Religia Egiptu

Wierzenia starożytnych Egipcjan już w starożytności wzbudzały wiele emocji i zostało tak do dnia dzisiejszego. Współczesnych badaczy również ciekawi i nurtuje nie rozwiązany ostatecznie problem charakteru i postaci religii egipskiej. Kwestią sporną jest określenie czy wierzenia znad Nilu były politeistyczne, czy raczej przejawiały pewne elementy monoteizmu. Z pewnością religia ta miała synkretyczny charakter, polegający na połączeniu cech

i atrybutów różnych bogów w jeden uniwersalny byt.

Już w okresie Starego Państwa wierzenia były porządkowane i opracowywane przez teologów z głównych ośrodków kultowych w Memfis, Heliopolis i Hermopolis. Cały panteon bóstw był uzależniony od fundamentalnych zasad doktrynalnych, które głosiły przekonanie

o narodzinach i rozwoju całego kosmosu poprzez stopniowe wyłanianie się wszystkich postaci bytu z pojedynczego boskiego prapierwiastka. Z tej zasady wypływało dalsze przekonanie, że cały świat istnieje w jednym bóstwie-stwórcy. Teologowie głosili też pogląd, że jedne formy bytu mogą przekształcać się w inne. Przekonania te pozwoliły na funkcjonowanie w teologii egipskiej wielu, często sprzecznych ze sobą i wykluczających się, kosmologii, jak np. memficka, heliopolitańska czy hermopolitańska. Do najbardziej popularnych i czczonych bogów w religii egipskiej należała trójca: Izyda, Ozyrys i Horus.

Najważniejsi bogowie:

AMON

Na początku był on lokalnym bóstwem z Teb, potem został zaliczony do Wielkiej Ósemki

w kosmologii hermopolitańskiej. W czasach IX dynastii został utożsamiony z Re i jako Amon-Re był czczony jako bóg uniwersalny, pan wszystkich rzeczy. Jego pozycję naczelnego bóstwa umocniło początkowo panowanie XVIII dynastii, zaś w późniejszej epoce - wielki wpływ i znaczenie kapłanów tebańskich. Był on głównym bogiem w tebańskiej triadzie, jego małżonką była bogini Mut z głową sępa, zaś synem Chonsu, bóstwo księżyca. Głównym ośrodkiem jego kultu były świątynie w Karnaku i Luksorze, w obrębie starożytnych Teb, gdzie do dzisiaj zachowały się ruiny ogromnych świątyń poświęconych Amonowi.

ANUBIS

Był to bóg zmarłych, opiekun cmentarzy i patron mumifikacji. Przedstawiany był najczęściej w postaci człowieka z głową psa lub szakala, albo jako pies lub szakal. Dlatego też zwierzęciem mu poświęconym był też pies lub szakal. Za jego rodziców uważano Ozyrysa

i Neftydę. Kapłani dokonujący zabiegów mumifikacyjnych nosili podczas tych obrzędów jego maski. Anubis był czczony głownie w Kynopolis, ale również w Memfis i Denderze.

BES

Był to dobry demon, opiekun rodzących kobiet, który miał chronić ludzi przed złymi mocami i złośliwymi demonami. Był ukazywany jako karzeł, na głowie miał koronę z piór strusia, wysunięty język i lwią skórę na ramionach. Jego straszny i pokraczny wygląd miał odstraszać złe moce. Dlatego też jego podobizna widnieje często na amuletach i talizmanach.

CHNUM

Był uważany za głównego stwórcę i dawcę płodności. Był przedstawiany jako baran lub człowiek z baranią głową. To właśnie on ulepił na garncarskim kole pierwszego boga oraz pierwszych ludzi. Chnum był również opiekunem początków i źródeł Nilu. Największy jego kult rozwinął się na Elefantynie i w Esna.

HATHOR

Jej imię oznaczało "Dom Horusa", była uważana za siostrę Re lub matkę Horusa (choć częściej za jego matkę uchodziła Izyda). Bogini ta była czczona jako krowa lub jako kobieta

z głową krowy, która między rogami miała umieszczony dysk słoneczny. Miała bardzo wiele funkcji i obszarów działania. Najczęściej uchodziła za boginię miłości i płodności; była opiekunka tańca i sistrum (egipskiego instrumentu muzycznego, który odgrywał dużą rolę

w kulcie). W Memfis była uważana za Panią Sykomory - drzewa, które rosło nad Nilem, zaś Boginią palmy była w Górnym Egipcie. Była też czczona jako pani turkusa, Nubii i Synaju. W świątyni w Deir-el Bahari czczono ją jako boginię zmarłych. Natomiast w największej świątyni Hathor w Denderze odbierała kult jako małżonka Horusa.

HORUS

Bóg słońca, któremu kult oddawano pod postacią mężczyzny o sokolej głowie, sokoła lub dysku słonecznego, który był otoczony sokolimi skrzydłami. Początkowo był bogiem nieba, potem stał się opiekunem władzy faraonów i bóstwem Dolnego Egiptu, a ostatecznie stał się zaledwie synem Ozyrysa. Walką, którą toczył z Setem, była odbiciem sprzeczności, jakie tkwią w naturze oraz wyrażeniem walk między Dolnym a Górnym Egiptem o hegemonię

w państwie. Główna świątynia tego boga leży w Edfu.

IZYDA

Była to małżonka i siostra Ozyrysa, a także matka Horusa. Po zabójstwie Ozyrysa odnalazła ona jego szczątki, a następnie je ożywiła. Była utożsamiana z czarną ziemią egipską, która corocznie jest zapładniana przez wody z wylewającego Nilu, utożsamianego z Ozyrysem. Jako karmicielka była boską matką wszystkich faraonów. Hieroglifem jej imienia był tron, który umieszczano na jej głowie na malowidłach przedstawiających boginię. Była także opiekunka magii i wróżbiarstwa. W okresie rzymskim stała się popularna jako małżonka Serapisa, natomiast na terenie Cesarstwa Rzymskiego oddawano jej cześć w misteriach. Główne świątynie tej bogini znajdowały się w Koptom oraz na wyspie File, gdzie najdłużej ostały się resztki religii starożytnego Egiptu.

MAAT

Bogini utożsamiana z pierwotną zasadą, prawem, harmonią, porządkiem i sprawiedliwością wszechświata. Uważana była za córkę boga Re i personifikację porządku ziemskiego

i kosmicznego. Maat na głowie nosiła pióro strusie, które uważano za jej symbol. Takie pióro strusie umieszczano na jednej z szalek wagi Ozyrysa, zaś na drugiej kładziono serce zmarłego. Jej podobiznę nosili sędziowie egipscy, którzy przewodzili sądom.

NECHBET

Jako opiekunka Nechet czczona była już w okresie predynastycznym. Przedstawiana była jako kobieta z głową sępa lub jako sęp. Po zjednoczeniu zaczęła symbolizować Górny Egipt, stała się też jego opiekunką. Jej aspekt opiekuńczy symbolizowały rozpostarte sokole skrzydła, znak wierności, które trzymała w swych szponach. Była też uważana za opiekunkę faraonów i boginie-matkę.

NEFTYDA

Siostra Ozyrysa i Izydy; odgrywała dużą rolę w micie ozyriackim, gdzie przedstawiano ją jako płaczkę klęczącą się nad ciałem swego zamordowanego brata. Jej wizerunek był często przedstawiany na wiekach sarkofagów. Ukazywano ją jako kobietę, która na głowie miała umieszczony hieroglifem z jej imieniem.

NEITH

Jako wojowniczka, a także bogini o wielu aspektach, czczona była w Sois w Delcie już

w czasach Starego Państwa; jej kult mógł pochodzić z Libii. Przedstawiano ją powszechnie

w czerwonej koronie na głowie, która symbolizowała Dolny Egipt, z łukiem, strzałami

i tarczą w dłoni. W okresie Starego Państwa została żoną Seta oraz matką Sobka. Według mitologii, była jedną z czterech bogiń, które czuwały nad zwłokami Ozyrysa. W ceremoniach pogrzebowych uchodziła za opiekunkę płótna, w które zawijano mumię, dlatego uważana była również za opiekunkę tkactwa.

NUT

Była boginią nieba oraz małżonka Geba, prastarego boga ziemi z Heliopolis. Była również matką Izydy, Neftydy, Ozyrysa i Seta. Była ukazywana w pochylonej i wygiętej w łuk postaci kobiecej, która rękami oraz czubkami stóp dotyka ziemi. Oddziela w ten sposób ziemię od zamętu i chaosu, z którego wyłonił się wszechświat. Uchodziła również za matkę boga Re, którego rodziła każdego ranka a połykała co wieczór. Przez to uważana była Nut także za boginię zmarłych, która przyjmuje na swoje łono dusze po śmierci. Jej wizerunek umieszczano na dnie sarkofagu, co miało wyrażać nadzieję na powtórne narodziny.

OZYRYS

Był to brat Seta, ojciec Horusa, posiadał bardzo wiele postaci i aspektów. Był opiekunem władzy królewskie, bogiem natury, władcą zmarłych i ich sędzią oraz bogiem-stwórcą. Utożsamiany był z Nilem, to on powodował coroczne wylewy wód oraz rozpoczynał wegetację. Kult Ozyrysa rozpowszechniał, się stopniowo, po czasie stał się on uniwersalny. Od czasu panowania V dynastii każdego zmarłego faraona utożsamiano z Ozyrysem, natomiast później już każdy zmarły był z nim identyfikowany. Jego symbolem i atrybutem była kolumna dżed, znak nieśmiertelności i trwałości. Przedstawiany był jako mumia człowieka z koroną atef na głowie, która trzyma w rękach insygnia królewskiej władzy, mumia ta miała zieloną twarz. Największa świątynia Ozyrysa znajdowała się w Abydos.

W okresie ptolemejskim wprowadzono nowy kult boga Sarapisa. Łączył on w sobie cechy Hadesa - greckiego władcy podziemi, z cechami Ozyrysa i Apisa - bóstw egipskich.

W okresie rzymskim bóg ten uzyskał niezwykłą popularność w całym okręgu śródziemnomorskim, gdzie Ozyrysa czczono w specjalnych misteriach.

PTAH

Według kosmologii memfickiej był to bóg-stwórca. Był uważany za boga rzemiosła i sztuki, opiekuna Memfis. Świat miał być wytworem jego inteligencji, zaś sam Ptah był w nim zawsze obecny i widzialny. Mało zachowało się tekstów teologicznych, które dotyczyłyby tego bóstwa. Ale zachowane, wykazują tendencję do próby uczynienia z Ptaha boga wszechświata i jedynego stwórcy kosmosu. Przedstawiano go jako mężczyznę, który miał ogoloną głowę i ciało owinięte w całun. W świątyni Ptaka w Memfis hodowano byka Apisa mu poświeconego, który był uważany za symbol płodności oraz żyjącą duszę tego bóstwa.

RE

Był to bóg słoneczny wędrujący niebie słoneczną barką. Głównym ośrodkiem jego kultu było Heliopolis, gdzie uważany był za stworzyciela bogów i ludzi. Za rządów IV dynastii stał się on opiekunem dynastii panującej, a także bóstwem uniwersalnym. Sami faraonowie mieli się za synów Re. W późniejszych czasach był on utożsamiany z wieloma innymi bogami, jak np. Chnumem czy Horusem, a głównie z Amonem tebańskim. Głównym miejscem kultu Re był wzniesiony jeszcze w okresie Starego Państwa kompleks świątynny w Abu-Gurab.

SACHMET

Bogini przedstawiana pod postacią kobiety z głową lwicy, szczególnie czczona w Memfis. Była uważana za córkę Re oraz upostaciowienie "oka słonecznego lub żonę Ptaka. Była to bogini wojny, zaś gorące wiatry wiejące od pustyni były uważane za jej gorejący oddech.

SET

Bóstwo pustynie, obcych krajów i nieprzychylnych wiatrów, uważany był głównie za przeciwnika Ozyrysa. W mitologii związany był z Ozyrysm i Horusem, był synem Nut i Geba oraz bratem i mordercą Ozyrysa i uzurpatorem jego tronu. Po długiej walce ze swym bratankiem, Horusem, musiał zrezygnować z przywłaszczonego tronu. Był jednak czczony także jako niezwyciężony i niepokonany wojownik oraz pogromca przerażającego węża Apopa i opiekun faraonów, którzy odrzucili pomoc Horusa. Przez Hyksosów uważany był za opiekuna ich dynastii. W późniejszym okresie jego kult był zakazany a miejsca kultu uważano za nieczyste. Pomimo to istniały tajne świątynie i wyrocznie Seta w Kom Ombo oraz w oazach Charga i Dachla. Przedstawiany był pod postacią nieznanego do dziś zwierzęcia.

SOBEK

Bóstwo wody, które z czasem uzyskało status bóstwa naczelnego i uniwersalnego. Szczególnie związany był z Re i Nilem. Przedstawiany był pod postacią krokodyla, szczególną czcią cieszył się w Busiris, Fajum oraz Kom Ombo.

THOT

Był uważany za bóstwo księżyca oraz wezyra boga Re. Był opiekunem pisarzy, skrybów, uczonych i lekarzy. Uważany był za wynalazcę pisma hieroglificznego, przez co był także czczony jako bóg ksiąg magicznych i rachunków. Jako rachmistrz lat miał pieczę nad porządkiem świata oraz sprawiedliwością. Podczas sądu Ozyrysa w podziemnej krainie jako jeden z sędziów zapisywał czyny zmarłego. Przedstawiany był pod postacią ibisa lub pawiana. Cześć oddawano mu przede wszystkim w Hermopolis.

Rola kapłanów

Prócz wojowników, kolejną uprzywilejowaną grupą byli kapłani, którzy w niektórych okresach historii Egiptu zyskiwali ogromne znaczenie w państwie faraonów. Niektórzy

z władców ulegali ich wpływom na tyle, że faktyczna władza w państwie przechodziła całkowicie w ręce kapłanów. Swe wysokie stanowisko warstwa kapłańska zawdzięczała przede wszystkim niezwykle obszernej wiedzy, jaką posiadała, przez co cieszyła się ogromną czcią wśród ludu. Egipcjanie widzieli też w kapłanach pośredników między ludźmi a bogami. Niezwykły szacunek i podziw budziła też wśród wiernych umiejętność kapłanów leczenia licznych chorób i wielu dolegliwości. Kapłani swą władzę opierali też na ogromnych bogactwach, które gromadzili w świątyniach. Skarby te pochodziły głównie z ofiar i nadań faraonów oraz z darów wiernych. Każda ze świątyń posiadała tez wielkie majątki ziemskie, gdzie pracowały ogromne rzesze niewolników i chłopów.

Wygląd świątyń

Prócz piramid, do najbardziej charakterystycznych dla starożytnego Egiptu budowli, należały świątynie. W opinii Egipcjan, to sam Thot nakreślił plan i zbudował pierwsze świątynie.

W okresie początkowym były to tylko małe, niepozorne budynki. Potem dopiero zaczęto budować coraz bardziej okazałe sanktuaria, aż za panowania XVIII dynastii były to już całe, ogromne kompleksy świątynne. W okresie XV-XIV wieku p.n.e. stworzono jeden schemat budowy świątynnej obowiązujący do końca istnienia cywilizacji egipskiej.