CZECHOSŁOWACJA

Po zakończeniu II wojny światowej Czechosłowacja pozostała państwem suwerennym. Już w kwietniu 1945 roku w Koszycach powstał koalicyjny rząd ze Zdenkiem Fierlingerem jako premierem. Ogłosił on wkrótce program swego rządu, który zakładał przystąpienie do wojny z Niemcami, ukaranie kolaborantów, reformę rolną i nacjonalizację przemysłu. Po powrocie do kraju przebywającego dotąd na emigracji w Londynie prezydenta Beneša zaczął on rządzić wydając tzw. dekrety beneszowskie. Ich mocą przeprowadzono nacjonalizacje przemysłu i banków, reformę walutową, wywłaszczenie Węgrów i Niemców, w tym Niemców Sudeckich, których prawie trzy miliony opuściło Czechosłowację.

W pierwszych po wojnie wyborach w maju 1946 roku zwycięstwo odnieśli komuniści. Ponownie wybrany prezydentem Beneš mianował rząd koalicyjny, faktycznie jednak zdominowany przez komunistów, na czele z Klementem Gottwaldem. Zwycięstwo wyborcze umożliwiło komunistom budowę systemu typowego dla demokracji ludowej. Podporządkowanie Moskwie uwidoczniło się odrzuceniem pod jej dyktando uczestnictwa w planie Marshall'a. Pierwszym etapem eliminacji demokratycznych sił opozycyjnych było spreparowanie przez komunistów tzw. spisku żylińskiego na Słowacji, którego rzekomym uczestnikom zarzucono chęć obalenia istniejącego porządku. Kampania antyopozycyjna doprowadziła do obsadzenia głównej władzy na Słowacji - Rady Pełnomocników przez komunistów. Wypadki na Słowacji zmobilizowały siły opozycyjne w Czechach do zapobieżenia podobnej sytuacji. Opozycji chodziło przede wszystkim o przejecie kontroli nad Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, na czele którego stał komunista Vaclav Nosek. Chcąc uciec się do wybiegu, który w rezultacie miał doprowadzić do upadku rządu Gottwalda i utworzenia nowego wolnego od komunistów gabinetu, demokratyczni członkowie rządu podali się do dymisji. Tymczasem komuniści uzupełnili wakaty w rządzie i tym samym zapobiegli jego rozwiązaniu. Była to olbrzymia porażka dla opozycji, którą przypieczętował zatwierdzeniem uzupełnionego rządu prezydent Beneš. W administracji przeprowadzono czystki, usuwając z niej działaczy demokratycznych, stosowany na szeroką skalę terror skłonił wielu ludzi do emigracji. W marcu 1948 roku śmierć poniósł minister spraw zagranicznych Masaryk, podejrzewano, że było to zabójstwo polityczne. Wkrótce potem z urzędu ustąpił Beneš, który nie godził się na podpisanie konstytucji na wzór tej obowiązującej w ZSRR. Niedługo potem zmarł. Zastąpił go na urzędzie prezydenta Gottwald, a premierem został Antoni Zapotocky. Spokoju i prawomyślności strzegły czechosłowackie służby bezpieczeństwa, na czele których stał Ladislav Kopriva. Represje w postaci aresztowań, zwolnień z pracy, wysiedleń początkowo dotykały głównie działaczy opozycyjnych i kościół katolicki, potem czystki dotknęły także członków Komunistycznej Partii Czechosłowacji. W 1952 roku na mocy przeprowadzonego procesu tzw. bandy Slanskiego czyli członków partii i urzędników oskarżonych o zdradę i szpiegostwo zapadło aż jedenaście wyroków śmierci.

Gospodarkę Czechosłowacji uzależniono od Moskwy. Zaczęto forsować rozwój przemysłu zbrojeniowego i ciężkiego, przeprowadzono kolektywizację rolnictwa tworząc spółdzielnie.

W coraz większym stopniu upośledzano ludność słowacką, ograniczając jej prawa i wolności.

Po śmierci Gottwalda w 1953 roku prezydentem został Zapotocky, premierem Široki a pierwszym sekretarzem KPCz Novotny. W tym samym roku doszło do licznych strajków wywołanych niskim poziomem życia, podwyżkami cen. Po śmierci Zapotockiego w 1957 roku zastąpił go Novotny, który połączył w swym ręku urząd prezydenta i pierwszego sekretarza KPCz. Konstytucja z 1960 roku wprowadziła nową nazwę państwa - Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, jednocześnie prawie zupełnie znosząc uprawnienia Słowacji.

W latach sześćdziesiątych w Czechosłowacji na skutek trudności gospodarczych oraz obawy władz przed przekształceniem kraju w stalinowski skansen przypominający Albanię nastąpiła lekka odwilż. Komunistyczna Partia Czechosłowacji zapowiedziała walkę z kultem jednostki. Powołano specjalną komisję, która miała zbadać zbrodnie popełnione przed 1954 r., a z więzień zaczęto zwalniać osoby represjonowane. Doszło do liberalizacji życia intelektualnego, rozpoczęto wydawać książki Bohumila Hrabala, Josifa Škvoreckiego.

Zmiany nastąpiły też na stanowiskach partyjnych, z których zwalniano skompromitowanych działaczy, stąd Karol Bacílek został jako I sekretarz Słowackiej Partii Komunistycznej zastąpiony przez Aleksandra Dubčeka. Do liberalizacji dochodziło także w sferze gospodarczej a wyrazem tego było zaakceptowanie przez Komitet Centralny KPCz w 1965 r. programu dr Oty Šiky przewidującego decentralizację w zarządzaniu przemysłem i otwierającego tym samym tzw. "trzecią drogę" w czechosłowackiej gospodarce. Należy podkreślić, że mimo, iż po II wojnie światowej szybko naprawiono szkody, jednak gospodarka rozwijała się niezwykle wolno a dodatkowym czynnikiem hamującym rozwój było przestawianie jej produkcji w dużej mierze na potrzeby przemysłu ciężkiego, stosującego przestarzałe i nieekologiczne technologie. Odbywało się to kosztem dobrze rozwiniętego przed wojną przemysłu przetwórczego oraz produkcji dóbr konsumpcyjnych. W rezultacie trwająca w izolacji, centralnie sterowana gospodarka czechosłowacka produkowała dwa razy więcej stali niż mogła sprzedać Dlatego grupa reformatorów ekonomicznych dążyła jeszcze dalej żądając racjonalizacji w dziedzinie ekonomii, zaprowadzenia praw wolnorynkowych a także uwolnienia cen.

W 1967 r. proces zmian zaczął wymykać się spod kontroli władz, pojawiła się silna krytyka I sekretarza KPCz Antonina Novotnego, której powodem były m.in. działania represyjne wymierzone w twórców czechosłowackiego kina, publicystów i pisarzy, łącznie z ich więzieniem. Spotkało się to z otwartą i odważną krytyką w trakcie IV zjazdu Związku Pisarzy Czechosłowackich w czerwcu 1967 r. Ponadto Novotny będąc Czechem pogardzał Słowakami, czego nie ukrywał. Stąd niezadowolenie Słowaków, co do asymetrii panującej w podziale kompetencji między ośrodkiem czeskim - Pragą a ośrodkiem słowackim - Bratysławą i żądania opozycji przekształcenia kraju w kierunku rzeczywistej federacji. Niechęć wzbudzała także bardzo silna kumulacja władzy spoczywająca w rękach aroganckiego Novotnego. Był on nie tylko I sekretarzem KPCz, ale także prezydentem oraz zwierzchnikiem sił zbrojnych.

W KPCz umacniały się wpływy dwóch grup, tzw. reformatorów z Dubčekiem, Huśakiem i Novomeskim oraz dogmatyków z Bil'akiem i Indrą. 31 października 1967 r. w jednym z praskich akademików wyłączono światło, na co studenci zareagowali wywieszaniem transparentów pod hasłem "Więcej światła" i nocną manifestacją, w trakcie, której doszło do ich starć z policją. Wypadki te stały się sygnałem dla grup opozycyjnych wewnątrz KPCz do krytyki a w konsekwencji usunięcia Novotnego z pozycji I sekretarza, na które wprowadzono Dubčeka - umiarkowanego liberała w kwestiach politycznych i ekonomicznych, z kolei zaś na Słowacji został on zastąpiony przez Bil'aka. Początkowo Dubček był dla Moskwy swoistą zagadką, ZSRR nie wiedziało czego można się po nim spodziewać, czy należy go poprzeć czy też takiego poparcia odmówić.

Tymczasem reformatorzy postanawiając oczyścić sobie pole działania ujawnili metody jakie stosowały poprzednie ekipy rządzące. Pod naciskiem społecznym do ustąpienia z zachowanego urzędu prezydenta został zmuszony Novotny. Nowym prezydentem został Ludvík Swoboda, który powołał rząd reformatora Oldřicha Černíka.

Początkowo nowa ekipa postępowała ostrożnie nie narażając się na krytykę Moskwy. Jednak na skutek zmian wiosną 1968 r. doszło do liberalizacji życia politycznego, zjawiska, które nazywane jest "Praską Wiosną". Partie opozycyjne jak Czechosłowacka Partia Socjalistyczna czy Czechosłowacka Partia Ludowa słowacka Partia Wolności i Partia Odrodzenia zaczęły aspirować do wejścia do parlamentu. Powstały inicjatywy obywatelskie jak Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych czy K-231- klub byłych więźniów politycznych.

KPCz podzieliła się na zwolenników Dubčeka i jego wizji szybkich reform; grupę realistów z Novoemskim i Husákiem optujących za reformami, ale po odzyskaniu kontroli nad społeczeństwem oraz partyjny beton z Bil'akiem i Irdą uzależniający wszelkie decyzje od ZSRR.

W kwietniu 1968 r. KPCz ogłosiła tzw. "program otwartych drzwi", zapowiadał on, co prawda usunięcie wypaczeń, poszerzenie swobód obywatelskich i politycznych, demokratyczne zarządzanie gospodarką, odtworzenie sektora prywatnej własności i przedsiębiorczości, zniesienie cenzury i zaprowadzenie wolności twórczej, w istocie był jednak czczą demagogią. Przełomowe znaczenie natomiast dla procesu "Praskiej Wiosny" miała podpisana przez 70 czołowych osób życia publicznego a ogłoszona w kwietniu 1968 r. deklaracja "Dwa tysiące słów do robotników, rolników, naukowców, nauczycieli i innych", która była swoistym apelem skierowanym do społeczeństwa o udział w dokonujących się przemianach. W konsekwencji odradzającego się życia i społeczeństwa obywatelskiego deklarację podpisało około 40 tys. osób.

Wszystkie te przemiany noszące miano "socjalizmu z ludzką twarzą" mocno zaniepokoiły pozostałe państwa bloku komunistycznego. Początkowa akceptacja poczynań Dubčeka wkrótce została cofnięta, co zaowocowało wydaniem przez NRD, Polskę, Bułgarię, Węgry i ZSRR w połowie lipca 1968 r. ultimatum nakazującego Czechosłowacji zatrzymanie reform. Powołano się jednocześnie na "doktrynę Breżniewa" głoszącą zasadę, iż państwa wspólnoty socjalistycznej mają prawo sprowadzenia Czechosłowacji na właściwą drogę komunizmu. Płonne okazały się wysiłki Dubčeka mające na celu pozyskanie dla jego programu i działań Węgier czy Polski. Bano się ryzyka popierania Czechosłowacji za cenę gniewu hegemonicznego ZSRR.

Presję ZSRR i pozostałych państw bloku względem czechosłowackiej ekipy reformatorskiej potęgowały prowadzone przez Armię Czerwoną na terenie CSRS manewry wojskowe. Mimo tego, Dubček w trakcie prowadzonych w sierpniu w 1968 r. rozmów w Černej i w Bratysławie nie ugiął się. Po tych rozmowach Moskwa wycofała swoje oddziały z CSRS i wstrzymała antyczechosłowacką kampanię propagandową, jednak decyzja została już podjęta i z 20 na 21 sierpnia 1968 r. wojska pięciu państw Układu Warszawskiego rozpoczęły operację pod nazwą "Dunaj". Neutralność zadeklarowała jedynie Rumunia, natomiast w operacji brały udział jednostki polskie pod dowództwem gen. Floriana Siwickiego, co później spotkało się z potępieniem polskiej opinii publicznej. Wojska wkroczyły na teren Czechosłowacji oficjalnie na prośbę anonimowych członków rządu oraz KC KPCz. Mimo, że siły rządowe na rozkaz prezydenta Svobody nie stawiły oporu do walk doszło jednak w Pradze, gdzie w starciach głównie z wojskami radzieckimi zginęło około dwustu osób. Społeczeństwo nie zostało jednak złamane, a KPCz potępiła interwencję już 21 sierpnia. Samego Dubčeka zakutego w kajdanki oraz kilku przywódców "Praskiej Wiosny" przewieziono do Moskwy, gdzie zostali zmuszeni do podpisania tzw. protokołu moskiewskiego, w którym zgadzano się na stacjonowanie na terenie CSRS wojsk radzieckich oraz na odwrót z drogi reform. Moskwa liczyła, że akceptacja inwazji przez Dubčeka spowoduje spadek sympatii i poparcia dla niego pośród czechosłowackiego społeczeństwa. Tym samym przypieczętowano klęskę obozu reformatorów, których stopniowo zaczęto odsuwać od władzy. Najpierw pozbawiono urzędu ministra spraw wewnętrznych Josefa Pavela, następnie ministra spraw zagranicznych Jiří Hájeka, w kwietniu 1969 r. z funkcji I sekretarza KPCz zrezygnował sam Dubček na rzecz Husáka, w końcu w styczniu 1970 r. premierem przestał być Černík.

Do dzisiaj istnieją spory czy decyzja o interwencji Układu Warszawskiego została podjęta przed spotkaniami czechosłowacko-radzieckimi w lipcu 1968 r. czy też doraźnie na skutek ogłoszenia nowego statutu KPCz, który wprowadzał właściwie pluralizm polityczny. Miał on zostać przedyskutowany przez KPCz we wrześniu 1968 r. i raczej pewnym było, że zostałby przyjęty. Interwencja miała, więc temu zapobiec. Breżniew co prawda zapowiadał, że najpierw winny być zastosowane wszelkie środki natury politycznej i dyplomatycznej, jednak wydaje się, że przede wszystkim chciał zyskać pewność, iż interwencja nie zaszkodzi rozmowom rozbrojeniowym prowadzonych przez ZSRR z USA. Gdy taka pewność już istniała konieczny był pretekst dla podjęcia interwencji, posuwano się do prowokacji, ogłoszono nawet, że na terenie Czech znaleziono ukryty magazyn amerykańskiej broni.

W początkach lat 70 zahamowano reformy i powrócono do totalitarnych metod rządzenia, wprowadzono cenzurę, z KPCz usunięto 500 tys. nieprawomyślnych działaczy, pracy pozbawiano naukowców, do emigracji zmuszono około 150 tysięcy osób. Wszystko to spotkało się z protestem społeczeństwa, którego widomym znakiem stało się samospalenie 16 stycznia 1969 r. w Pradze studenta Jana Palacha. W celu ukrycia charakteru powracającego porządku 30 października 1968 r. wprowadzono nową konstytucję przekształcającą Czechosłowację w państwo federacyjne.

Wypadki 1968 r. w Czechosłowacji ujawniły bezsprzecznie istnienie "doktryny Breżniewa" o ograniczonej suwerenności państw bloku wschodniego a jednocześnie wykazały jej całkowitą kompromitację. Interwencja pociągnęła, bowiem za sobą krytykę całego świata oraz potępienie państw-uczestników agresji. Jednocześnie okazało się, że wszelkie próby nieposłuszeństwa i budowania własnej interpretacji komunizmu i dróg dochodzenia do niego będą spotykać się z bezwzględnym oporem i napiętnowaniem ze strony ZSRR jak i całego Układu Warszawskiego. ZSRR nie mogło sobie pozwolić, by Czechosłowacja będąca jedną z zachodnich flank radzieckiej strefy wpływów uniezależniła się i zawarła sojusz z zachowującymi znaczny stopień swobody Rumunią i Jugosławią. Interwencja nie doprowadziła też do zahamowania procesu odprężenia w stosunkach Wschód-Zachód, a nawet udowodniła, że proces ten nie musi oznaczać osłabienia dominującej pozycji ZSRR w bloku wschodnim. Z drugiej strony należy podkreślić, iż u podstaw "Praskiej Wiosny" leżało błędne założenie, iż socjalizm można oczyścić z błędów, zreformować i zmienić na tyle, by dał się pogodzić z demokratyczną formą władzy oraz elementami kapitalizmu w gospodarce. Jak się okazało socjalizm nie był reformowalny a jedyną metodą była po prostu zmiana całego systemu. Niewątpliwie wypadki "Praskiej Wiosny", mimo, że duża część społeczeństwa czechosłowackiego była mocno przywiązana do ideałów socjalizmu ukazały jego tęsknotę za normalnością, rządami demokratycznymi, swobodą i wolnościami obywatelskimi, co w późniejszym okresie miało zaowocować działaniami opozycji antykomunistycznej.

Wyrazem działalności opozycji antykomunistycznej było powstanie w 1977 roku ruchu broniącego praw człowieka pod nazwą "Karta 77", do którego należeli Vaclav Havel czy Jiři Hajek. Ruch ten występował w obronie represjonowanych, więzionych i aresztowanych. Dał on początek założonemu w 1978 roku Komitetowi Obrony Ludzi Niesprawiedliwie Represjonowanych.

Podobnie jak w innych krajach demokracji ludowych władza komunistyczna upadła w czasie Jesieni Ludów. Najpierw z funkcji pierwszego sekretarza KPCz ustąpił Husak, ale zastąpił go zatwardziały komunista Jakeš. Tymczasem dla uczczenia rocznicy śmierci Jana Palacha w styczniu 1989 roku opozycja zorganizowała szereg demonstracji w kraju. Kontynuowane były przez cały rok, a w listopadzie na drodze tzw. "aksamitnej rewolucji" opozycja została dopuszczona do władzy. W grudniu powstał rząd z udziałem działaczy opozycyjnych, a prezydentem został Vaclav Havel. W wyborach, które miały miejsce w czerwcu 1990 roku zwycięstwo odniosły siły opozycyjne. W 1991 roku Czechosłowację opuściła Armia Czerwona. Na skutek dążeń niepodległościowych Słowacji forsowanych przede wszystkim przez ugrupowanie Vladimira Mečiara z dniem 1 stycznia 1993 roku doszło do pokojowego rozpadu Czechosłowacji na państwo czeskie i słowackie, gdzie prezydentem został Michal Kovač. Obydwa państwa są członkami NATO i Unii Europejskiej.

WĘGRY

Węgry w czasie II wojny światowej współpracowały z hitlerowskimi Niemcami. Gdy pod koniec wojny zdano sobie sprawę, że Niemcy poniosą klęskę regent Horthy próbował nawiązać kontakt z państwami zachodnimi. W marcu 1944 roku rozpoczęła się jednak niemiecka okupacja Węgier, a w październiku tego roku Niemcy dokonali zamachu stanu odsuwając Horthy'ego od władzy a na jego miejsce wprowadzając Ferenca Szalasy'ego, który stał na czele strzałokrzyżowców czyli Węgierskiej Partii Narodowej. Wtedy ZSRR postanowił stworzyć drugi ośrodek władzy określający się jako antyfaszystowski i demokratyczny. Swoją siedzibą miał on w Debreczynie, gdzie powstała najpierw koalicja w postaci Węgierskiego Narodowego Frontu Niepodległościowego, której podstawą byli komuniści. Następnie powstał parlament - Tymczasowe Zgromadzenie Narodowe, który powołał zdominowany przez komunistów Tymczasowy Rząd Narodowy na czele z Belą Dalnoki Miklosem. Rząd ten wypowiedział wojnę Niemcom, a z koalicją antyhitlerowską zawarł rozejm 20 stycznia 1945 roku. Na jego mocy powołano do życia Sojuszniczą Radę Kontroli z marszałkiem Woroszyłowem, która wyposażona została w szerokie kompetencje i wywierała zdecydowany wpływ na sytuację na Węgrzech. Armia Czerwona powszechnie stosowała terror, działały doraźnie sądzące trybunały ludowe, dokonywano licznych deportacji. Rząd Miklosa realizował typowy program gospodarczy pod dyktando Moskwy. W marcu 1945 roku wprowadzono reformę rolną, na mocy której dokonano parcelacji majątków ziemskich, większość ziemi podzielono na niewielkie trzyhektarowe działki. Olbrzymia inflacja zmusiła do przeprowadzenia reformy walutowej i wprowadzenia nowej waluty -forinta. W zorganizowanych w listopadzie 1945 roku wyborach parlamentarnych zwyciężyli nie komuniści a Niezależna Partia Drobnych Rolników z Tildym, Kovacsem, Ferencem Nagym. Na czele rządu stanął Tildy, ale niektóre ministerstwa w tym spraw wewnętrznych przypadły komunistom. Po wprowadzeniu na Węgrzech na początku 1946 roku republiki prezydentem został dotychczasowy premier Tildy nie cieszący się wielkim autorytetem, a na urzędzie premiera zastąpił go Ferenc Nagy.

10 lutego 1947 roku podpisano z Węgrami traktat pokojowy na mocy, którego Węgry wracały do granic z 1937 roku. Jednocześnie rozwiązano Sojuszniczą Rade Kontroli, a Armia Czerwona miała wycofać się z Węgier.

Komuniści rozpoczęli kampanię, której celem było podkopanie władzy i skłócenie działaczy Niezależnej Partii Drobnych Rolników, a następnie przejęcie władzy. Ostateczne rozbicie drobnych rolników nastąpiło wiosną 1947 roku, gdy komuniści sfingowali oskarżenie o próbę dokonania zamachu stanu przez organizację pod nazwą Wspólnota Węgierska. Za rzekomą przynależność do niej aresztowano Kovacsa, a przebywający za granicą Ferenc Nagy w ogóle nie wrócił do kraju z obawy o swe bezpieczeństwo. W ten sposób komuniści przejęli władzę, a usankcjonowali to organizując w sierpniu 1947 roku wybory, w których jakoby zdobyli 66% głosów. Partie opozycyjne wkrótce rozwiązano bądź podporządkowano komunistom, którzy w 1948 roku przekształcili swą partię w Węgierską Partię Pracujących.

Komuniści w 1948 roku dokonali nacjonalizacji przemysłu i upaństwowienia szkół katolickich będących własnością prywatną. Aresztowano i skazano na dożywocie kardynała Mindszenty'ego. Społeczeństwo węgierskie doświadczyło niesamowicie ciężkich represji, które z uporem propagował Rakosi. Do walki wewnątrzpartyjnej doszło w samej partii komunistycznej pomiędzy grupą działaczy krajowych oraz grupą przebywającą w czasie wojny w Moskwie. Ostatecznie krajowcy zostali pokonani, a ich przywódcę Laszko Rajka skazano na śmierć.

Odwilż po XX Zjeździe KPZR znalazła swoje odzwierciedlenie także w sytuacji na Węgrzech. W atmosferze odprężenia, ale i oporu wobec partyjnego betonu premierem został w 1953 r. Imre Nagy. Uważany za zwolennika liberalizacji nowy premier zlikwidował obozy pracy będące oznaką wyjątkowej represyjności węgierskiego stalinizmu, zwiększył produkcję dóbr konsumpcyjnych, wstrzymał brutalną kolektywizację rolnictwa, dał szansę na rozwój prywatnej inicjatywie. Przeprowadzone zmiany okazały się jednak nietrwałe, a Nagy został usunięty najpierw z urzędu premiera a następnie z Węgierskiej Partii Pracujących. Społeczeństwo jednak zachęcone poczynaniami Nagy'a oczekiwało dalszych reform. Stąd, gdy następcy Nagy'a na urzędzie I sekretarza nie przeprowadzili oczekiwanych zmian powstała opozycja, napięcie w kraju wciąż narastało a jego widomym znakiem stał się w początkach października 1956 r. pogrzeb zrehabilitowanego Laszlo Rajka i trzech innych ofiar procesów politycznych, w którym wzięło udział około 150 tys. ludzi. Na fali tych wydarzeń członkostwo w WPP przywrócono Nagy'emu. W kilkanaście dni później doszło jednak w Budapeszcie do ogromnych manifestacji zapoczątkowanych przez studentów, w trakcie, których domagano się demokratyzacji systemu, zorganizowania wolnych wyborów oraz usunięcia z Węgier wojsk radzieckich. Manifestanci solidaryzujący się z postanowieniami VIII plenum KC PZPR w Polsce przeszli spod pomnika gen. Bema pod radiostację, gdzie zostali zaatakowani przez siły bezpieczeństwa AVH, co doprowadziło do ostrych starć zbrojnych rychło przekształconych w powstanie. Nastrojów społecznych nie schłodził nawet wybór na stanowisko premiera Nagy'ego. On sam zresztą początkowo próbował opanować sytuację i zdławić powstanie wprowadzając stan wyjątkowy a także podtrzymując wcześniejszą decyzję o wezwaniu armii radzieckiej. Odniosło to skutek odwrotny do zamierzonego i walki przeniosły się z Budapesztu także na inne miasta. Powstańcy uzbrojeni jedynie w broń palną i butelki z benzyną atakowali radzieckie czołgi. Zaskoczone oporem siły interwencyjne ostrzeliwały domy mieszkalne i szpitale powodując tym samym liczne ofiary wśród ludności cywilnej. Coraz liczniej organizowały się oddziały powstańcze, coraz lepiej były też uzbrojone. Grupowały one licznych żołnierzy pochodzących jeszcze z faszystowskich oddziałów węgierskich z okresu II wojny światowej. To głównie z ich inicjatywy dochodziło do samosądów na znienawidzonych działaczach partyjnych i członkach służb bezpieczeństwa, rewizji, szerzenia terroru.

W tej sytuacji zdecydowano o zmianie na stanowisku I sekretarza, odwołano Gerő a urząd powierzono represjonowanemu w 1951 r. Jánosowi Kádárowi. Zahamowano interwencję radziecką, ale ceną za utrzymanie się przy władzy było stopniowe wprowadzenie zmian. Najpierw Nagy ogłosił likwidację AVH i systemu jednopartyjnego a następnie utworzył rząd koalicyjny z udziałem m.in. członków Partii Drobnych Rolników - Zoltanem Tyldy'm i Belą Kovacsem. Nowy rząd zyskał poparcie kościoła katolickiego i uwolnionego z więzienia kardynała Mindszenty'ego. Ogłoszony został kres rządów monopartyjnych i wycofanie armii radzieckiej z terenu Węgier. Prawdopodobnie tym posunięciem Nagy przekroczył granice ustępstw, które była w stanie zaakceptować Moskwa. Decyzja o ponownej interwencji nastąpiła zapewne, gdy oświadczono, że Węgry zamierzają wystąpić z Układu Warszawskiego i przyjąć status kraju neutralnego. To postanowienie z kolei podjęto pod naciskiem społecznym na skutek masakry, jakiej dokonano na obrońcach Komitetu Miejskiego WPP w Budapeszcie tuż po wycofaniu wojsk radzieckich. Gdy 3 listopada minister obrony w rządzie Nagy'a Pal Malater wraz z delegacją udał się do kwatery radzieckiej w celu ustalenia szczegółów, co do wycofania wojsk radzieckich został aresztowany i porwany. Formalnego pretekstu do rozpoczętej 4 listopada interwencji wojsk radzieckich dostarczyła prośba Kadara- premiera utworzonego oficjalnie w węgierskiej miejscowości Szolnok faktycznie zaś w Użgorodzie na Ukrainie Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego o pomoc w walce z kontrrewolucją. Walki sił węgierskich z oddziałami radzieckimi trwały ponad tydzień i nabrały charakteru wojny partyzanckiej. W starciach zginęło 2,5 tys. powstańców oraz kilka tysięcy cywilów, specjalne trybunały w trybie doraźnym wydawały wyroki śmierci, na mocy ich decyzji stracono ponad 2 tys. osób, ponad 6 tys. ludzi wywieziono do ZSRR, przed represjami masowo uciekano do Austrii. Nagy wraz z najbliższymi współpracownikami schronił się w ambasadzie jugosłowiańskiej, kardynał Mindszenty poprosił o azyl w ambasadzie amerykańskiej, którą opuścił dopiero piętnaście lat później i udał się do Watykanu. Za zorganizowanie spisku mającego obalić władzę Imre Nagy i trzech jego współpracowników po opuszczeniu ambasady jugosłowiańskiej i wywiezieniu do Rumunii zostało tam skazanych przez węgierski Sąd Najwyższy na karę śmierci w 1958 roku. Wyroki wykonano, zaś na rehabilitację trzeba było czekać do 1989 r. Po stłumieniu powstania władzę na Węgrzech przejęła ekipa Kadara, która sprawowała względnie liberalne rządy aczkolwiek zgodne z dyrektywami Moskwy przez następne 32 lata.

Zasadniczo różne rezultaty dały wydarzenia polskiego i węgierskiego października 1956 r. Wypadki węgierskie po raz pierwszy, jednak tak bezwzględnie udowodniły istnienie radzieckiej strefy wpływów oraz unaoczniły, iż jest to sankcjonowane przez Zachód, który nie kwapił się z pomocą powstańcom węgierskim.

Słabą pozycję Kadar postanowił wzmocnić zwalczając opozycję. Podporządkował władzy komunistycznej rady zakładowe, zlikwidował Węgierski Związek Pisarzy. Z czasem jego rządy stały się bardziej liberalne, na początku lat sześćdziesiątych ogłosił nawet dwie amnestie dla uczestników wydarzeń z 1956 roku, wykluczył z partii zaciekłych stalinistów jak Rakosiego czy Gerő, a następnie przystąpił do realizacji reform wprowadzających liberalizację gospodarki. Reformy te rozpoczęto w 1968 roku, jednak ze względu na fakt, iż ich powodzenie wymagało konieczność dalszej liberalizacji w 1970 roku nastąpił powrót do centralnego planowania.

Niezrealizowanie reform zaowocowało zubożeniem społeczeństwa, inflacją oraz zadłużeniem, co skłoniło rządzących do powolnej liberalizacji całego systemu. W 1988 roku po dwudziestu latach Kadar przestał być pierwszym sekretarzem na rzecz dotychczasowego premiera Karolya Grosza, którego z kolei zastąpił na urzędzie premiera Laszlo Nemeth. Kadar wkrótce zmarł, a we wrześniu 1989 roku w wyniku negocjacji z opozycją komuniści zgodzili się na wprowadzenie pluralizmu partyjnego. W wyborach zorganizowanych w pierwszej połowie 1990 roku zwycięstwo odniosło opozycyjne Węgierskie Forum Demokratyczne oraz Związek Wolnych Demokratów. Funkcję prezydenta objął Arpad Gőncz, a premiera Jozsef Antall. Węgry zostały przyjęte do Rady Europy i podpisały układ stowarzyszeniowy ze Wspólnotą Europejską, a w 1991 roku z terytorium państwa węgierskiego wycofano ostanie jednostki Armii Czerwonej. W kolejnych wyborach zwycięstwo odnieśli postkomuniści tworzący Węgierską Partię Socjalistyczną. Utworzyli oni koalicyjny rząd ze Związkiem Wolnych Demokratów na czele z Gyulą Hornem. W 1999 roku Węgry przystąpiły do NATO, a w 2004 roku Węgry stały się członkiem Unii Europejskiej

RUMUNIA

Rumunia w czasie II wojny światowej była sojuszniczką III Rzeszy. Chciała odzyskać utracone w 1940 r. Besarabię i Bukowinę. W obliczu groźby okupacji radzieckiej w 1944 r. podjęto z ZSRR tajne rokowania. W zamian za granice z 1940 r. Rumunia miała wypowiedzieć Niemcom wojnę. 23 sierpnia 1944 r. król rumuński Michał I po konsultacji z Narodową Partią Liberalną, Narodową Partią Chłopską, Partią Socjaldemokratyczną i komunistycznym Blokiem Partii Demokratycznych dokonał przewrotu. Na jego rozkaz aresztowano dotychczasowego dyktatora Iona Antonescu. Po odwetowym zbombardowaniu Bukaresztu przez Niemcy, Rumunia wypowiedziała im wojnę 25 sierpnia 1944 r. Król przywrócił konstytucję z 1923 r. i powołał rząd Sanatescu. 12 września 1944 r. podpisano z ZSRR zawieszenie broni, a kontrolę nad Rumunią przejęła Sojusznicza Rada Kontroli z marszałkiem Rodionem Malinowskim na czele.

Swoje wpływy zaczęli umacniać komuniści. Przed II wojną światową partia komunistyczna była najsłabszą partią w Rumunii, natomiast po wojnie czynnie wspierali ją Rosjanie. Chciano przejąć władzę i stworzyć rząd bez organizowania wyborów. W październiku komuniści i socjaliści ustąpili z rządu Sanatescu i zażądali utworzenia rządu z Petru Grozą jako premierem. Groza był członkiem lewicowego, ale nie komunistycznego Frontu Oraczy. Król Michał opierał się tej kandydaturze, a po upadku rządu Sanatescu powołał rząd Radescu, który zapowiedział przeprowadzenie wyborów. Komuniści rozpoczęli bezpardonowy atak na rząd Radescu. W lutym 1945 r. do Rumunii przybył Andrzej Wyszyński, rozmawiał z królem i kategorycznie domagał się powołania lewicowego rządu Grozy. Ostatecznie rząd ten powstał 6 marca 1945 r. W nagrodę ZSRR przyłączył do Rumunii północny Siedmiogród. Gdy mimo próśb, Groza nie zrezygnował z urzędu, król Michał podjął tzw. strajk królewski, wyjechał z Bukaresztu i nie podpisywał żadnych ustaw do stycznia 1946 r. Pod naciskiem międzynarodowym Groza dopuścił do rządu dwóch przedstawicieli liberałów i ludowców, jednak nie przywódców tych stronnictw i taki rząd w lutym 1946 r. uznała Wielka Brytania i USA.

18 listopada 1946 r. odbyły się wybory. W wyniku krwawej kampanii wyborczej, w trakcie, której posuwano się do zastraszania i morderstw politycznych oraz fałszerstw wygrał lewicowo-komunistyczny Front Narodowo-Demokratyczny z 80% głosów. Narodowa Partia Chłopska zdobyła 32 mandaty a liberałowie trzy. Opozycja oskarżyła komunistów o sfałszowanie wyborów i wystąpiła z rządu.

10 lutego 1947 r. Rumunia podpisała traktat pokojowy, na mocy, którego utraciła Bukowinę, Besarabię i Południową Dobrudżę, ale uzyskała Siedmiogród w korzystnych granicach, bo nawet północno-zachodnią część z większością węgierską. Pozostać na terenie Rumunii miały także pewne siły Armii Czerwonej.

Po rozwiązaniu Międzysojuszniczej Komisji Kontroli z Rumunii wyjechali międzynarodowi obserwatorzy. Przeprowadzono nacjonalizację banku narodowego i przemysłu. Do 1950 r. rozwiązano partię liberalną i ludową a ich przywódców aresztowano. Działaczy partii socjalistycznej najpierw poddano weryfikacji a następnie zjednoczono z komunistami w Ludowym Froncie Demokratycznym. Po zlikwidowaniu opozycji nakłoniono króla Michała do abdykacji i wyjazdu z Rumunii w grudniu 1947 r. Uznano to za ostateczne przejęcie władzy przez komunistów.

Komuniści rumuńscy czuli się wyobcowani rumuńscy wyizolowani od społeczeństwa, postanowili, więc szukać oparcia w ZSRR. Na czele komunistów jako sekretarz generalny Partii stał od 1945 r. Gheorgiu Dej, komunista krajowy w przeciwieństwie do wysłanych z ZSRR Any Pauker i Vasila Luki. Od 1948 r. partia komunistyczna przyjęła nazwę Rumuńskiej Partii Robotniczej. Dej postanowił umocnić swą pozycję i zlikwidować konkurentów. Największym z nich był minister sprawiedliwości Patrascanu. W 1948 r. wytoczono mu proces i usunięto z Partii, a w 1954 r. skazano na śmierć. Do 1953 r. komuniści radzieccy pełnili w krajach satelickich ważną rolę. Pauker i Luka odpowiedzialni byli w Rumunii za kolektywizację wsi, która szła tam wyjątkowo opornie. W 1950 r. według Pauker powstało 1029 kołchozów, w rzeczywistości 26. Dej zajmujący się uprzemysłowieniem kraju nie ingerował w kolektywizację, a jej niepowodzenia chciał wykorzystać przeciw Pauker i Luce. Dej mający zarówno poparcie Moskwy jak i społeczeństwa rumuńskiego uważał, że wzrost produkcji przemysłowej będzie warunkiem uniezależnienia się od ZSRR. Powołano specjalne towarzystwa radziecko-rumuńskie w celu eksploatacji surowców, były to tzw. sowrony, powstało ich 16. W ten sposób Dej zaspokajał żądania radzieckie a z drugiej strony zdobywał poparcie Moskwy dla siebie. Od 1951 r., gdy Dej wezwał do wyboru władz partyjnych, które by zagwarantowały romanizację Partii odwoływał się do haseł nacjonalistycznych. W końcu przystąpił do usunięcia niewygodnych mu Luki i Pauker. W 1952 r. oskarżono ich o nadużycia finansowe. W 1954 r. Lukę skazano na śmierć, który to wyrok zamieniono mu na dożywocie. Pauker w wyniku oskarżenia o wprowadzenie do Partii członków Żelaznej Gwardii sama została z niej usunięta. W 1952 r. Dej został premierem a Grozę odsunięto z czynnej polityki mianując przewodniczącym parlamentu.

Po śmierci Stalina ZSRR chciał nakłonić kraje demokracji ludowej, by oddzieliły władze partyjne od kierownictwa rządu. W 1954 r. Dej na krótko zrezygnował z przewodzenia Partii, rok później z powrotem objął stanowisko I sekretarza, ale zrezygnował z urzędu premiera.

W 1955 r. niezadowolony z przemian do Rumunii przybył Chruszczow. Nie potrafił on znaleźć w RPR wsparcia dla pomysłu obalenia Deja. Dej natomiast nie zgadzał się na destalinizację Partii, tłumacząc, że społeczeństwu kojarzyłaby się z dekomunizacją. Podporządkował się Moskwie w kwestii polityki zagranicznej, ale odmówił poparcia dla idei dalszej kolektywizacji i destalinizacji. Dej twierdził później, że wyprzedził destalinizację dokonując czystek w RPR na początku lat pięćdziesiątych.

W 1949 r. powołano do życia RWPG - Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Był to wraz z Układem Warszawskim czynnik kontroli Moskwy nad krajami satelickimi. Najbardziej uprzemysłowiona Czechosłowacja i NRD zaproponowały specjalizację w dziedzinie gospodarki w ramach RWPG. Dla Rumunii i Bułgarii mogło to oznaczać ograniczenie gospodarki jedynie do produkcji rolnej, Dej sprzeciwiając się specjalizacji twierdził, ze może to uzależnić Rumunię od RWPG. Tymczasem Chruszczow zaproponował specjalizację w RWPG w 1962 r. Poparły go oczywiście Czechosłowacja i NRD, przeciw opowiedziała się Rumunia powołując się na zagwarantowaną przez statut z 1953 r. zasadę dobrowolności podejmowania decyzji i przyjmowania ich w sposób jednomyślny. Ostatecznie Chruszczow w 1963 r. zrezygnował z forsowania specjalizacji.

Pod koniec lat pięćdziesiątych Rumunia otworzyła się na kontakty z Zachodem. W 1958 r. wycofano z Rumunii ostatnie jednostki radzieckie. Ion Maurer - minister spaw zagranicznych odbył podróż na Zachód, by uzyskać kredyty i podpisać kontrakty handlowe. Handel zagraniczny wzrósł o 70%, Rumunia eksportowała głównie płody rolne i surowce. Naraziła się jednocześnie na krytykę Czechosłowacji i ZSRR o niezgodne z ideologią praktyki handlowe.

W 1964 r. Komitet Centralny RPR opublikował Deklarację Niepodległości będącą swoistym atakiem na ZSRR. Stwierdzono w niej, że prawem każdego państwa jest swobodny wybór metod i środków budowy socjalizmu.

Dej uczynił z najsłabszej w kraju partii jedno z najsprawniej działających w bloku wschodnim stronnictwo komunistyczne. Zdołał utrzymać swą popularność w społeczeństwie i nigdy nie został rozliczony za swoje działania. Ponadto był innowatorem, bo jako pierwszy w budowie systemu komunistycznego wykorzystał idee nacjonalistyczne. Nie wskazał, jednak swego następcy i gdy zmarł w 1965 r. rozpoczęła się rywalizacja pomiędzy jego spadkobiercami. Ostatecznie I sekretarzem został Nicolae Caucescu, a premierem Maurer. Caucescu urodzony w 1918 r. jako syn chłopa wyjechał do Bukaresztu, gdzie skończył szkołę podstawową a w 1933 r. związał się z ruchem komunistycznym. W czasie jednego z aresztowań poznał Deja i wkrótce stał się jego prawą ręką. Duży wpływ na jego działania miała żona - Elena.

W 1965 r. nazwę Partii zmieniono na Komunistyczną Partię Rumunii, a I sekretarz przemianowany został na sekretarza generalnego. Caucescu najpierw postanowił wzmocnić wpływy KPR. Powstało Polityczne Biuro Wykonawcze, a następnie powołano jego prezydium. Formalnie instytucje te miały ułatwiać kolektywne zarządzanie w rzeczywistości zgodnie z zamierzeniami umacniać pozycję komunistów.

Caucescu nawiązywał do nacjonalizmu twierdząc, że jest jeden naród rumuński, do którego przynależą także Węgrzy. Dlatego w 1967 r. zlikwidowano Węgierski Okręg Autonomiczny. W kolejnych latach demonstrowano niezależność od ZSRR, zmieniono nazwy ulic, język rosyjski w szkołach zastąpiono francuskim, z KPR usunięto prosowiecką grupę działaczy. Rumunia zdystansowała się od inwazji na Czechosłowację, Caucescu podpisał nawet z Dubčekiem układ o przyjaźni, twierdził, że nic nie usprawiedliwia użycia siły wobec członka Układu Warszawskiego. Rumunia zaczęła nawiązywać stosunki z Zachodem, w 1969 r. miała miejsce wizyta Nixona, rok później Caucescu pojechał do USA.

W latach siedemdziesiątych doszło do zmian w polityce. W 1974 r. powołano urząd prezydenta, który objął Caucescu. Zaczął budować tzw. socjalizm dynastyczny, rodziną obsadził ważniejsze stanowiska. Próbował wprowadzić model azjatycki, gdzie kierownictwo partii jest dziedziczne. Tymczasem okazało się, że zaciągnięte na Zachodzie pożyczki zostały przejedzone, nie lokowano ich w modernizację technologii. Ponadto gospodarkę rumuńską obciążono produkcją zbrojeniową. W 1981 r. Caucescu postanowił spłacić zagraniczne długi, co oznaczało oszczędności kosztem społeczeństwa, ograniczono, bowiem dostawy żywności, ciepła, energii elektrycznej. Mimo wszystko społeczeństwo wierzyło w propagandę o sile politycznej Rumunii. Policja polityczna - Securitate utrzymywała w kraju spokój, praktycznie nie było opozycji, łamano wszelkie strajki.

Caucescu wprowadził tzw. systematyzację polegającą na burzeniu starej zabudowy i wznoszeniu nowych budynków, stosowano ją zarówno w miastach jak i na wsiach. Systematyzacja miała też służyć likwidacji i rozproszeniu mniejszości węgierskiej, która w jej wyniku masowo uciekała z Rumunii na Węgry.

W 1988 r. w KPR pojawiła się grupa spiskowa z Ionem Illiescu. W grudniu 1989 r. natomiast w Timisoarze, w Banacie na skutek zaplanowanej systematyzacji wsi doszło do rozruchów. Jednym z pierwszych domów przeznaczonych do systematyzacji był dom pastora Laszlo Tökësa. W jego obronie stanęli kalwini węgierscy, prawosławni. Tłum ruszył pod siedzibę komitetu partyjnego w Timisoarze, rozpoczęły się walki z siłami porządkowymi. Caucescu wrócił wtedy z Iranu i w przemówieniu telewizyjnym wezwał do uspokojenia nastrojów. W trakcie mityngu w Bukareszcie dokonała się rewolucja. Na drugi dzień robotnicy ruszyli z fabryk, rozpoczęły się walki z siłami rządowymi. Caucescu zażądał wyprowadzenia wojska, manifestacje rozlały się na cały kraj. Małżeństwo Caucescu aresztowano podczas próby ucieczki z kraju i w doraźnym procesie skazano na śmierć. Egzekucję 25 grudnia 1989 r. pokazały stacje telewizyjne na całym świecie. W tej sytuacji powstał Front Ocalenia Narodowego na czele z Illiescu. Do 3 stycznia 1990 r. fingowano zagrożenie atakami terrorystycznymi Securitate, co miało kreować Illiescu na przywódcę i obrońcę rewolucji oraz legitymizować nową ekipę. Zaczęły powstawać partie opozycyjne. Odbywały się tzw. mineriady, czyli akcje górników w Bukareszcie popierające FON. W wyborach, które odbyły się w maju 1990 r. zwyciężył FON, a Illiescu został prezydentem. W 1991 r. usunięto z FON grupę stalinistów. Nowa konstytucja wprowadziła system silnej władzy prezydenckiej z prawem wydawania dekretów.

Rewolucja i późniejsze poczynania FON doprowadziły do olbrzymiej, 300 % inflacji, bezrobocia i postępującego ubóstwa. Do dnia dzisiejszego Rumunia nie może pod względem gospodarczym dogonić reszty byłych krajów demokracji ludowej. Korupcja i niski poziom bezpieczeństwa nie pozawalają jej na szybkie wstąpienie do Unii Europejskiej.

IRLANDIA

Na mocy porozumienia z 1921 roku powstało Wolne Państwo Irlandzkie oraz Irlandia Północna obejmująca sześć hrabstw. W Wolnym Państwie Irlandzkim, które miało nadzieję na zjednoczenie z Irlandią Północną w 1922 roku wybuchła wojna. Pierwszy rząd Wolnego Państwa Irlandzkiego stworzył Cosgrave - przywódca "Wspólnoty Irlandzkiej" przekształconej później w "Plemię Irlandii". Rząd ten został poparty przez założoną w 1912 roku Partię Pracy. De Valera pochodzący z północnej Irlandii założył nową partię "Żołnierzy losu". De Valera przejął władzę w 1933 roku, zlikwidował władzę gubernatora, odmówił płacenia renty Anglikom chciał podkreślić niezależność Irlandii od Anglii.

W 1937 roku w Wolnym Państwie Irlandzkim wprowadzono konstytucję, która obowiązywała na terenie 26 hrabstw. Głową państwa miał być prezydent wybierany na siedem lat, miał desygnować premiera, ponosić odpowiedzialność konstytucyjną, mógł rozwiązać parlament składający się z Izby Niższej złożonej ze 166 posłów oraz Senatu złożonego z 60 osób. Senat mianowany był przez premiera, grupy zawodowe, uniwersytety. Projekt ustawy musiał być zaakceptowany przez obydwie izby oraz podpisany przez prezydenta. Konstytucja wprowadzała wyjątkowy system wyborczy - okręgi wielomandatowe, od trzech do pięciu mandatów, wyborca głosował na partię ale mógł wskazać preferencyjnie kandydata. Po głosowaniu zliczano liczbę głosów oddanych w okręgu, dzielono przez liczbę mandatów i dodawano jeden, była to wymagana liczba do przejścia do dalszego etapu, osoba z najniższą liczbą głosów odpadała, brano pod uwagę preferencje, obliczenia robiono tak długo aż niektórzy kandydaci posiadali wystarczającą liczbę głosów.

W 1938 roku udało się de Valer'ze zakończyć spór z Anglikami, Irlandczycy zapłacili należny czynsz. De Valera po wygranych wyborach rządził Irlandią w czasie II wojny światowej. Posiadał trzy cele, których nie udało mu się zrealizować: zjednoczenie Irlandii, odrodzenie języka celtyckiego, zahamowanie emigracji. Jako jedyna z Commonwealthu Irlandia nie poparła Wielkiej Brytanii w czasie II wojny światowej, zachowała neutralność. Przeciwni takiemu stanowisku byli unioniści, Sinn Fein i jej zbrojne ramię - Irlandzka Armia Republikańska (IRA), która w celu zjednoczenia z Irlandią Północną chciała współpracy z Niemcami hitlerowskimi. De Valera zdecydowanie zwalczał IRĘ, dochodziło do aresztowań, wyroków bez sądów i trybunałów. Z tych strat IRA podniosła się dopiero w latach pięćdziesiątych.

Po II wojnie światowej naprzemiennie władze sprawowali albo "Żołnierze Losu" albo "Ród Irlandczyków", co zapewniało stabilność polityczną. Trzecią ale zdecydowanie słabszą siłą była Partia Pracy.

Rządy de Valery upadły w 1948 roku. W kwietniu 1949 roku nowy premier - John Costello ogłosił wystąpienie państwa z Commonwealhtu i powstanie Republiki Irlandii, co dodatkowo pogłębiło podział z Irlandią Północną.

W latach pięćdziesiątych zaktywizowała się Sinn Fein. W 1956 roku doszło do tzw. "operacji granicznej", w której IRA zniszczyła graniczne garnizony brytyjskie. W 1957 roku upadł rząd Costello, a do władzy powróciła "Wspólnota Irlandzka". Premierem został Sean Lemass, głównym problem jego rządu stało się zahamowanie emigracji, która zdecydowanie wpływała na ograniczenie przyrostu naturalnego. W 1959 roku prezydentem został de Valera, który urząd ten piastował do 1973 roku. W 1964 roku minister finansów Whiteaker opracował plan rozwoju gospodarczego, którego celem było tworzenie miejsc pracy. Od 1966 roku emigracja spadła, zmniejszyło się bezrobocie. Pojawiły się gesty pojednawcze ze strony Irlandii Północnej, Lemass udał się tam nawet z wizytą. Po rezygnacji Lemassa, na urzędzie premiera zastąpił go Lynch, który podtrzymał rozwój gospodarczy, stwarzał warunki dla zagranicznych inwestycji. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Irlandii dochodziło do licznych zmian ekip rządzących.

W sprawie integracji europejskiej działało lobby złożone przede wszystkim z rolników, którzy widzieli korzyści dla siebie w postaci dopłat. W maju 1972 roku w referendum akcesyjnym poparcie wyraziło 83% społeczeństwa irlandzkiego, w wyniku czego Irlandia weszła do EWG w 1973 roku. W pierwszym okresie członkostwa w EWG największe korzyści odnieśli rolnicy, najgorzej radzili sobie przemysłowcy ze względu na powstały kryzys paliwowy.

Sytuacja w Irlandii zależy w dużej mierze od katolików, których liczba szybko wzrasta. Kościół katolicki cieszy się dużym autorytetem, ale jest też bardzo restrykcyjny. Przepadły dwa projekty ustaw o zalegalizowaniu aborcji z 1983 i 1985 roku, dopiero w 1995 przeszła ustawa dająca lekarzom prawo od informowania o możliwości dokonania zabiegu aborcji zagranicą. W 1995 roku zalegalizowano też w końcu rozwody.

Irlandia Północna

Po II wojnie światowej władzę sprawowała oligarchia protestancka, która dyskryminowała katolików, co odzwierciedlało się w niekorzystnym dla nich podziale okręgów wyborczych. Napięcia te zaostrzył pod koniec lat sześćdziesiątych kryzys gospodarczy, dotknął on przede wszystkim ludność katolicką. Terror rozwijał się jednak po obydwu stronach. W 1966 roku Ochotnicze Siły Ulsteru rozpoczęły kampanię zabójstw. Pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych doszło do kolejnych zamachów. IRA podzieliła się na skrzydło umiarkowane i Tymczasową IRĘ stosującą działania terrorystyczne. Dla uspokojenia i spacyfikowania sytuacji Brytyjczycy wysłali do Ulsteru siły zbrojne. Naciskali na rząd, by przeprowadził reformy.

W 1971 roku premierem został Brian Faulkner, który postanowił zlikwidować przemoc, dlatego aresztował terrorystów, za swój cel obrał likwidację IRY.

Na początku lat siedemdziesiątych panowały silne nastroje antybrytyjskie, w Darby Brytyjczycy zabili trzynastu cywilów, rodziło się wrażenie, że Brytyjczycy popierają protestantów, ginęło więcej katolików.

Premier brytyjski Heat rozwiązał parlament irlandzki i wprowadził bezpośredni zarząd Wielkiej Brytanii.

W 1973 roku doszło do trójstronnej konferencji z udziałem przedstawicieli, Londynu, Ulsteru i Dublinu. Dyskutowano nad Białą Księgą, w której przewidywano udział katolików we wszystkich władzach, zapowiadano w tej sprawie referendum. Zawarto Porozumienie, zgodnie z którym forum porozumienia miała być Rada Irlandii z Faulkner'em, istniała jednak tylko kilka tygodni, ponieważ Pesley doprowadził do wybuchu strajków, premier brytyjski Wilson odmówił stłumienia strajków siłą, w związku z czym porozumienie upadło.

Kolejne lata to czarny okres w historii Irlandii Północnej. Na początku lat osiemdziesiątych w więzieniach odbyły się strajki głodowe, w ich wyniku zmarło dziesięć osób, ale premier Margaret Thatcher się nie ugięła. W 1984 roku partie irlandzkie stworzyły Forum Irlandzkie i wysunęły pomysł stworzenia kondominium z Republiką Irlandii, ale Thatcher pomysł ten odrzuciła.

W 1992 roku doszło do porozumienia Major-Reynolds, strona brytyjska zadeklarowała, że nie ma interesów w Irlandii Północnej, ale, że decyzje powinno podjąć społeczeństwo w referendum. Po zawieszeniu przez IRĘ broni w 1994 roku doszło do rozmów z Sinn Fein. W 1995 roku przyjęto dokument o kontroli granicznej, specjalna grupa Mitchell'a miała zadbać o rozbrojenie organizacji terrorystycznych.

W 1998 roku zawarto Porozumienie Wielkopiątkowe, zastrzeżono w nim, że Irlandia Północna jest częścią Wielkiej Brytanii i zmienić może się to tylko za wolą obywateli. W konstytucji zastrzeżono, że zjednoczenie Irlandii może dokonać się tylko na drodze pokojowej i za zgodą obywateli. Powołano Północno-Południową Radę Generalną złożoną z przedstawicieli Irlandii Północnej i Południowej. W referendum społeczeństwo zaakceptowało Porozumienie Wielkopiątkowe.

PORTUGALIA

W Portugalii w maju 1926 roku doszło do zamachu stanu. W latach 1932 - 1968 władze sprawował Antonio de Olivero Salazar jako premier państwa portugalskiego. Konstytucja z 1933 roku wprowadzała w kraju system korporacyjny i jednopartyjny, jedyną legalną partią stała się Unia Narodowa. Istniał parlament, ale rząd wydawał dekrety z mocą ustawy, najsilniejszą pozycje posiadał premier. Podstawą dyktatury Salazara był kościół i armia, popierali ją też właściciele ziemscy. Dyktator starał się stworzyć gospodarkę autarkiczną.

W czasie II wojny światowej Portugalia demonstrowała sympatię dla aliantów, w 1943 roku udostępniła im nawet bazy na Azorach. Jednak po II wojnie światowej Portugalia podobnie jak Hiszpania objęta została międzynarodową izolacją, nie została także zaproszona do San Francisco. Pod naciskiem USA brała udział w rozmowach dotyczących utworzenia NATO i w 1949 roku stała się członkiem Paktu Północnoatlantyckiego, a w 1953 roku Portugalia przystąpiła do ONZ. Wpływ na dopuszczenie Portugalii do NATO miało jej strategiczne położenie ale także posiadane na Azorach bazy lotnicze i morskie umożliwiające kontrolę Atlantyku.

W 1968 roku Salazar oddał władzę Marcelo Caetano, który podjął próby bardzo ostrożnych reform, m.in. do uczestnictwa w wyborach parlamentarnych w 1969 roku dopuścił partie opozycyjne, wyrażono zgodę na powrót do Portugalii niektórych emigrantów politycznych. W tym okresie pojawiły się dążenia kolonii do uzyskania niepodległości. Portugalia posiadała trzy enklawy w Indiach - Goa, Daman i Diu, jednak Indie zajęły je w 1961 roku. W 1971 roku kolonie afrykańskie - Angola i Mozambik otrzymały autonomię. Mimo to dochodziło tam do ustawicznych walk, a w Afryce stacjonowało ¾ wojska portugalskiego. Utrzymanie kolonii było olbrzymim obciążeniem finansowym dla państwa, a oficerowie, którzy mieli do nich wyjechać stali się zarzewiem buntu.

25 kwietnia 1974 roku wybuchła tzw. rewolucja goździków, powstał Ruch Sił Zbrojnych, który domagał się wyborów, pluralizmu politycznego. Na początku rewolucji Ruch Sił Zbrojnych wykazywał się jednością, stworzył Komitet Ocalenia Narodowego na czele z Antonio de Spinolą, przywrócił partie polityczne, w tym partię komunistyczną. Komitet Ocalenia Narodowego zyskał sobie poparcie socjalistów Soaresa.

12 maja 1974 roku wprowadzono nową konstytucję. Władzę przejął Spinola jako prezydent. Powołał on rząd de Palmy Carlosa, popierany przez komunistów, socjalistów, Partię Ludowo-Demokratyczną, Ruch Sił Zbrojnych. Wkrótce urząd premiera objął Casco Goncalves. Istniała też pełniąca funkcje parlamentu Rada Państwa, która miała głównie głos doradczy.

W trakcie rewolucji główny konflikt toczył się na linii komuniści-socjaliści.

We wrześniu 1974 roku w wyniku sporu z lewicowym rządem Spinola ustąpił z urzędu prezydenta, podjął próbę zamachu stanu, który zakończył się niepowodzeniem w marcu 1975 roku. W 1976 roku Spinola wyjechał z Portugalii. Wtedy nastąpił koniec pierwszego etapu rewolucji.

Kolejnym prezydentem został Francisco de Costa Gomez. Przyspieszono reformy, wprowadzono centralne planowanie, reformę rolną, znacjonalizowano banki i towarzystwa ubezpieczeniowe, koloniom przyznano niepodległość, a do kraju wróciło 700 tysięcy białych osadników. Pogłębiał się konflikt socjalistów z komunistami. Komuniści chcieli, żeby istniał jeden ruch związkowy, socjaliści optowali za stworzeniem kilku central związkowych. Komuniści dążyli, by wpływ na władzę miał Ruch Sił Zbrojnych, zaś socjaliści opowiadali się za administracją cywilną. W miejsce Komitetu Ocalenia Narodowego będącego organem Ruchu Sił Zbrojnych stworzono Radę Rewolucyjną.

Przed zapowiedzianymi na kwiecień 1975 roku wyborami Ruch Sił Zbrojnych zaproponował porozumienie wszystkich partii politycznych. 11 kwietnia 1975 roku porozumienie to stało się faktem, za najwyższą władzę uznano prezydenta, Zgromadzenie Parlamentarne, Ruch Sił Zbrojnych, Radę Rewolucyjną, rząd i sądy. Prezydent powoływany miała być na mocy porozumienia przez Ruch Sił Zbrojnych, premier z kolei mianowany był przez prezydenta w porozumieniu z Ruchem Sił Zbrojnych. W wyborach parlamentarnych, które odbyły się 25 kwietnia 1975 roku zwyciężyli socjaliści Soaresa, którzy zdobyli115 mandatów na 250, 80 przypadło Ludowej Partii Demokratycznej, 30 komunistom. Ci ostatni nie pogodzili się z przegraną w wyborach i zaczęli organizować strajki. Socjaliści opuścili rząd, ponieważ premierem był ciągle Goncalves. Armia została sparaliżowana dysputą polityczną. Ostatecznie z urzędu premiera usunięto Goncalvesa, a na jego miejsce powołano Pinheiro de Azevedo, w którego rządzie zasiadał tylko jeden komunista. W listopadzie 1975 roku komuniści próbowali przejąć władzę na drodze zamachu stanu, który jednak został stłumiony przez pułkownika Eanesa. W tym momencie skończył się drugi etap rewolucji.

W marcu 1976 roku zawarto nowe porozumienie pomiędzy Ruchem Sił Zbrojnych a partiami politycznymi. Ruch Sił Zbrojnych stracił wpływ na powoływanie premiera oraz niektórych ministrów. Powoli kręgi wojskowe zaczęły wycofywać się z życia politycznego.

Wprowadzona w kwietniu 1976 roku konstytucja głosiła dążenie do stworzenia społeczeństwa bezklasowego i rządów socjalistycznych, przewidywała silną władzę prezydenta, a u jego boku Radę Rewolucyjną, gwarantowała prawa i swobody obywatelskie. W pierwszych wyborach po zaprowadzeniu nowej konstytucji w kwietniu 1976 roku wygrała Portugalska Partia Socjalistyczna zdobywając 35% głosów, drugie miejsce zajęła Partia Socjaldemokratyczna, czwarta była Portugalska Partia Komunistyczna, do parlamentu dostały się także: Centroprawicowa Partia Demokratyczna, Centrum Demokratyczne, Chadecka Partia Ludowa. Zwycięskie partie poparły generała Eanesa na urząd prezydenta. W 1976 roku powstał mniejszościowy rząd socjalisty Soaresa, tym samym zakończyła się portugalska rewolucja. Szybko doszło do kryzysu gospodarczego, rząd był niestabilny. W 1977 roku powstał rząd pani Pintasilvo. Prezydent hamował powrót prawicy do rządów. W 1979 roku koalicja centroprawicowa zdobyła połowę mandatów i powstał rząd Carneiro, a rok później wybory prezydenckie ponownie wygrał popierany przez socjalistów Eanes.

W 1982 roku zmieniono konstytucję i Radę Rewolucyjną, osłabiano władzę prezydenta, zniesiono zapis o nieodwracalności nacjonalizacji, co stanowiło pierwszy krok do wejścia do EWG.

Poważnymi problemami ówczesnej Portugalii był analfabetyzm i ubóstwo.

6 listopada 1985 roku premierem został konserwatysta Anibal e Silva. Przygotował on Portugalię do wejścia do EWG ograniczając interwencjonizm państwowy w gospodarce, modernizując rolnictwo. W 1986 roku prezydentem został Soares, w tym samym roku Portugalia stała się członkiem EWG. Wymagało to wprowadzenia do konstytucji zapisów umożliwiających prywatyzację. W 1991 roku prezydentem został Suarez, w 1996 roku Sanpalio, w 1997 i 1999 roku wybory wygrali socjaliści, a Gutierrez utworzył rząd.

Cechą charakterystyczną dla Portugalii powojennej były rządy mniejszościowe.

HISZPANIA

W 1936 roku doszło do wybuchu wojny domowej w Hiszpanii. Konflikt toczył się między prawicą zorganizowaną w organizacji zwanej Falangą a lewicą. W odpowiedzi na wystąpienia rewolucyjne komunistów i parcelację ziemi przez chłopów Falanga na czele z generałem Francisco Franco zorganizowała powstanie, które wybuchło w hiszpańskim Maroku. Wkrótce powstanie rozszerzyło się na całą Hiszpanię, a Franco zdobył poparcie faszystów niemieckich i włoskich oraz Portugalii. Niemcy umożliwili przerzucenie sił Franco z Maroka na Półwysep, wysłali także słynny Legion Condor, którego lotnictwo zdobyło sobie szczególnie złą sławę bombardowaniami cywilnej ludności. Hitler potraktował interwencję w Hiszpanii jako test dla swoich oddziałów i sprzętu przed decydującą rozgrywką, chcąc powstrzymać zwycięstwo komunistów jednocześnie zamierzał uczynić z Franco swojego sojusznika a z Hiszpanii zaplecze w przyszłym konflikcie europejskim. Również Mussolini chciał uzależnić Franco od siebie i rozciągnąć na Hiszpanię wpływy włoskie, dlatego wysłał tam sprzęt wojskowy i oddziały ochotników. Portugalia również wsparła Franco oddziałami ochotniczymi, a także pozwoliła siłom prawicy na korzystanie ze swoich portów. Plan narzucenia Hiszpanii swojej zwierzchności miał również Stalin, który planował zaprowadzenie tam porządków komunistycznych. Udało mu się przejąć wszystkie rezerwy banku hiszpańskiego w wysokości 140 milionów franków w złocie. Wsparcie otrzymała lewica hiszpańska także od Meksyku oraz od międzynarodowych ochotników reprezentujących nurt komunistyczny i antyfaszystowski. Tworzyli oni międzynarodowe brygady, z których jedna była złożona prawie wyłącznie z Polaków i nosiła imię generała Dąbrowskiego. Anglia i Francja ogłosiły całkowitą neutralność w stosunku do hiszpańskiej wojny domowej i utworzyły nawet Komitet Nieinterwencji mający powstrzymywać dostawy broni do Hiszpanii.

W walkach zginęło wielu cywili, szala zwycięstwa przechylała się na stronę lewicy, Stalin zdobywał sobie coraz większy wpływ na rząd republikański, gdy w 1937 roku Japonia zaatakowała Chiny i zajęła wschodnią część kraju. Postawiło to ZSRR w obliczu bezpośredniego zagrożenia w Azji, stąd Stalin musiał zrezygnować z planu podporządkowania sobie Hiszpanii. Po bitwie pod Guadalajarą, w 1939 roku Franco wraz ze swymi oddziałami wkroczył do Madrytu. Od tego momentu rozpoczęły się w Hiszpanii rządy generała Franco rychło przekształcone w faszystowską dyktaturę. Do pary Niemiec i Włoch dołączyło trzecie państwo faszystowskie na kontynencie europejskim. Włosi i Niemcy traktując wojnę hiszpańską jako poligon doświadczalny przetestowali swoją broń i sprzęt wojskowy.

Rządy Franco były dyktaturą faszystowską, jednak nie była to tak zwarta ideologia jak nazizm czy faszyzm włoski. Podstawowymi hasłami Franco był: porządek, jedność i nieustępliwość. Sam Franco był nacjonalistą, katolikiem i żołnierzem. Zaprowadził rządy korporacyjne, oparte na III filarach: armii, Falandze i kościele. Nie dopuścił jednak ideologii do armii, nie uzależnił się też od Falangi.

Po II wojnie światowej, w której Hiszpania formalnie nie brała udziału, faktycznie zaś wspierała Niemcy wysyłając do ZSRR "Błękitną Dywizję", kraj znalazł się w izolacji międzynarodowej. To Wielka Trójka zdecydowała izolować Hiszpanię i nie dopuścić jej do działalności nowej organizacji międzynarodowej. Była to cena za przystąpienie przed wybuchem II wojny światowej do Paktu Antykominternowskiego. Nie zaproszono Hiszpanii na konferencję założycielską ONZ do San Francisco. Mimo, że większość państw w myśl rezolucji ONZ z 1946 roku zerwała stosunki dyplomatyczne z Hiszpanią, utrzymywały je USA. Hiszpania była dla nich cenna ze względu na swe korzystne położenie, ponadto jej rządy były wyraźnie antykomunistyczne. Z tych powodów USA próbowały od 1947 roku wyprowadzić Hiszpanię z izolacji międzynarodowej, jednak nie udało się jej objąć ani planem Marshalla ani dopuścić do NATO.

Franco postanowił wzmocnić swą władzę. W 1945 roku wydano Kartę Praw Hiszpańskich, a w 1947 roku odbyło się referendum dotyczące dożywotniej władzy Franco i wprowadzenia monarchii. Franco nie mógł zdecydować się na odpowiedniego kandydata do tronu królewskiego, najbardziej odpowiadał mu wnuk Alfonsa XIII - Juan Carlos. Referendum przekazało Franco dożywotnią władzę w państwie jako caudillo.

Również na gospodarce hiszpańskiej odbiła się izolacja międzynarodowa. Cofnięto reformę rolną, przemysł był słabo rozwinięty, brakowało podstawowych towarów, Hiszpanii groziła klęska głodu, przed którą uratowała ją Argentyna. Franco chciał stworzyć gospodarkę samowystarczalną. Pożądanych skutków nie przyniosła podjęta pod koniec lat czterdziestych industrializacja kraju. Spadała wartość pesety, odpływały rezerwy złota i kruszców, ubożała ludność hiszpańska, pojawiały się nadużycia, rosła korupcja. Ze względu na izolację gospodarka nie była modernizowana, tkwiła w stanie zacofania.

Wojna koreańska spowodowała, że USA uznały Hiszpanię za cennego sojusznika. Dlatego też w 1953 roku zawarto tzw. Pakt Madrycki, który w zamian za amerykańską pomoc gospodarczą, wojskową i techniczną oraz współpracę militarną zezwalał USA na budowę baz wojskowych na terenie Hiszpanii. Pakt Madrycki oznaczał koniec izolacji Hiszpanii na arenie międzynarodowej.

W tym samym roku Hiszpania zawarła ze Stolicą Apostolską konkordat. W 1955 roku Hiszpania najpierw stałą się stałym obserwatorem a następnie pełnoprawnym członkiem ONZ i wszystkich organizacji wyspecjalizowanych.

Ciężka sytuacja gospodarcza w latach pięćdziesiątych powodowała protesty społeczeństwa względem władzy Franco. Dochodziło do strajków i wystąpień młodzieży. W tej sytuacji Franco wprowadził do rządu w miejsce członków Falangi specjalistów z organizacji "Opus dei". Zwrócili się oni w 1959 roku do Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej o pomoc i stworzenie planu stabilizacyjnego dla gospodarki hiszpańskiej. Zalecono Hiszpanii współpracę z Międzynarodowym Funduszem Walutowym dla ustabilizowania pesety, rozwój handlu zagranicznego, ułatwienie obcych inwestycji, ograniczenie interwencjonizmu państwowego. Celem Hiszpanii stało się członkostwo w EWG. W 1962 roku zaproponowano Hiszpanii rozmowy o stowarzyszeniu z EWG. I plan stabilizacji gospodarki realizowany był w latach 1959-1963, II w latach 1963-1967. W ich wyniku Hiszpania przeżyła boom gospodarczy, wzrosła produkcja przemysłowa, spadło bezrobocie i inflacja. Jednak od połowy lat sześćdziesiątych rozwój gospodarczy zahamował, a w latach siedemdziesiątych Hiszpania pogrążyła się w kryzysie paliwowym.

W kwestii kolonii, w 1956 roku Hiszpania pozbyła się Maroka, zachowała jedynie Ceutę i Manilę. W 1968 roku wycofała się z Gwinei Równikowej, a w 1975 roku z Sahary Hiszpańskiej.

W latach sześćdziesiątych nastąpiło złagodzenie systemu Franco. Zniesiono trybunały wojskowe, wprowadzono prawo do strajku, ogłoszono amnestię dla uczestników wojny domowej. W 1966 roku Ustawa Organiczna regulowała kwestie sukcesji po Franco. Wprowadzono urząd mianowanego przez caudillo premiera. Następcą Franco miała być osoba o królewskich korzeniach. Ustawa ta została przyjęta w referendum w 1969 roku.

Kryzys paliwowy spowodował znowu niezadowolenie społeczeństwa hiszpańskiego. W 1973 roku Franco zrezygnował z urzędu premiera na rzecz Blanco. Ten jednak w grudniu 1973 roku został zamordowany przez terrorystów z ETA. Żądali oni wolności dla Kraju Basków, o którą walczyli metodami zamachów terrorystycznych. Nasiliły się one zwłaszcza pod koniec lat sześćdziesiątych. Państwo powzięło wobec baskijskich terrorystów zdecydowane kroki, aresztując wielu z nich i wytaczając im procesy. Urząd premiera objął po Blanco Navarro, który zahamował liberalizację gospodarki. W jego rządzie ograniczono znaczenie członków "Opus dei" na rzecz sił konserwatywnych i wojskowych.

W listopadzie 1975 roku zmarł Franco. W Hiszpanii nastąpiła restauracja monarchii, a na tron wstąpił Juan Carlos. W sierpniu 1976 roku król mianował premierem Suareza. Wprowadził on amnestię umożliwiającą powrót do kraju opozycyjnej względem Franco emigracji. W grudniu 1976 roku w referendum społeczeństwo hiszpańskie zaaprobowało projekt konstytucji oraz reformy polityczne wprowadzające pluralizm polityczny i wolne wybory. Suarez postanowił też zmodernizować gospodarkę i dostosować ją do wymogów rynku światowego.

W zorganizowanych w 1977 roku wyborach zwyciężyła partia Suareza - Unia Demokratycznego Centrum. Oprócz niej w Kortezach znalazły się: Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE), Partia Ludowa, Komunistyczna Partia Hiszpanii. Ważną rolę odgrywały też Katalońska i Baskijka Partia Narodowa.

Wprowadzona w 1978 roku konstytucja określała Hiszpanię jako państwo unitarne o ustroju monarchii parlamentarnej, podzielone na 17 regionów autonomicznych z własnym statutem, zgromadzeniem ustawodawczym i rządem. Konstytucja sankcjonowała trójpodział władz. Władzę wykonawczą stanowił rząd i stojący na czele państwa król, który nie ponosił odpowiedzialności za swe działania, ustawy wymagały jego kontrasygnaty, mianował premiera, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, na wniosek premiera mógł odwołać parlament. Władza ustawodawcza spoczywała w rękach Kortezów Generalnych złożonych z Kongresu Deputowanych i Senatu wybieranych na cztery lata w pięcioprzymiotnikowych wyborach. Na czele władzy sądowniczej stał Sąd Najwyższy. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom od 18 roku życia, a system wyborczy był proporcjonalny. Wprowadzono dwustopniowy samorząd w postaci gmin i prowincji.

W wyborach w 1979 roku znów zwyciężyła Partia Suareza. Na skutek pogarszającej się sytuacji w kraju powodowanej działalnością terrorystyczną ETA i bezrobociem Suarez podał się do dymisji a na stanowisku premiera i przewodniczącego Partii zastąpił go Leopoldo Sotelo. W lutym 1981 roku oficerowie próbowali dokonać zamachu stanu, jednak pucz udało się zdusić. Wypadki te potęgujące wrażenie niestabilności politycznej w Hiszpanii wpłynęły na jej przyjęcie do NATO w 1982 roku. W wyborach zwycięstwo odnieśli socjaliści, co zapoczątkowało ich rządy trwające w Hiszpanii do 1996 roku. Premierem został Felipe Gonzales, który za cel postawił sobie członkostwo Hiszpanii w EWG. Doszło do przyspieszenia prywatyzacji i modernizacji rolnictwa, jednak ceną za to był wzrost bezrobocia. Po długich rozmowach, przeciąganych głównie przez Francję Hiszpania w 1986 roku stała się członkiem EWG. Stopniowo kraj zaczął odzyskiwać swoje znaczenie międzynarodowe, w 1992 roku w Barcelonie odbyły się igrzyska olimpijskie, w Sewilli zorganizowano wystawę. Popularność rządów Gonzalesa w latach dziewięćdziesiątych osłabiła korupcja oraz działalność Antyterrorystycznych Grup Wyzwolenia (JAL) zwalczających separatyzm baskijski. W wyborach w 1996 i 2000 roku zwyciężyli ludowcy Jose Marii Aznara. Zamachy bombowe w madryckim metrze i reakcja na nie rządu Aznara spowodowała jednak, że do władzy w Hiszpanii w 2004 roku znowu powróciła lewica.

Zasadniczym i wciąż nierozwiązanym problemem Hiszpanii jest separatyzm Kraju Basków. Generał Franco pozbawił Basków całkowicie autonomii. Pojawiły się wśród nich dwa odłamy, jeden - umiarkowany i drugi na czele z ETA wysuwający żądania niepodległości. Terror ETA zaczęła stosować od 1968 roku, kiedy to nastąpiły pierwsze zamachy. W procesie działaczy terrorystycznych ETA w 1970 roku sześciu z nich skazano na śmierć, Franco jednak wyroki te zamienił na karę więzienia. W 1978 roku Kraj Basków i Katalonia uzyskały autonomię, a język baskijki uznano za oficjalny. Baskijska Partia Narodowa istniejąca od 1895 roku i mająca największe wpływy w Kraju Basków zadowala się autonomią, ma swoją reprezentację w Kortezach, prowadzi działalność kulturalną. W 1998 roku ETA ogłosiła zawieszenie broni, jednak od 2000 roku ponownie organizuje zamachy terrorystyczne.

AUSTRIA

Jeszcze w trackie II wojny światowej zarówno ZSRR jak i Zachód zgadzał się, iż Austria powinna odzyskać niepodległość, jednak nie stworzono jakiegoś konkretnego planu dotyczącego tej kwestii. Po zakończeniu II wojny światowej większość terytorium Austrii zajęli Rosjanie, stworzyli oni zręby austriackiej państwowości, dopuścili do istnienia partii politycznych - Komunistycznej Partii Austrii, Socjalistycznej Partii Austrii, Austriackiej Partii Ludowej. W kwietniu 1945 roku Rosjanie przywieźli 75-letniego Karla Rennera, który utworzył rząd w strefie radzieckiej, początkowo uznawany jedynie przez ZSRR. W jego skład weszli komuniści, działał w oparciu o konstytucję z 1920 roku, co oznaczało oczywiście powrót do sytuacji sprzed dokonania Anschlussu przez Hitlera.

4 lipca 1945 roku zawarto pierwszy układ pomiędzy USA, Wielką Brytanią, Francją i ZSRR, na mocy, którego utworzono Radę Sojuszniczą kontrolującą administrację i ustawodawstwo. Wydzielono strefy okupacyjne, Rosjanie kontrolowali Dolną Austrię i część Górnej Austrii, Burgenland, USA - Salzburg i część Górnej Austrii, Anglia - Styrię, Karyntię, część Tyrolu, Francja - pozostałą część Tyrolu, Vorarlberg. Pięć stref utworzono też w Wiedniu, piąta strefa była wspólna i pozostawała pod wspólnym nadzorem.

Celem Rennera była akceptacja rządu austriackiego przez Zachód oraz przeprowadzenie wyborów parlamentarnych. Warunkiem uznania rządu Rennera było poszerzenie go o działaczy z zachodniej Austrii. W kwestii drugiej, w listopadzie 1945 roku doszło do wyborów, w których socjaliści zdobyli 76 mandatów, ludowcy- 85, a komuniści zaledwie 5%. Powstał rząd koalicyjny Fiegla złożony z wszystkich partii politycznych, prezydentem nadal pozostał Renner do swej śmierci w 1950 roku. Na porażkę komunistów wpływ miała ich zachłanność i grabieże majątku austriackiego, w wyniku których spadł poziom produkcji przemysłowej. Rosjanie przejęli liczne zakłady przemysłowe, ziemie uprawne, pola naftowe, tabor kolejowy i rzeczny. W zniszczonej pożogą wojenną Austrii rząd przeprowadził nacjonalizację przemysłu w 1946 roku i reformę walutową w 1947 roku.

Układ władz okupacyjnych z czerwca 1946 roku pozwolił Austrii na nawiązywanie stosunków międzynarodowych, dał mieszkańcom możliwość przenoszenia się w obrębie stref oraz umożliwił handel międzystrefowy. W 1947 roku w Moskwie dyskutowano nad traktatem państwowym dla Austrii, który miał pełnić rolę układu pokojowego, ale nie podjęto żadnych decyzji. Rosjanie chcieli zawrzeć od razu układ z Niemcami, ponadto Jugosławia żądała części Karyntii z Klagenfurtem i okolicami oraz odszkodowań.

Po rozpoczęciu "zimnej wojny" nasiliła się rywalizacja na terenie Austrii, ożywili swą działalność komuniści.

W listopadzie 1947 roku na skutek dążeń komunistów do destabilizacji sytuacji zmuszono do odejścia z rządu austriackiego ostatniego komunistę, a pretekstu dostarczyła reforma walutowa. W kraju rozpoczęły się protesty robotnicze, rząd wprowadził wtedy coroczne spotkania ze związkami zawodowymi, gdzie ustalano politykę cenową i płacową. Zapewniało to powojennej Austrii stabilizację wewnętrzną.

Do 1966 roku w Austrii rządziła wielka koalicja socjalistów z ludowcami. Po przyjęciu udziału w Panie Marshalla Austria uzyskała 700 mln. $ pomocy.

W 1948 roku ogłoszono amnestię dla działaczy narodowosocjalistycznych.

Do rozmów na temat statusu Austrii bardziej sprzyjający klimat nastąpił dopiero po śmierci Stalina w 1953 roku. W lutym 1955 roku Mołotow okazał gotowość do ustępstw w kwestii Austrii. W marcu tego samego roku zaproszono do Moskwy kanclerza austriackiego i zapowiedziano, że wojska radzieckie zostaną wycofane z Austrii w zamian za jej neutralizację. 15 maja 1955 roku podpisano traktat państwowy, na mocy, którego Austria odzyskiwała samodzielność jako państwo neutralne. Nie obarczono jej odpowiedzialnością za II wojnę światową. Rosjanom po wycofaniu się z Austrii musiano zapłacić rekompensatę za mienie niemieckie - 150 mln.$ i 10 mln. ton ropy naftowej. W październiku 1955 roku traktat wszedł w życie.

Neutralność Austrii była czynna, bowiem w 1955 roku przystąpiła do ONZ, a w 1960 roku do EFTY. Austria zaangażowała się w Ruch Państw Niezaangażowanych, Wiedeń uznano za drugą siedzibę ONZ, Sekretarzem Generalnym ONZ w latach 1971-1980 był Kurt Waldheim, w 1985 roku Austria złożyła wniosek o przyjęcie do Unii Europejskiej, akcesja nastąpiła w 1995 roku.

Z Włochami Austria toczyła spór o Tyrol Południowy czyli Górną Adygę, gdzie zamieszkiwała 30% mniejszość niemiecka. Układ z 1946 roku zapewniał równouprawnienie językowe i kulturalne ludności niemieckiej, jednak Włosi go nie przestrzegali. Na mocy referendum administracyjnego z 1948 roku, powstały we Włoszech duże regiony, co spowodowała utratę wpływu na władzę przez mniejszość niemiecką. Pod koniec lat pięćdziesiątych powstał nawet Komitet Wyzwolenia Południowego Tyrolu, który prowadził działalność terrorystyczną, organizował zamachy. Swój szczyt konflikt austriacko-włoski o Południowy Tyrol osiągnął w latach sześćdziesiątych. Po zawarciu przez Austrię i Włochy Paktu Południowotyrolskiego działania terrorystyczne zaczęły wygasać.

Austria to republika federacyjna, obowiązuje z poprawkami konstytucja z 1920 roku. Każdy kraj ma swoją konstytucje, parlament, rząd. Rada Związkowa czyli wyższa izba parlamentu składa się z 63 członków wybieranych przez parlamenty związkowe. Prezydent wybierany w wyborach powszechnych na sześć lat pełni funkcje głownie reprezentacyjne. Władza ustawodawcza należy do Zgromadzenia Związkowego złożonego z Rady Narodowej wybieranej zgodnie z ordynacją proporcjonalną oraz z Rady Związkowej. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom po ukończeniu 19 lat, bierne od 21 lat. Władza wykonawcza należy do rządu, który ponosi odpowiedzialność przed parlamentem. W Austrii panuje system wielopartyjny, działają Austriacka Partia Ludowa, Socjaldemokratyczna Partia Austrii, Partia Wolności, Forum Liberalne, Partia Zielona, Federacja Austriackich Związków Zawodowych.

Do 1966 roku funkcjonowała koalicja czarnych czyli ludowców z czerwonymi czyli socjalistami. W 1966 roku wybory wygrali ludowcy, którzy rządzili samodzielnie do roku 1970, gdy sukces w wyborach odnieśli socjaliści Kreiskiego. Zbudowali oni państwo opiekuńcze, przeprowadzili reformę szkolnictwa i reformę walutową. Mimo kryzysu gospodarczego lat siedemdziesiątych w Austrii postępował wzrost gospodarczy a bezrobocie nie stwarzało większego problemu. Od 1983 roku rządziła koalicja socjalistów i Austriackiej Partii Wolności, zaczęły się wtedy mnożyć afery korupcyjne. W latach 1986-1992 prezydentem był Waldheim, który został oskarżony przez Amerykanów o przeszłość nazistowską i służbę w Wermachcie. W 1986 roku na czele rządu ludowców i socjalistów stanął jako kanclerz Frantz Vranitzky. W latach dziewięćdziesiątych bardzo dużą popularność zdobyła sobie populistyczna Partia Wolności Jörga Haidera. W 1989 roku Austria złożyła wniosek o akcesję do Unii Europejskiej, co spotkało się z niezadowoleniem ZSRR i zarzutem o naruszenie neutralności Austrii. W 1994 roku w referendum społeczeństwo austriackie wypowiedziało się za integracją europejską i 1 stycznia 1995 roku Austria stała się członkiem Unii Europejskiej.