Tatry

najwyższe pasmo górskie łańcucha karpackiego. Zaliczają się do Centralnych Karpat Zachodnich i leżą na granicy Polski i Słowacji. Najwyższym szczytem jest Gerlach na Słowacji (2655 m n.p.m.). Po polskiej stronie największą wysokość osiągają Rysy (2499 m n.p.m.), będące równocześnie najwyższym szczytem Polski.

Budowa geologiczna jest dość złożona. Część południowa jest zbudowana z granitów (na wschodzie) i łupków krystalicznych (na zachodzie). Skały te, tworzące trzon krystaliczny Tatr, są wieku karbońskiego. Na północ od nich leżą mezozoiczne skały osadowe ułożone w formie dwóch płaszczowin - wierchowej i reglowej (choczańskiej). Są to wapienie, dolomity, margle i piaskowce.

Budowa geologiczna ma wyraźny wpływ na rzeźbę terenu. Obszary zbudowane z bardzo odpornych na niszczenie granitów (Tatry Wschodnie) są wyższe od tych, które są zbudowane ze skał osadowych. Natomiast w wapieniach i dolomitach rozwinęły się na dużą skalę zjawiska krasowe. W Tatrach Zachodnich istnieją największe w Polsce jaskinie - Wielka Śnieżna, Wielka Wysoka i Miętusia). Bardzo duży wpływ na rzeźbę Tatr miały plejstoceńskie zlodowacenia. Powstały wówczas typowe górskie formy polodowcowe, takie jak cyrki i żłoby polodowcowe, doliny zawieszone, wały moreny czołowej i bocznej, gołoborza. Dzięki temu istnieją dziś w Tatrach jeziora cyrkowe (stawy) i morenowe (Morskie Oko). W wyniku współczesnych ruchów masowych tworzą się żleby oraz stożki piargowe.

Klimat Tatr to typowy klimat górski. Cechuje się niską temperaturą powietrza, dużymi opadami i długim okresem zalegania pokrywy śnieżnej. Wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura powietrza, natomiast rośnie suma opadów atmosferycznych. Zjawiskiem charakterystycznym dla Tatr jest wiatr halny, będący wiatrem typu fenowego.

Tatry leżą w dorzeczu Dunajca. Rzeki i potoki górskie mają duży spadek, tworzą liczne bystrza i wodospady. Wytworzył się tu najwyższy polski wodospad - Wielka Siklawa w Dolinie Roztoki o wysokości 67 m.

Duże zróżnicowanie wysokości jest przyczyną wytworzenia się pięter roślinnych:

• piętro regla dolnego (do wysokości 1250 m n.p.m.),
• piętro regla górnego (1250-1600 m n.p.m.),
• piętro kosodrzewiny (1600-1800 m n.p.m.),
• piętro hal (1800-2250 m n.p.m.),
• piętro turni (powyżej 2250 m n.p.m.)

W Tatrach żyje osobliwa fauna. Jej przedstawicielami są: kozica, świstak, polnik tatrzański, darniówka tatrzańska, niedźwiedź brunatny, ryś, orzeł przedni.

Aby chronić przyrodę i krajobraz Tatr, w 1954 roku utworzony został Tatrzański Park Narodowy.

temperatura powietrza

· Czynniki wpływające na temperaturę powietrza na Ziemi:

• szerokość geograficzna, a dokładniej związany z nią kąt padania promieni słonecznych, który decyduje o stopniu nagrzania podłoża. Z szerokością geograficzną związane są też zmiany oświetlenia w ciągu roku i doby;
• zachmurzenie - wpływa na zmniejszenie ilości promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi, co powoduje niższą temperaturę powietrza w ciągu dnia. W nocy warstwa chmur przeciwdziała wypromieniowaniu ciepła, co ogranicza spadek temperatury powietrza na obszarze zachmurzonym;
• ukształtowanie powierzchni może wpływać na dwa sposoby:

a) wysokość nad poziomem morza - im wyżej, tym niższa temperatura powietrza. Aby porównywać temperatury powietrza na różnych obszarach Ziemi, trzeba je zredukować do poziomu morza. Oznacza to podwyższenie zmierzonej temperatury powietrza o 0,6°C za każde 100 m n.p.m. Na przykład temperatura powietrza zmierzona na wysokości 600 m n.p.m. zostanie podniesiona o 3,6°C (6 ´ 0,6°C);

b) układ form terenu, który decyduje o kierunku przepływu ciepłego lub zimnego powietrza oraz o tzw. ekspozycji stoku. W naszych warunkach oświetlenia najbardziej nagrzane są stoki południowe, a najmniej stoki północne;

• rodzaj podłoża - wpływa na temperaturę powietrza przez swoją barwę. Podłoża jasne w mniejszym stopniu pochłaniają promieniowanie słoneczne niż ciemne. Między innymi dlatego obszary okołobiegunowe, stale pokryte przez śnieg, mają niższą temperaturę powietrza. Temperatura powietrza zależy również od tego, czy nagrzewa się ono nad lądem, czy nad oceanem;
• krążenie powietrza - wiatry przemieszczają ciepłe lub zimne powietrze, wpływając przez to na jego temperaturę. Na temperaturę mają również wpływ pionowe ruchy powietrza.
• krążenie wód oceanicznych - ciepłe lub zimne powierzchniowe prądy morskie wpływają na wzrost lub spadek temperatury powietrza na pewnych obszarach. Przykładem może być ciepły Prąd Zatokowy płynący od Zatoki Meksykańskiej w stronę Europy. Podnosi on temperaturę powietrza w tej części świata.

· Zróżnicowanie temperatury na Ziemi:

Z map można odczytać, że w styczniu na półkuli południowej notowane są wyższe temperatury powietrza. Najniższa temperatura występuje w północnej strefie okołobiegunowej, gdzie trwa noc polarna. W lipcu występuje sytuacja odwrotna. Jest to spowodowane zmianami oświetlenia Ziemi. (rys. 40a, 40b)

Charakterystyczne jest również to, że najwyższe temperatury na Ziemi notowane są w strefie zwrotnikowej. Strefa równikowa, która ma lepsze warunki oświetlenia, jest chłodniejsza, gdyż część ciepła zużywana jest w tej strefie na parowanie.

Najwyższa notowana na Ziemi temperatura powietrza to 63°C w Dżibuti (Afryka). Natomiast najniższa temperatura to -89,2°C na rosyjskiej stacji antarktycznej Wostok.

Rozkład temperatury powietrza na Ziemi w styczniu

Rozkład temperatury powietrza na Ziemi w lipcu