuły - no, czy, że, niech, by, nie

Przyimki - na, pod, przed, w, za

Spójniki - i, oraz, lub, albo, więc, ale

Imiesłowy czasownikowe - zakończone na -ący, -ąca, -ące

Imiesłowy przymiotnikowe - zakończone na -ny, -ty

Imiesłowy przysłówkowe - zakończone na -ąc, -wszy

3. Części zdania.

Podmiot - kto? co?

Orzeczenie - co robi?

Dopełnienie - części zdania odpowiadające na pytania przypadków, z wyjątkiem mianownika (kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? kim? czym? o kim? o czym? na kim? na czym? z kim? z czym?)

Przydawka - jaki? jaka? jakie? (i inne pytania przymiotnika) ile? z czego?

Okolicznik czasu - kiedy?

Okolicznik sposobu - jak? w jaki sposób?

Okolicznik przyczyny ­- dlaczego?

Okolicznik celu - po co? w jakim celu?

Okolicznik miejsca - gdzie? którędy?

4. Rodzaje zdań.

Zdanie wynikowe

->...-> (np. Pada deszcz, więc biorę ze sobą parasol.)

Zdanie łączne

-...- (np. Jesteś śpiący i nie uważasz.)

Zdanie rozłączne

-<...>- (np. Albo jedziesz z nami, albo zostajesz w domu.)

Zdanie przeciwstawne

->...<- (np. Chcę pójść na pole, ale pada deszcz.)

5. Rodzaje słowników.

Słownik jest to zestawienie wyrazów, które ułożone są w porządku alfabetycznym lub rzeczowym i opatrzone stosownym komentarzem oraz przykładami.

Słownik języka polskiego

Zawiera codzienne, również potoczne słownictwo używane w języku polskim, a także niektóre wyrazy z poszczególnych dziedzin wiedzy i życia. Nie pomija również dialektyzmów czy regionalizmów, które upowszechniły się w języku ogólnopolskim, a także znalazły swe odbicie w literaturze narodowej. W objaśnieniu znajduje się, oprócz właściwej definicji słowa, forma fleksyjna, o ile wyraz przedstawia pewne trudności w odmianie, wskazówka co do wymowy w skomplikowanych przypadkach oraz przykład użycia danego wyrazu wraz z frazeologizmami i przysłowiami, w których dane słowo występuje. Niekiedy opis zawiera również uproszczone wskazówki dotyczące etymologii danego wyrazu. Słownik ten przydaje się każdego, kto pragnie zdobyć podstawowe informacje na temat pochodzenia danego słowa, a także poszerzyć swój zasób słownictwa o niekonwencjonalne wyrazy czy synonimy prostych określeń.

Słownik etymologiczny

Słownik ten specjalizuje się w objaśnianiu pochodzenia słów, dodatkowo dając instrukcje na temat ich pierwotnych znaczeń, ewolucji czy budowy morfologicznej. Zasób słownictwa, które zawiera się w tym słowniku, zbliżony jest do zasobu słownika języka polskiego.

Słownik frazeologiczny

Słownik gwarowy

Słownik ortograficzny

Słownik ten pomaga w poprawnym zapisywaniu wyrazów języka polskiego i ich odmian. Na początku każdego takiego słownika znajdują się wypunktowane podstawowe zasady dotyczące pisowni i interpunkcji, często zawierające również konkretne przykłady. Oprócz słów, które znaleźć można również w słowniku języka polskiego, znajdują się tutaj również popularne skróty i nazwy własne.

Słownik wyrazów obcych

Słownik ten zawiera wszystkie wyrazy, wyrażenia i zwroty, które przyjęły się w języku polskim, ale pochodzą z jakiegoś innego języka. Zazwyczaj zawiera on również archaizmy polskie i zagraniczne oraz niektóre sformułowania ze specjalistycznych dziedzin wiedzy. Wszystkie hasła są opatrzone definicją wyjaśniającą ich znaczenie, a także wskazówkami, jak należy je wymawiać.

Słownik wyrazów bliskoznacznych

Słownik ten ułożony jest w taki sposób, że każdemu wyrazowi przyporządkowana jest grupa innych słów, które mają znaczenie pokrewne lub nawet identyczne. Na końcu każdego słownika jest indeks, w którym odnaleźć można wszystkie słowa w nim wykorzystane, co znacznie ułatwia ich poszukiwanie. Jest on pomocny w szczególności osobom, które dużo piszą i potrzebują znać wiele określeń na dane zjawisko czy przedmiot, aby uniknąć monotonnych powtórzeń.

6. Rodzaje i podział neologizmów.

Neologizm to słowo nowoutworzone, innowacyjne, takie, którego nie można odnaleźć w słowniku języka polskiego. Zazwyczaj powstają wtedy, kiedy postęp cywilizacyjny czy kulturowy wykształci nowy przedmiot czy zjawisko, które potrzebuje być nazwane. W takim jednak przypadku, po jakimś czasie neologizm uzyskuje prawa zwykłego wyrazu, wchodząc do języka codziennego.

Rodzaje neologizmów:

• obiegowe: nie mają konkretnych autorów, powstają spontanicznie w codziennych rozmowach, aby dobitniej określić daną rzecz czy zjawisko
• artystyczne: wykorzystywane są przez poetów w celu zwiększenia ekspresji dzieła literackiego, autorami, którzy często ich używali byli m.in. Norwid oraz Leśmian

Wiele języków europejskich nazwało neologizmami wyrazy, które weszły do użycia po II wojnie światowej. Tak rozumiane neologizmy dzielimy na:

• słowotwórcze: wyrazy, które powstały przez dodanie przedrostka lub przyrostka do wyrazu, który już istnieje w potocznym użyciu, w celu nazwania nowego przedmiotu, np. zima - zimowisko; innym sposobem ich utworzenia jest pozbycie się przyrostka, np. dźwigać - dźwig
• znaczeniowe (inaczej - semantyczne): polegają na nadaniu wyrazowi już istniejącemu nowego znaczenia, np. nazwanie korkiem nie tylko czegoś, co zamyka butelkę, ale także tłoku na ulicy
• frazeologiczne: powstają przez nowe połączenie dwóch wyrazów, np. pirat drogowy
• zapożyczone: wyrazy pochodzenia obcego, które zaczęły funkcjonować w języku polskim w niezmienionej lub lekko zmienionej formie, np. atelier, komputer

Przyczyny powstawania neologizmów:

• powstawianie nowych przedmiotów i zjawisk, które wymagają nazwania
• zastępowanie nazw, będących zapożyczenia z języka obcego, nazwami polskimi, np. śmigłowiec zamiast helikopter
• tworzenie skrótów, np. zabiegówka na określenie gabinetu zabiegowego

7. Antonimy - wyrazy, które mają przeciwne znaczenie, np. ciemność - jasność, mały - duży.
8. Synonimy - wyrazy o podobnym lub identycznym znaczeniu, które stosuje się wymiennie w dłuższych tekstach, aby nie dopuścić do nieestetycznych i niepoprawnych gramatycznie powtórzeń.
9. Homonimy - wyrazy, które brzmią identycznie, ale mają odmienną etymologię i znaczenie.
10. Związki frazeologiczne - zwane w skrócie frazeologizmami, są to grupy wyrazów, które straciły swoje pojedyncze znaczenia na rzecz znaczenia ogólnego, nawet odwrócenie kolejności ich następowania po sobie zmienia ich znaczenie, np. frazeologizm "panna młoda" oznacza kobietę, która wychodzi za mąż, natomiast wyrażenie "młoda panna" jest określeniem każdej niezamężnej dziewczyny w młodym wieku.

11. Treść wyrazu - cechy, dzięki którym jesteśmy w stanie określić znaczenie słowa, np. gil, drozd - są to nazwy ptaków.

Zakres wyrazu - wszystkie przedmioty, które mieszczą się pod danym pojęciem, np. ubranie - oznacza zarówno koszulę, jak i spodnie.

"ubranie" - szeroki zakres, ale wąska treść;

"koszula" - wąski zakres, ale szeroka treść.