W każdej epoce stworzono wzory parenetyczne, według których ludzie mogli kształtować swe życie. Poszczególne okresy charakteryzowały się innymi zasadami, odmienne też były ideały wyznaczające drogi postępowania bohaterów. W różny sposób podchodzono do kwestii walki o niepodległość ojczyzny, co miało wielki wpływ na wzory postaw proponowane przez twórców w poszczególnych epokach historyczno-literackich.
Wieki średnie trwały w Europie od V do XV stulecia, a w Polsce od X do XV wieku. Epokę zdominowała kultura rycerska, a rezultatem był silny rozwój epiki rycerskiej. Dzieła te zawierały zbiory przekonań na temat idealnej postaci rycerza. Największy rozwój tego typu utworów nastąpił we Francji. Tam też powstała anonimowa "Pieśń o Rolandzie", uznana przez badaczy literatury za najwybitniejszą realizację tzw. "pieśni o czynie". W Anglii wykształciła się legenda o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, a w Hiszpanii powstała opowieść o Cydzie, bohaterze wojen z Maurami. W naszej literaturze nie powstała żadna opowieść o rycerzach, mimo iż działał w Polsce znany w całej Europie Zawisza Czarny z Garbowa, postrzegany jako wzór wszelkich zalet rycerskich.
"Pieśń o Rolandzie" to opis walk władcy Francji Karola Wielkiego z Saracenami w Hiszpanii. Roland jest kreowany jako wzór do naśladowania. W utworze zostaje podkreślona radość hrabiego, jaką okazuje na wieść o konflikcie, walka jest bowiem doskonałą okazją do zaprezentowania swej odwagi i zdobycia sławy. Roland nie zastanawia się nad tym, że walka będzie kosztowała życie jego towarzyszy z drużyny. Wezwanie pomocy królewskiej traktuje jako dowód tchórzostwa, lęka się, że prośba o wsparcie mogłaby okryć hańbą jego imię i cały ród. Jest przekonany o własnej odwadze i zwycięstwie. Żałuje poległych towarzyszy, pragnie, aby król pomścił ich ofiarę. W momencie śmierci myśli o ojczyźnie.
Roland to wierny królowi rycerz, który chce wiernie wypełnić swój obowiązek wobec Boga i władcy. Dla niego najważniejszymi wartościami są: Bóg, wierność wobec władcy, ojczyzna i rycerski honor. Bohater nie ma wątpliwości, jak postąpić. Nie ma wątpliwości moralnych - zabija Saracenów przekonany o tym, że w ten sposób zapewnia sobie zbawienie wieczne. Mimo, iż opłakuje poległych rycerzy, nie żałuje tego, jak postąpił. Czynił tak, jak nakazywał mu postępować honor rycerski. Był stanowczy i konsekwentny, bo tego wymagał od niego przyjęty system wartości. W chwili śmierci całe swe życie powierzył Bogu, umarł pod sosną, oddając rękawicę rycerską Bogu jako znak wielkiej ufności. Śmierć Rolanda kreuje go na wielkiego bohatera, który za swe poświecenie zostaje od razu wzięty do nieba przez aniołów wysłanych przez Boga.
Na przykładzie poematu możemy określić, jakie były cechy idealnego rycerza. Są nimi przede wszystkim niezwykłe męstwo i brak litości dla wrogów. Rycerz nie powinien mieć żadnych wątpliwości moralnych w chwili walki z wrogiem. Ponadto równie ważną cechą był patriotyzm i wierność władcy. Idealny rycerz powinien każdy czyn poświęcać Bogu, dbać o zachowywanie zasad kodeksu rycerskiego. Ponadto każdy średniowieczny wojak powinien mieć damę swego serca, której honoru zobowiązuje się strzec i bronić.
Kolejna epoka w dziejach rozwoju kultury europejskiej, renesans, zaczął się we Włoszech w XIV wieku, a do pozostałych krajach europejskich ideały nowej epoki dotarły około XV-XVI wieku. Nawiązano wówczas do okresu antyku greckiego i rzymskiego, chcąc w ten sposób wprowadzić do kultury nowe treści. Odkryto piękno antycznej architektury, zachwycono się zabytkami pozostałymi na terenie Włoch, zaczęto prowadzić badania nad dawną literaturą. W renesansie nastąpił bujny rozwój publicystyki obywatelskiej. Zaczęto dostrzegać konieczność ukazywania wzorów dobrego patrioty zatroskanego o ład i porządek panujący w ojczyźnie. Na bazie struktur społecznych ukształtowanych w średniowieczu w kolejnej epoce rozwinięto struktury państwa i narodu.
Mikołaj Rej uznał za słuszne zachęcanie czytelników do większego angażowania się w problemy państwa. W utworze pt. "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem" ukazuje konflikty między trzema stanami społecznymi: szlachtą, chłopstwem i duchowieństwem. Okazuje się, że najgorzej w państwie wiodło się chłopom, którzy musieli Dzięki za wszystko i swej pracy utrzymywać nie tylko siebie, lecz również szlachciców i księży. Utwór jest dowodem na to, że coraz większą rolę zaczęto przywiązywać do kwestii społecznej sprawiedliwości. Kształtująca się wówczas postawa obywatelska świadczy o coraz większym zainteresowaniu dobrem państwa wśród wykształconych ludzi. Rej szczególnie mocno krytykuje pomyłki urzędników, prywatę i egoizm szlachty oraz brak pobożności wśród księży. Ukazywanie tych wad ma na celu zwrócenie czytelnikom uwagi na te negatywne postawy i wskazanie konieczności ich naprawy.
Troskę o sprawy państwa wyraził również Jan Kochanowski w dramacie pt. "Odprawa posłów greckich". W oparciu o antyczny epizod wojny trojańskiej poeta tworzy obraz będący przestrogą przed prywatą i interesownością ludzi odpowiedzialnych za sprawowanie w kraju rządów. Kochanowski wzbogacił antyczną opowieść polskimi realiami, Dzięki za wszystko i czemu stała się ona bardziej zrozumiała dla ówczesnych odbiorców dzieła. Słaby, niezdolny do podjęcia żadnej decyzji władca Troi, Priam oraz dwaj bohaterzy: dbający o interes państwa Antenor i myślący tylko o własnych egoistycznych zachciankach i przyjemnościach Aleksander to główni bohaterowie dramatu. Postawa Aleksandra ma wskazać, jaki powinien być idealny obywatel kraju.
Inne dzieła renesansowe również podejmują problemy wzorowego obywatela. Należy do nich księga "O obyczajach" z dzieła "O poprawie Rzeczpospolitej" Andrzeja Frycza Modrzewskiego oraz "Pieśń XIX" z "Ksiąg wtórych" Kochanowskiego.
Reasumując, twórcy w okresie renesansu podkreślali, jak ważne dla przyszłych losów ojczyzny jest właściwe ukształtowanie obywatela. Do pożądanych cech należały: gotowość do poświęcenia własnych spraw dla dobra ogółu, oddana walka w sprawach mających zapewnić krajowi bezpieczeństwo. Ważna była poza tym wiara w Boga. Właściwością niezwykle ważną była cnota postrzegana jako odwaga cywilna, pracowitość i dobre wypełnianie obowiązków należących do konkretnej osoby. Pisarze obserwowali wzrastającą prywatę szlachty i to spowodowało, że coraz częściej starali się poruszać w swoich utworach problem poświecenia dla ojczyzny spraw indywidualnych.
Kolejna epoka, barok, określają ramy czasowe końca XVI oraz I połowy XVIII wieku. W tym czasie wzrosło zainteresowanie rodzimą tradycją. Szlachta polska musiała dokładnie określić swój rodowód. Aby podkreślić swą odrębność od innych warstw społeczeństwa, przywołano powstały w renesansie mit Sarmatów. Mit ów mówi o tym, że polskie rycerstwo wywodzi się od starożytnego plemienia Sarmatów. Był to lud dumny, odważny, przez nikogo nieposkromiony, który dawno temu podbił nadwiślańskie ziemie. Zaczęto wywodzić każdy ród szlachecki od Sarmatów. Teoria ta służyła również podtrzymaniu szlacheckiej władzy w państwie. W XVII wieku sarmatyzm stał się szlachecką ideologią. Wytworzyła się specyficzna sarmacka kultura.
Jej reprezentantem jest Jan Chryzostom Pasek, szlachcic odznaczającymi się cechami Sarmaty. W "Pamiętnikach" opisuje samego siebie jako walecznego wojaka, wiernego obrońcę swobód i wolności szlacheckich, dobrego gospodarza i obywatela, skłonnego jednak do bójek i awantur, dobrego kompana do kieliszka i ucztowania. Obraz Sarmaty, jaki ukazuje dzieło Paska, nie jest więc zbyt pochlebny: to warchoł i pijak, przyglądający się innym krajom z ciekawością i wyższością, całkowicie przekonany, że Polska jest najlepszym z możliwych państw. Pasek nie interesuje się innymi narodami, a cechy Duńczyków wydają mu się dziwaczne. Autor "Pamiętników" wychwala to, co dla niego jest wyznacznikiem prawdziwego Sarmaty, a co potomni szybko zaczęli postrzegać jako wady: zamiłowanie do alkoholu, brak poszanowania inności drugiego człowieka oraz nacjonalizm.
Wacław Potocki, kolejny poeta ukazujący Sarmatów, dostrzegał nie tylko zalety, ale i wady szlachciców. W swoim najwybitniejszym dziele, eposie heroicznym pt. "Wojna chocimska", poeta wyraża wiarę w dziejową misję szlachciców. Kultywuje wartość patriotyzmu oraz wiary katolickiej. Poemat jest relacją Jakuba Sobieskiego, ojca władcy Jana III Sobieskiego z przebiegu działań bitwy pod Chocimiem. Potocki kreśli portret idealnego szlachcica, mężnego, zdolnego do bohaterskich czynów obrońcy ojczyzny. Do cech takiego Sarmaty należą ponadto: duma ze szlacheckiego pochodzenia, kultywowanie cnót przodków, pracowitość, całkowite oddanie w walce z wrogiem. Ojczyznę utożsamia z matką, a Polaków określa jako obrońców kobiet, dzieci oraz ojczyzny. Bohaterem eposu jest hetman Jan Karol Chodkiewicz, którego poeta stawia innym Sarmatom za wzór rycerskich cnót. Hetman jest przekonany o wyższości narodu sarmackiego nad innymi. Potocki zawarł w dziele wiele plastycznych opisów bitew i zachowania Sarmatów, zachęcał ponadto do walki w obronie zagrożonej ojczyzny. Potocki wskazuje sobie współczesnym przykład dawnych Polaków, Sarmatów, dla których najważniejsza była niepodległa ojczyzna. Poeta nie poprzestaje jednak wyłącznie na chwaleniu Sarmatów. W wierszach takich jak "Nierządem Polska stoi" i "Pospolite ruszenie" poeta wymienia i ostro piętnuje takie cechy szlachciców jak: pycha, zapatrzenie w siebie, tchórzostwo, zabieganie tylko o własne sprawy i korzyści, niedbałość o dobro państwa, pijaństwo i brak umiaru w ucztowaniu. Poeta poza tym poddaje krytyce niesprawiedliwe prawo, które w istocie jest prawem silniejszego.
Obaj pisarze zatem różnią się w opisywaniu wzoru obywatela. Pasek nie przywiązywał wagi do interesowania się sprawami narodu, dla niego najważniejsza była dobra zabawa. Pochwalał brak tolerancji i był tak zafascynowany rodzimą kulturą i obyczajowością, że lękał się obcych wpływów i nie chciał niczego zmieniać. Potocki natomiast akcentował walkę w obronie kraju. Był zdania, że bycie Sarmatą nie polega na ciągłym urządzaniu pijatyk, lecz na dzielnej obronie zagrożonego państwa.
Wraz z biegiem czasu obywatele Polski szlacheckiej coraz mniej uwagi poświęcali obronie ojczyzny. Pisarze zatem uważali, że do ich obowiązków należy przypominanie rodakom o konieczności poświęcania wszystkiego, co się posiada sprawom obywatelskim. W wiekach średnich do najważniejszych wartości należał honor rycerski, natomiast w dalszych epokach nie był tak istotną cechą wzorowego obywatela. Do stałych cech idealnego obywatela należy natomiast wiara w Boga i chęć obrony wiary w wypadku braku jej poszanowania. Wzorowy Polak bez względu na czasy, w jakich żył, musiał kochać ojczyznę i być gotowy do walki w obronie jej granic i suwerenności.
