Cywilizacje starożytne: Grecja i Rzym. Próba porównania

Tereny starożytnej Grecji zostały zasiedlone już w połowie epoki paleolitu. W II tysiącleciu p.n.e. z Azji Mniejszej przybył lud, który stworzył najstarszą cywilizację w basenie Morza Egejskiego. Ową powstałą na Krecie cywilizację, od imienia mitycznego króla zwykło się nazywać minojską. Plemiona mówiące językiem greckim przybyły z północy, znad Dunaju. Sądząc po ruinach, wspomnieniach i przekazach mitycznych najważniejszym miastem greckim w początkach zasiedlania tego terenu były Mykeny. Dlatego okres ten w historii greckiej nazywamy mykeńskim.

Tereny Italii zamieszkiwały ludy indoeuropejskie, przybyłe tu w kilku falach w toku II tysiąclecia p.n.e. Najstarsze ślady osadnictwa odkryte na terenie Rzymu pochodzą z X w. p.n.e. ale samo miasto powstało dopiero w VI w. p.n.e.

Filozofia:

Etymologia słowa filozofia wskazuje na jego pochodzenie od greckich słów hileo (lubię) i sophia (mądrość). Początkowo termin ten służył na określenie całokształtu poglądów, sposobu objaśniania świata bez odwoływania się do mitów i religii. Wydaje się, że powodem dlaczego właśnie Grecja stała się ojczyzną filozofii jest jej specyfika ustrojowa, która zakłada udział obywateli w sprawowaniu władzy. Zmuszało to Greków to dyskutowania, argumentowania, zaufania do władz umysłowych, które zdolne są przeniknąć istotę problemu. Filozofowie starożytni interesowali się mechanizmami myślenia (logika) i zasadami życia w społeczności (etyka).

Początki filozofii to VI w. p.n.e., kiedy to filozofowie jońscy (żyli w Jonii) starali się przeniknąć zmienność rzeczy. Najstarszym z nich był Tales z Miletu, autor słynnego stwierdzenia, że "wszystko płynie". W sto lat po nim podobną drogą podążył Demokryt, wprowadził pojęcie atomu jako najmniejszej niepodzielnej cząstki.

W V wieku rozwinął się w Atenach nurt umysłowy, który miał istotne znaczenie dla rozwoju filozofii. Działalność swoją rozwinęli wówczas wędrowni nauczyciele, którzy ucząc technik przemawiania i wiedzy o świecie dawali osobom zamożnym, choć nie pochodzącym z rodzin arystokratycznych wykształcenie niezbędne dla sprawowania władzy. Sofiści - "ludzie mądrzy" (bo tak owych nauczycieli nazywano), zajmowali się logiką i analizą języka, analizowali mechanizmy polityki oraz zastanawiali się nad przyczynami sukcesu na tym polu. Wierzyli przy tym, że ustrój, moralność i prawa są tylko wynikiem społecznej umowy.

Przeciwko relatywizmowi sofistów wystąpił Sokrates. Żyjący w końcu V w. p.n.e. w Atenach filozof nie pozostawił po sobie żadnych pisanych dzieł. Poświęcał się uczeniu swych współobywateli, których zaczepiał na ateńskich placach i ulicach poprzez zadawanie pytań i dyskusję starał się ich doprowadzić do poznania prawdy. Sokrates w 399 roku p.n.e. stanął przed sądem oskarżony o "psucie młodzieży". Był to proces polityczny, gdyż filozof w swych rozmowach krytykował zasady demokratycznego ustroju, a kilku z jego uczniów znalazło się wśród członków oligarchicznej krupy, która doszła do władzy przy pomocy Sparty. Sokrates został skazany na śmierć i poprzez wypicie cykuty odebrał sobie życie.

Najwybitniejszym uczniem Sokratesa był Platon (427-347), założyciel szkoły filozoficznej w gaju Akademosa - stąd nazwa Akademii Platońskiej. Podobnie jak jego wielki nauczyciel, Platon twierdził, że najlepszym sposobem nauczania jest zadawanie pytań i pozwalanie by uczniowie sami znajdowali odpowiedzi. Najwyższą funkcję poznawczą Platon przypisywał duszy, a za istotę moralności uważał dążenie do dobra. Jego dzieła oraz listy przetrwały do naszych czasów. Są to m.in.: Obrona Sokratesa, Uczta, Eutyfron, Protagoras. Teorię utopijnego ustroju państwowego wyłożył Platon w dziełach: Republika i Państwo.

Jednym z najważniejszych filozofów tzw. drugiej fazy filozofii, kiedy pytano o to jak osiągnąć szczęście, jest Epikur. Sam Epikur nie pozostawił dzieł, w których zawarłby wykładnię swych poglądów, dlatego wszystko co o nim wiemy zawdzięczamy rzymskiemu poecie Lukrecjuszowi. Przybywszy do Aten, Epikur skupił wokół siebie grupę podobnie myślących filozofów, którzy zapoczątkowali epikureizm. Jest to filozofia życia, która zakładała, że sensem życia jest odczuwanie przyjemności i szczęścia. Aby jednak móc kontrolować świadomie swoje dążenia do osiągania przyjemności, należy rozwijać w sobie cnotę panowania nad swoimi potrzebami. W sumie więc Epikur zalecał cieszenie się drobnymi przyjemnościami dnia codziennego, unikanie nadmiernego wysiłku, ale jednak bez ignorowania własnych podstawowych potrzeb, regularne i skromne odżywianie się i wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb.

Drugą szkołą życia, która odcisnęła największe piętno na sposobie myślenia i życia był stoicyzm. Ten prąd, zapoczątkowany przez Zenona z Kition, radził osiąganie szczęścia poprzez wyzbycie się potrzeb. Ponieważ niemożliwe jest działanie wbrew prawom natury i takie próby kończą się w sposób opłakany dla próbujących, stoicy za rozsądne uważali poddanie się owym prawom. Przystosowanie to wymaga jednak rozwijania w sobie cnoty, cnoty rozumianej totalnie. Było to dla nich pełne zrozumienie praw natury, nie tylko na poziomie intelektualnym, ale przede wszystkim emocjonalnym. Kto jest prawdziwie cnotliwy, staje się automatycznie dobry, a jego szczęście nie zależy od czynników zewnętrznych. Wszystko poza cnotą jest moralnie obojętne lub złe.

Rzymianie zetknęli się bardzo wcześnie z grecką kulturą i tak jak wiele innych ludów ulegli jej czarowi.

Literatura i sztuka:

Z dorobku literatury greckiej przetrwały do naszych czasów dwa arcydzieła, opowiadająca o wojnie z Troją Iliada i ukazująca podróże Odyseusza Odyseja. Autorem obydwu był Homer. Choć niewiele wiemy o samym twórcy, to dzieła te zakończyły okres opowieści przekazywanych ustnie i zapoczątkowały nowy etap w literaturze, a także ze względu na swą niezwykłą popularność utrwaliły wzorce właściwego postępowania.

Z licznego grona autorów piszących na potrzeby antycznego teatru do naszych czasów przetrwały zaledwie tragedie trzech: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa.

W Grecji narodziła się także historiografia, a jej ojcem był żyjący w połowie V w. p.n.e. Herodot. To co wcześniej chciano zachować dla potomności przybierało postać mitów. Historiografia, wierząc, że teraźniejszość warta jest zachowania, chciała o niej opowiadać potomności i to nie uciekając się do upiększeń. Wiernym uczniem Herodota był Tukidydes z Aten, autor dzieła o wojnie peloponeskiej.

Historiografia stała się przedmiotem chętnie uprawianym przez rzymskich arystokratów, gdyż dawała im możliwość uprawiania polityki piórem. Juliusz Cezar jest autorem O wojnie domowej i O wojnie galijskiej. Tytus Liwiusz napisał dzieło o historii Rzymu Ab urbe condita librio. Dzieje dwóch pierwszych dynastii przedstawił Tacyt. Osobną dziedziną prozy była sztuka oratorska, której mistrzem był Cycero.

Grecka rzeźba fascynowała się ruchem. Jednym z dzieł świadczących o poszukiwaniach w tym kierunku był Dyskobol Myrona. Warto pamiętać, że w okresie rozkwitu greckiej rzeźby, tj. w VI-IV w p.n.e. następowała stopniowa indywidualizacja twarzy. Dominująca rola sportu w życiu Greków, przyzwyczaiła ich do oglądania nagich ciał, stąd ukształtowała się konwencja, iż męskie postaci tak bogów jak i ludzi przedstawiano nago. Najwybitniejszym rzeźbiarzem greckim był Fidiasz, autor brązowego posągu Ateny.

W tej dziedzinie Rzymianie osiągnęli więcej niż ich greccy nauczyciele. Nie wahali się w portretach ukazywać brzydoty, starości, a nawet wad charakteru swych modeli. Realizmem przedstawienia odznaczają się nawet portrety wytłaczane na monetach.

Religia:

Religia rzymska była politeistyczna. Zawierała w sobie elementy indoeuropejskiego kultu sił przyrody, nieba oraz zjawisk atmosferycznych. Ponieważ skuteczność modłów zapewniała jedynie bezwzględna poprawność obrządku, dlatego modlitwy i obrzędy odznaczały się ścisłym formalizmem. Wierzono w życie pozagrobowe, w możliwość kontaktów ze zmarłymi i opiekuńczą rolę przodków (stąd cześć oddawana geniuszowi ojca rodziny). Wpływ Etrusków zaznaczył się przejęciem triady głównych bóstw: Jowisza, Junony i Minerwy, których wyobrażenia umieszczono na Kapitolu. Panteon dwunastu głównych bóstw został ustanowiony w 217 r. p.n.e. i znaleźli się w nim: Jowisz, Junona, Minerwa, Neptun, Mars, Apollo, Wenus, Wulkan, Diana, Westa i Merkury. Na straży poprawności kultu stali kapłani, czyli pochodzący z wyboru urzędnicy. W czasach cesarstwa utrwaliła się zasada, że najwyższym kapłanem był cezar. Kulty prywatne skupiały się wokół bóstw domowych, a poprawności kultu pilnował pan domu. Wraz z podbojem Grecji, religia rzymska ulegać zaczęła hellenizacji. Przejęto grecką Księgę Sybilińską. Kultem otoczono wschodnie boginie: Izydę, Kybele i Wielką Macierz. Znaleźli się także czciciele bóstw solarnych: Mitry oraz Niezwyciężonego Słońca.

Od I w. n.e. niezwykle silnie i szybko rzesze wyznawców zaczęło zdobywać sobie chrześcijaństwo, które ostateczny triumf odniosło w 392 roku, kiedy to cesarz Teodozjusz I Wielki zakazał pogańskich praktyk, kładąc oficjalny kres religii rzymskiej.