Totalitaryzm stalinowski i hitlerowski wpisał się w ogólniejsze zjawisko polityczne międzywojennej Europy: w dążenie do rządów jednostek, rządów autorytarnych, niedemokratycznych. Wiele państw europejskich w tym czasie zrezygnowało z demokracji na rzecz jakiejś formy rządów autorytarnych, co było ucieczką przed kryzysami gospodarczymi i związanymi z nimi niepokojami społecznym. W nurt ten wpisały się takie kraje jak Hiszpania, Portugalia, Polska, Węgry, Jugosławia, czy w końcu ZSRR i Niemcy. Ostoją  demokracji pozostała – tu ciekawostka – Czechosłowacja, stawiana do dziś jako wzór państwa rządzonego zgodnie z ideami demokratycznymi.

Podstawowymi wyróżnikami totalitaryzmu jest skoncentrowanie władzy w jednym ośrodku politycznym, na czele którego stoi charyzmatyczna jednostka, wódz. W przypadku ZSRR był to Józef Stalin (Iosif Dżugaszwili), w przypadku Niemiec - Adolf Hitler. Ten pierwszy doszedł do władzy w 1922 roku, drugi – w 1933. Co ciekawe jednak, o ile Stalin objął przywództwo w narodzie poprzez pokonanie przeciwników wewnątrz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i społeczeństwo nie miało żadnego wpływu na to, że stanął on na czele państwa, o tyle Hitlerowi rządy powierzyli sami Niemcy – popierając w wyborach 1933 roku jego partię NSDAP. Hitler doszedł więc do władzy w pełni demokratyczną drogą. Później jednak demokratyczne zasady nie stanowiły dla niego proiorytetu.

Kolejną cechą charakteryzującą totalitaryzm są rządy jednej partii i zakaz działalności politycznej poza jej strukturami. Partia głosiła i realizowała określoną ideologię. W przypadku Niemiec tym jedynym dozwolonym stronnictwem politycznym była NSDAP - Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników i ideologia narodowosocjalistyczna, w  przypadku ZSRR – KPZR i ideologia komunistyczna. Państwo totalitarne nie tolerowało żadnej opozycji politycznej: Hitler rozprawił się z nią choćby podczas „nocy długich noży” (30 kwietnia 1934 roku, zlikwidowana została grupa potencjalnych przeciwników kanclerza wewnątrz ruchu hitlerowskiego, głównie działacze SA z Erntem Röhmem na czele). Poza tym wszyscy socjaliści i komuniści wysyłani byli do tworzonych obozów koncentracyjnych. Podobną politykę prowadził Stalin: w czasie wielkiej czystki w latach 1936-1938 NKWD na rozkaz Stalina usunęła ze sceny politycznej tysiące prawdziwych i domniemanych przeciwników stalinizmu, zorganizowano również trzy pokazowe procesy moskiewskie. Przeprowadzono czystkę w Armii Czerwonej, podczas której rozstrzelano co najmniej 35 tys. wyższych oficerów. „Prześwietlono” również  samo NKWD. Według szacunkowych danych ofiary wielkiej czystki oblicza się na około 1 mln rozstrzelanych i 7–8 mln zesłanych do łagrów.

Powyższe spostrzeżenia wskazują na kolejne cechy totalitaryzmu, występujące zarówno w III Rzeszy, jak i ZSRR: jest to wszechobecny terror i strach, „porządek polityczny” utrzymywany dzięki rozbudowanym strukturom służb bezpieczeństwa (NKWD - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, SS - Sztafety (Drużyny) Ochronne NSDAP), a także system represji wobec nieprawomyślnych przewidujący nawet ich fizyczną eksterminację (więzienia, obozy koncentracyjne, łagry). Nie było mowy oczywiście o niezależności i niezawisłości sądów, ani o uczciwych procesach.

Wódz w państwie totalitarnym otoczony był kultem, wszelka krytyka jego osoby była nie do pomyślenia. Przywódcę uznawano za nieomylnego, organizowano na jego cześć manifestacje, przedstawienia, koncerty, akademie, „Dzieła” przez niego  napisane stawały się biblią dla mas („Mein Kampf” Hitlera). Kult jednostki podtrzymywała propaganda, wykorzystująca najnowsze zdobycze techniki, w tym radio i film (szczególnie widać to było w III Rzeszy, dzięki ministrowi propagandy i informacji Josephowi Goebelsowi). Propaganda miała również za zadanie wpajać ludziom oficjalną ideologię: narodowo-socjalistyczną w przypadku Niemiec, komunistyczną w przypadku ZSRR. Propaganda to również permanentna i ścisła cenzura prasy, książek, radia, telewizji.

Od państwa totalitarnego – w zarówno w wydaniu hitlerowskim, jak i radzieckim – nie było ucieczki. Wszystkie dziedziny życia społecznego musiały być mu podporządkowane i we wszystkich musiało być widoczne. W jego dyspozycji znajdowały się nawet wydawnictwa i drukarnie, prasa, radio, później telewizja, szkolnictwo, nauka, stowarzyszenia twórcze itd. W państwie totalitarnym nie było miejsca na jednostkę. W ZSRR przejawiło się to chociażby w kolektywizacji rolnictwa – czyli odebraniu chłopom własności ziemi i tworzeniu „wspólnot produkcyjnych”: kołchozów i sowchozów. Gospodarka państwa totalitarnego była oczywiście centralnie sterowana przez państwo i ewaluowała w kierunku autarkii – samowystarczalności. Podlegała również przyspieszonej industrializacji: w Niemczech kładziono w związku z planami wojennymi nacisk na rozbudowę przemysłu zbrojnego, w ZSRR chodziło o podniesienie ogólnego poziomu rozwoju cywilizacyjnego kraju. Stąd kolejne kilkuletnie plany gospodarcze, często nieracjonalne, realizowane bez względu na koszty, w tym ludzkie.

W państwie totalitarnym jednostki musiały być cały czas gotowe do akcji, zmobilizowane, czujne. Społeczeństwo totalitarne to społeczeństwo „z karabinem u nogi”. Tej mobilizacji służyła koncepcja wroga, zagrażającego w dzień i w nocy krajowi i narodowi. Różnica między ZSRR a III Rzeszą polegała na tym, że w przypadku tego pierwszego wrogiem państwa był „kontrrewolucjonista”, „kułak” i „kapitalista” (komunizm nie znalazł sobie wroga wśród określonej grupy narodowościowej czy religijnej). Natomiast dla III Rzeszy wrogiem byli Żydzi. Antysemityzm przybrał niebezpieczne formy już przed wojną („kryształowa noc” -  pogrom Żydów niemiecki dokonany w nocy z 9 na 10 XI 1938 głównie przez SA, SS i Hitlerjugend. W jego wyniku życie straciło 91 Żydów, spalono 171 synagog, splądrowano i zniszczono 7,5 tys. sklepów i zakładów; 26 tys. Żydów deportowano do obozów koncentracyjnych). Jednak wojna doprowadziła nazistów do ostatecznego rozwiązania – ludobójstwa 6 milionów Żydów europejskich.

Totalitaryzm hitlerowski miał również charakter militarystyczny – w ZSRR nie wykorzystywano armii jako instytucji realizującej plany władzy w zakresie kontroli nad społeczeństwem i budowanie jego solidarności na podstawie kultu jednostki i określonej ideologii. Hitler ufał swoim wojskowym i miał w nich przez długi czas silną podporę, Stalin czuł się przez generałów zagrożony – stąd masakra radzieckich oficerów w czasie wielkiej czystki.