Człowiek jest tylko jedną z wielu części tego świata. Jednak uważany jest za jego władcę, kogoś, komu wszystko inne jest podległe. On sam zaś zmienia swój stosunek do tego, co go otacza, zmienia sposób myślenia, postrzegania, inaczej ocenia pewne sprawy. Jest to nieuniknione, ponieważ rozwija się z całym światem. Na nasz światopogląd ma wpływ wiele czynników, jedne z nich są wartościami stałymi, inne zmieniają się wręcz z pokolenia na pokolenie. Do takich należą niewątpliwie literatura i sztuka, a także filozofia, które od wieków kształtowały sposób myślenie nie tylko ludzi oświeconych, ale także zwykłych obywateli. Kolejne epoki tworzyły nową ideologie najczęściej w opozycji do epoki bezpośrednio je poprzedzającej, nawiązywały zaś do drugiej z kolei. Możemy dzięki temu mówić o sinusoidalnym układzie epok literackich.

ŚREDNIOWIECZE

Światopogląd średniowieczny zdominowany był przez teocentryzm, który w centrum zainteresowania stawiał Boga. Był on ośrodkiem wszelkich działań, nawiązywano doń w sztuce, literaturze, filozofii, a także w życiu codziennym. W związku z tym wszystko, co tworzono, związane było z religią. Pierwsze utwory, jakie powstawały w tym czasie, były wykorzystywane w obrządku kościelnym. Ukazywano w nich życie Chrystusa lub propagowano pewne, określone sposoby postępowania. Takie utwory (moralitety, misteria), wystawiane przy kościołach, miały ogromny wpływ na społeczeństwo, dla którego był to często jedyny sposób ewangelizacji (msze odprawiane były po łacinie, toteż większość społeczeństwa nie rozumiała tego, co mówił ksiądz).

W tej epoce niezwykle popularne były filozofie św. Augustyna, św. Tomasza z Akwinu i św. Franciszka.

Augustynizm - system filozoficzny św. Augustyna, według którego człowiek jest całkowicie poddany Bogu, dobra ziemskie nie są nic warte. Człowiek jest istotą, która przeżywa ciągły dramat, ponieważ została umieszczona pomiędzy aniołami a zwierzętami, między niebem a piekłem. Takie usytuowanie bytu ludzkiego zmusza człowieka do nieustannego podejmowania decyzji, do wybierania pomiędzy sprzecznymi wartościami, np. dobrem i złem, duszą i ciałem.

Tomizm - filozofia stworzona przez św. Tomasza z Akwinu. Uważał on, iż szczebel, jaki Bóg przeznaczył człowiekowi w hierarchii jest właściwy, naturalny. Człowiek musiał więc czynić wszystko, aby sprostać swojej roli. Święty Tomasz kładł nacisk na problemy etyki, twierdził, iż człowiek kierowany cnotą może istnieć w społeczeństwie, gdyż był zdolny do przestrzegania prawa i sprawiedliwości.

Franciszkanizm - system filozoficzny wywodzący się od nauki głoszonej przez św. Franciszka z Asyżu. Główne założenia to miłość do całego świata, wszystkich istot żyjących, ptaków, roślin. Głosił także ideę ubóstwa, miłosierdzia i braterstwa.

Epoka średniowiecza propagował trzy główne wzorce osobowe: ascety, rycerza i dobrego władcy.

Asceta - człowiek rezygnujący z uciech i wygód życia ziemskiego, doskonali swoja pobożność, ma zapewnić sobie szczęście wieczne po śmierci oraz zdobyć aureolę świętości, a z nią wielką sławę i uwielbienia ze strony wiernych.

Rycerz doskonały - waleczny, mężny, wierny swemu władcy i kościołowi, żądny wojennych przygód i płynącej z nich sławy, wierny w miłości, szlachetny. Z ideałem rycerza wiąże się ideał dobrego władcy - dbającego o kraj, odważnego, prawego i sprawiedliwego.

Początkowo dominował ideał ascety, świętego, z którym możemy się spotkać w "Legendzie o świętym Aleksym". Główny bohater, wywodzący się z bogatej rodziny, w noc poślubną opuszcza młodą żonę, postanawiając żyć samotnie. Przez17 lat tuła się po świecie, żyjąc w ubóstwie. W końcu powraca do rodzinnego miasta, mieszka pod schodami domu swojego ojca, nikt jednak go nie rozpoznaje. Przed śmiercią pisze list, w którym opisuje dzieje swojego życia, wyjaśnia, kim jest. Jednak kiedy umiera, tylko jego żona może wyjąc go z jego dłoni, jego ciało ma właściwości lecznicze.

W Polsce początki literatury hagiograficznej wiążą się z opowieściami o świętych, np. o świętym Wojciechu, który stał się jednym z pierwszych patronów naszego kraju, a który zginął podczas wyprawy do Prus. Natomiast w XIII wieku pojawiły się legendy o biskupie Stanisławie ze Skałki, który został zamordowany na rozkaz króla Bolesława Śmiałego w 1079 roku.

W literaturze wzorzec mężnego rycerza ukazuje głównie "Pieśń o Rolandzie", sławiąca jego czyny i śmierć. Roland ginie w nierównej walce z niewiernymi Saracenami, nie wzywa pomocy, ponieważ jest także dumny. Do końca pozostaje mężny i oddany swemu władcy i Bogu.

Do utworów moralizatorskich należy także wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole", w którym krytykuje on zachowanie polskiej szlachty przy stole. Wytyka jej zachowanie, brudne ręce, zachłanne jedzenie, zwłaszcza w towarzystwie kobiet.

RENESANS (ODRODZENIE)

W renesansie doszło do osłabienia dwóch dotychczasowych potęg - papiestwa i cesarstwa, co nie pozostało bez echa w światopoglądzie tego czasu. Kościół przestał odgrywać dominującą rolę, teraz centrum zainteresowania stanowił człowiek. Do głównych prądów epoki należały antropocentryzm i humanizm.

Antropocentryzm - pogląd, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem świata, a wszystko w przyrodzie dzieje się ze względu na niego.

Humanizm - łac. Humanitas (człowieczeństwo, ludzkość) - prąd umysłowy renesansu, stawiający w centrum zainteresowania człowieka i wykazujący zamiłowanie literaturą, sztuką, kulturą antyczną.

Człowiek renesansu to człowiek korzystający z dóbr doczesnych, dążący do piękna i wiedzy, a także do szczęścia. Ogromną rolę przypisywano wszechstronnemu wykształceniu. Głównym hasłem humanistów była zasada Terencjusza "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce". Ludzie odrodzenia byli przekonani, iż pełnię życia i szczęście można osiągnąć już na ziemi. Artyści tego okresu dążyli do sławy, tak za życia, jak i po śmierci, dlatego w przeciwieństwie do twórców średniowiecznych, nie chcieli pozostać anonimowi.

W literaturze pojawił się nowy temat. Średniowiecze propagowało postać świętego lub rycerza, teraz zeszli oni na dalszy plan, ponieważ twórcy renesansowi skierowali uwagę na przyrodę, wieś, ziemianina. Wszystko to było wynikiem przekształceń, jakie dokonały się w ciągu wieków. Powoli odchodzono bowiem od bezwzględnego posłuszeństwa w służbie bożej. Rycerze coraz częściej stawali się szlachcicami i zamieszkiwali na ziemi, którą otrzymywali od króla. Ziemianin powoli stawał się określoną pozycją społeczną, wartością kulturową i moralną, a literatura jest świadectwem wszelkich przemian, jakie się w tym czasie dokonywały.

Wzór dobrego szlachcica- ziemianina prezentował w swojej twórczości głównie Mikołaj Rej, który głosił pochwałę życia na wsi w wielu swoich utworach, między innymi w "Żywocie człowieka poczciwego" i "Zwierciadła". Zdaniem Reja życie ludzkie było doskonale zharmonizowane z przyrodą, zmianą pór roku. Dzieciństwo postrzegał jako wiosnę, młodość - jako lato, wiek dojrzały oddawała jesień, natomiast zima była równoznaczna starości, a wreszcie śmierci. Każda z pór roku niosła dla ziemianina określone zajęcia, które należało wypełniać jak najlepiej. Było to bardzo ważne, aby nie zaniedbywać swoich obowiązków, jednak równocześnie poeta wskazywał, by w pełni korzystać z dóbr życia na wsi, z wszelkiego dobra, jakie można stamtąd wynieść. Według niego życie człowieka zapobiegliwego, żyjącego w zgodzie z przyrodą i wypełniającego swoje obowiązki było szczęśliwe.

Rej nie jest jednak tylko propagatorem życia na wsi. Afirmacja takiego życia znajdowała się w jego utworach obok wyraźnej krytyki, której się nie bał. Z takim podejściem mamy do czynienia w "Krótkiej rozmowie między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem". Widzimy w niej, jak wiele niezgody było pomiędzy ludźmi, w rękach których znajdowało się szczęście im poddanych oraz całego kraju. Obwinia ich o zapatrzenie na prywatę, brak dbałości o sprawy kraju, lekceważenie obowiązków.

Kolejny z wielkich twórców polskiego romantyzmu, Jan Kochanowski rozpowszechniał i pochwalał życie na wsi. W wielu jego utworach czytamy o szczęściu, jakie z tego płynie. Życie wiejskie stawiał zdecydowanie wyżej niż błąkanie się po świecie, ponieważ uważał je za byt niepewny, ciągle zagrożony. Takich obaw nie miał człowiek żyjący na wsi, w zgodzie z przyrodą, wypełniający należne mu obowiązki.(Pieśń Świętojańska o Sobótce).

Mimo to, obok utworów pokazujących szczęśliwe wiejskie życie, znajdowały się także takie, które ukazywały niedolę chłopów obrabiających pańskie pola, czego przykładem może być sielanka (właściwie - antysielanka) Szymona Szymonowica "Żeńcy", w której ciężko pracujących chłopek pilnuje okrutny starosta.

W renesansie istniał jeszcze jeden wzór życia, który pojawiał się głównie w twórczości Łukasza Górnickiego - model życia dworskiego. Jego najważniejszym dziełem jest "Dworzanin polski", zbudowany z dialogów, prowadzonych przez znane postaci historyczne. W ich wypowiedziach wymienione i opisane są cechy dobrego dworzanina, a także wskazane są wady, których nie udaje się Polakom unikać. Idealny rycerz, dworzanin, to człowiek wykształcony, szanujący tradycję, swoje szlachectwo, znający się na sztuce, literaturze i muzyce, dbający również o piękno mowy ojczystej.

Ważnym dziełem polskiego renesansu jest utwór Andrzeja Frycza Modrzewskiego "O poprawie Rzeczpospolitej", w którym ukazane są krytyczne uwagi autora na temat postępowania ludzi, w rękach których pozostają losy kraju. Nie zgadza się z uchwałami, które tak naprawdę służą tylko szlachcie, ponieważ pozwalają na jej nieustanne bogacenie się. W swoich wypowiedziach domagał się zrównania praw wszystkich obywateli, stawał w obronie chłopów, którzy pracowali ponad swoje siły. Jego hasła pozostały jednak bez echa, nie znajdując poparcia wśród ludzi, którzy mogli zmienić zasady działania w Polsce. Kontynuatorem jego dzieła został Piotr Skarga (autor "Kazań"), który dostrzegał nierówność panującą w kraju i chciał, by inne stany także otrzymały swoje przywileje. Skarga wymienia sześć chorób trawiących ojczyznę. Są to: nieżyczliwość ludzka względem ojczyzny, wewnętrzna niezgoda, naruszenia religii katolickiej, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa, grzechy przeciwko Bogu. Skarga dostrzegał, iż takie postępowanie doprowadzi kraj do upadku, przestrzegał przez tym, ale jego słowa zabrzmiały pełną siłą dopiero w XVIII wieku.

Sprawy kraju nie były obce również Janowi Kochanowskiemu, który w "Pieśni V. O spustoszeniu Podola" pisze tak:

"Skujmy talerze na talary, skujmy,

a żołnierzowi pieniądze gotujmy".

Utwór ten powstał po spustoszeniu Podola przez Turków w 1575 roku. Poeta wie, iż jedną z przyczyn takiego stany jest to, że Polska nie posiada swojego wojska. Wiersz ten był nie tylko nawoływaniem do szlachty o pomoc materialną dla wojska, ale także apelem o stworzenie regularnej armii.

Sprawy polityczne porusza Kochanowski również w swoim dramacie "Odprawa posłów greckich", gdzie na zasadzie kontrastu ukazuje dwie postaci. Antenor to postać pozytywna, człowiek rozumiejący swoje obowiązki, dla którego dobro ojczyzny jest wartością nadrzędną. Zupełnie inną postawę prezentuje Aleksander - jest on osobą zachłanną, egoistyczną, w swoich działaniach uciekającą do szantażu i przekupstwa.

BAROK

W baroku możemy zaobserwować swa wzorce postępowania : ziemiański (nawiązywał do renesansowego hasła "wsi spokojna, wsi wesoła") i dworski (w którym niezwykle ważny był sposób pisania). Potężne dwory magnackie lansowały europejską modę, styl, sztukę, naukę. Natomiast prosta szlachta ceniła swojskość, rodzimość, wartość ziemiańskiego trybu życia.

W twórczości Daniela Naborowskiego motywem przewodnim jest motyw vanitas, czyli przemijania. Widzimy to na przykładzie wiersza "Marność", w którym wyraźnie mówi, iż wszelki wartości, jakim hołdujemy na ziemi, przeminą, nic po nich nie zostanie. Uważa on, że powinniśmy być pokorni, uczciwi, ponieważ najważniejsza jest bojaźń boża. Nawiązuje tu do Księgi Koheleta. W kolejnym utworze "Cnota grunt wszystkiemu" poeta nawiązuje do filozofii stoickiej, zauważa, że wszystko to, do czego człowiek przywiązuje się w czasie ziemskiego życia, będzie musiał kiedyś pozostawić. Dlatego tak wielka rolę odgrywa w życiu wiara w cnotę i sławę - kto był im wierny, umrze w szczęściu.

W baroku mamy do czynienia także z rycerzem - sarmatą. Jest nim między innymi Jan Chryzostom Pasek, autor "Pamiętników". Widzimy w nich człowieka dumnego, skłonnego do pijatyk, obżarstwa, bójek, brawury. Jest on także nietolerancyjny, nie szanuje prawa. Trzeba jednak przyznać tu, iż sarmata jest również osobą wykazującą się dumą narodową, gościnnością, odwagą. Jest on także katolikiem, ale jego wiara jest raczej płytka - chodzi do kościoła, gdzie modli się żarliwie, co jednak nie przeszkadza mu w rabowaniu, piciu, katowaniu poddanych.