Położenie Egiptu i jego warunki naturalne

Egipt starożytny położony był na północno-wschodnim krańcu kontynentu afrykańskiego. Południową granicę kraju stanowiła I Katarakta Nilu, zaś północną wyznaczała delta Nilu, łącząca się z Morzem Śródziemnym. Wschodnią granicą Egiptu było Morze Czerwone, natomiast granica zachodnia przebiegała przez liczne oazy i kończyła się na terenach Pustyni Libijskiej. W okresie późnym Egipt mógł liczyć około 5-6 milionów mieszkańców. Od zarania dziejów Egipt był krajem podzielonym na wiele, walczących między sobą, krain.

W wyniku walk, dominację zdobyły: Egipt Dolny, który rozciągał się od połowy kraju do Morza Śródziemnego oraz Egipt Górny, który zajmował teren od I Katarakty do połowy odległości do Morza Śródziemnego. Przełomowym zdarzeniem w dziejach kraju, było zjednoczenie Dolnego i Górnego Egiptu około roku 3000 p.n.e., którego dokonał legendarny król Menes; stolicą imperium zostało Memfis. Egipt był krajem wybitnie rolniczym, sami Egipcjanie mówili, że był on "darem Nilu", gdyż właśnie na nim opierało się życie kraju.

W połowie lipca miały miejsce wylewy Nilu, po których egipscy chłopi siali jęczmień, len czy pszenicę. W Egipcie uprawiano też bób, cebulę, czosnek, dynię, fasolę, ogórki, sałatę oraz wiele innych warzyw.

Struktura państwa

Państwo egipskie było tworem bardzo dobrze zorganizowanym. Na czele kraju stał faraon, który był najwyższym władcą, kapłanem, sędzią, administratorem kraju oraz dowódcą armii. Jemu podlegali hierarchicznie kapłani oraz wyżsi urzędnicy, którzy przy faraonie reprezentowani byli przez dwóch wezyrów. Jeden z wezyrów wywodził się Dolnego Egiptu, ze stolicą w Memfis, natomiast drugi z Egiptu Górnego, ze stolica w Tebach. Zajmowali się oni kontrolą robót publicznych, ceł, archiwów i finansów, niekiedy dowodzili armią albo zajmowali się sądownictwem. Kolejni w drabinie byli niżsi urzędnicy, wśród których wyróżniali się nomarchowie zarządzający czterdziestoma okręgami administracyjnymi kraju, czyli nomami. Na końcu drabiny społecznej znajdowali się rzemieślnicy, chłopi, służba

i niewolnicy, którzy wywodzili się głównie z jeńców wojennych. Strukturę społeczną

w starożytnym Egipcie najlepiej obrazuje piramida, która ukazuje jej hierarchiczny charakter.

Najważniejsi bogowie

Podział Egiptu na część południową ( Egipt Górny) i północną (Egipt Dolny) widoczny był także w wierzeniach religijnych. Egipcjanie pochodzący z północy kraju uważali za naczelnego boga Horusa, natomiast ci z południa za pana świata uważali Setha, boga pustyni. Po długoletnich walkach, dominację w państwie uzyskała północna część kraju, a tym samym za najwyższego boga zaczęto uznawać Horusa. W okresie thinickim, czyli za panowania I i II dynastii, na terenie całego kraju Horus utożsamiony został z bogiem słońca. W późniejszym okresie Horusa i Setha zaczęto traktować jako równorzędnych bogów. W okresie panowania faraonów z V dynastii, wywyższone zostały lokalne bóstwa, na czoło panteonu wysunęli się bogowie dzielnic południowych, jak Mut czy Min. W okresie panowania faraonów z dynastii XII, najwyższym bogiem stał się Amon. Po najazdach łupieżczych Hyksosów, w Egipcie Górnym nadal czczony był Amon, natomiast na terenach przez nich zdobytych najwyższy kult odbierał Seth. Jednak w 1570 roku p.n.e. faraonowie z Teb pobili Hyksosów

i przywrócili Amonowi status najwyższego władcy duchowego Egiptu. Królowie z Temis chcieli doprowadzić do zmniejszenia roli Amona, dlatego też faworyzowali swe lokalne bóstwa, Re czy Ptaha. W okresie panowania Ptolemeuszy, władcy ci wykorzystali starą egipską tradycję włączania do panteonu różnych bóstw innych ludów, ze względów teologicznych czy politycznych. W ten sposób doszło do utożsamienia egipskich i greckich bogów: Amona z Zeusem, Hathor z Afrodytą, Horusa z Apollem, Ptaha z Hefajstosem czy Ozyrysa z Dionizosem.

Na terenie całego Egiptu cześć oddawano około 800 różnym bóstwom, z czego jednak większość miała jedynie lokalny charakter. Z biegiem czasu wykształciły się dwa najistotniejsze systemy religijne: hermopolitański oraz heliopolitański. Kapłani z Heliopolis chcieli nadać egipskiej religii charakter czysto solarny. Utożsamili oni boga słońca Re Horusem. W heliopolitańskim systemie teologicznym za najważniejszą uznaję się tzw. "dziewiątkę heliopolitańską", czyli dziewięć najistotniejszych bóstw:

1) Atum - utożsamiany z Re, bóstwo słoneczne słońca zachodzącego, stwórca całego świata oraz bogów i ludzi; sam wyłonił się z oceanu, który otaczał cały świat. Jego dziećmi byli Szu oraz Tefnut. Kiedy wyruszyły ona, by obejrzeć powstały świat i zginęły w wodnych odmętach, zrozpaczony ojciec wysłał na ich poszukiwania swego posłańca, który odnalazł Szu i Tefnut i odprowadził je do ojca. Atum tak się ucieszył, że z radości z jego oczu popłynęły łzy, a z nich powstali ludzie. Przedstawiany był jako człowiek, na głowie nosił podwójną koronę Górnego i Dolnego Egiptu. Czasami też trzymał w ręce anch, symbol życia w kształcie krzyża.

2) Szu - był bogiem powietrza i świetlistej atmosfery, która znajdowała się w wolnej przestrzeni pomiędzy niebem a ziemią. Był synem Atuma, a bratem Tefnut, przedstawiany był jako mężczyzna, który na głowie nosił pióro lub jako mężczyznę w głową lwa.

3) Tenut - był boginią wilgoci i pary, które były koniecznymi elementami kosmicznymi do powstania jakiegokolwiek życia. Była siostrą Szu oraz córką Atuma, matką Geba i Nut, przedstawiana była jako lwica albo kobieta z jej głową.

4) Geb - bóg, który uosabiał ziemię, syn Szu i Tenut, mąż i brat Nut. Był on pierwszym faraonem. Przedstawiany był jako leżący mężczyzna o zielonym ciele. Było to bóstwo dobroczynne, które dostarczało wszystkim istotom żywym pokarmu. Był ona także bogiem umarłych, gdyż właśnie w jego ciele, czyli ziemi, grzebano zwłoki umarłych.

5) Nut - bogini uosabiająca sklepienie niebieskie, była córką Szu i Tenut, została żoną Geba. Z tego małżeństwa narodzili się: Ozyrys, Seth, Izyda i Neftyda. Bogini ta opiekowała się duszami umarłych. Przedstawiana była jako kobieta wygięta w łuk nad ziemią, która dotyka jej palcami. Można spotkać też przedstawienia Nut jako stojącą kobietę, która trzyma w ręce anch oraz papirusowe berło.

6) Seth - syn Geba i Nut, mąż i brat Neftydy, był bogiem pustyni i władcą obcych krain.

W Egipcjanach wzbudzał strach, gdyż był uosobieniem gniewu, złości i zbrodni, na ziemię sprowadzał suszę i głód. Chciał zdobyć najwyższą władzę, dlatego też zabił swego brata, Ozyrysa. Później został pokonany przez syna Ozyrysa i Izydy, Horusa. Przedstawiany był jako nieznane zwierze, które było połączeniem świni i osła, o sterczących uszach, krótkich nogach i krzywym pysku.

7) Neftyda - córka Geba i Nut, żona Setha, była uważana za opiekuńcze bóstwo umarłych. Przedstawiano ją jako płaczkę, w obcisłej, długiej sukni.

8) Ozyrys - brat Setha, Nefryty oraz Izydy, której został mężem, ojciec Horusa; dobroczynny bóg wegetacji. To on nauczył Egipcjan, jak uprawiać ziemię czy piec chleb. Jego brat Seth chcąc zagarnąć dla siebie władzę, zabił go podstępnie. Zwabił go do sarkofagu, który szybko zabito gwoździami, a potem wrzucono do Nilu. Izyda znalazła ciało męża i ukryła je. Lecz Seth nawet p śmierci ścigał swego brata, odnalazł ciało Ozyrysa, poćwiartował je i rozrzucił po świecie. Po tym Izyda odszukała szczątki męża i za pomocą zaklęć je ożywiła. Po swej śmierci Ozyrys stał się panem podziemnego świata zmarłych oraz najwyższym sędzią dusz. Symbolicznie, kiedy Ozyrys umiera, wraz z nim ginie cała przyroda, a kiedy wraca dożycia, roślinność rozkwita na nowo na wiosnę. Ozyrys przedstawiany był jako mumia o zielonej lub czarnej twarzy z koroną ze strusich piór na głowie; w rękach skrzyżowanych na piersiach trzymał królewskie berło oraz bicz, symbol sędziego.

9) Izyda - matka Horusa, żona, a jednocześnie siostra Ozyrysa, ideał wiernej małżonki, troskliwej i opiekuńczej matki. Przedstawiano jako kobietę o głowie krowy, która między rogami miała umieszczoną dysk słoneczny, zaś w dłoniach trzymała anch lub berło. Popularne śród Egipcjan były figurki, które ukazywały Izydę trzymającą na kolanach małego Horusa. Kult Izydy przeniknął także do Grecji, a potem przyjął się w samym Rzymie.

Do tej "dziewiątki heliopolitańskiej" kapłani dodawali często jeszcze Amona, którego utożsamiano z Re. Był to bóg piorunów, władca burz, król bogów oraz faraon całego Egiptu; był mężem Mut oraz ojcem Chonsu. Jego imię oznaczało "niewidoczny, ukryty", dlatego też nie pojawiło się nigdy na hieroglifach. Przedstawiany był jako mężczyzna

z koroną o dwóch piórach na głowie, które symbolizowały Górny i Dolny Egipt lub człowiek o baraniej głowie.

W teologicznym systemie hermopolitańskim, który kapłani z Hermopolis zbudowali

w opozycji do systemu heliopolitańskiego, wyróżnia się cztery, pojawiające się po sobie pary bóstw:

1) Num i Naumet - personifikacja pierwotnego oceanu;

2) Huh i Hauhet - personifikacja ruchu i wody;

3) Kuk i Kauket - personifikacja ciemności, która panowała w pierwotnej przestrzeni;

4) Nat i Niau lub Amon i Amaunet.

Jak widać Egipcjanie wierzyli w ogromną rzeszę bogów, wierzenia takie nazywa się religią politeistyczną.

Egipska świątynia

W okresie wcześniejszym świątynia egipska nie wyróżniała się niczym specjalnym, bardziej podobna był do zwykłego domu. Typowy wygląd świątyni przybrała dopiero w Okresie Nowego Państwa. Świątynia przybrała kształt ogromnego pałacu, który otoczony został olbrzymim murem. W jej wewnętrznej sali odprawiano modlitwy i ofiary. Pomieszczenie to uważane było za mieszkanie samego boga, przebywać tam mógł jedynie kapłan. Na świątynię składały się jeszcze sanktuarium oraz skarbiec. W sanktuarium, czyli małej kapliczce, przebywał sam bóg, zazwyczaj w postaci drewnianego posągu. Do sanktuarium mógł wchodzić jedynie faraon oraz główny kapłan tej świątyni. Ściany świątyń pokryte były często przepięknymi malowidłami i płaskorzeźbami. By uzyskać przychylność bóstw, ludzie składali im w świątyniach ofiary w postaci kwiatów, owoców, napojów chleba czy zwierząt. Czynili to wszystko w nadziei, że im większy dar ofiarują bogu, tym więcej otrzymają łask. Egipcjanie wierzyli, iż bóg pod postacią posągu, wiedzie, podobne do ludzkiego, życie. Ufali oni bowiem, iż wykonanie z materii postaci człowieka sprawia, że figurka ta staje cię osobą, którą ukazuje. Na figurce starano się więc umieścić imię oraz oddać cechy charakteru osoby, którą ona przedstawiała. Gdy figurka była już gotowa, odprawiano obrzęd "otwarcia oczu", czyli nadawania figurce życia, który imitował nabieranie oddechu. Figurki przedstawiały zazwyczaj ludzi w sytuacjach z życia codziennego, ich głównym zadaniem było uwiecznienie ludzkiego życia, nawet po śmierci. Egipcjanie używali wielu amuletów i talizmanów oraz przedmiotów, które przynosiły im szczęście. Nosili je jako ozdoby na szyjach lub wsuwali wśród bandaże mumii zmarłego. Wierzyli w magiczną moc słowa i obrazu, która strzegła ich posiadacza. Poszczególne hieroglify, czyli znaki z pisma, oznaczały np.: oko - "być zdrowym", skarabeusz - "przemieniać, stawać się", zaś anch, czyli znak krzyża u góry

z owalem - "żyć". Amulety przedstawiały także atrybuty poszczególnych bogów. W okresie panowania dynastii XVIII, czyli w latach 1555 - 1305 p.n.e., popularne stało się coroczne święto Opet. W tym czasie w wielkiej procesji Amon z Karnaku nawiedzał świątynię

w Luksorze. Kapłani nieśli cztery barki z posągami Amona, jego małżonki Mut, jego syna Chonsu oraz barkę faraona. Po przejściu orszaku odcinkiem lądowym, barki przenoszona na łodzie i procesja dalej płynęła Nilem. Orszakowi boga towarzyszyli kapłani, żołnierze, muzycy i tancerki, lecz do świątyni mogli wejść tylko ci pierwsi. Procesja ta mogła trwać od jedenastu do dwudziestu siedmiu dni, a każdy władca organizował ją inaczej. Przykładowo za panowania Hatszepsut, procesja ta szła wyłącznie drogą lądową, wzdłuż Nilu. Wyruszała ona z Karnaku spod trzeciego pylonu świątyni, a następnie aleją sfinksów kierowała się w stronę Luksoru, wiele razy p drodze się zatrzymując dla odprawienia modlitw. Za panowania Tutanchamona procesja płynęła wyłącznie Nilem. Każdy posąg płynął osobną barką, a każdy statek poprzedzał oddział wojska wraz z tancerkami i muzykantami. Tłum witał tą procesję na brzegu Nilu w Luksorze, gdzie na wielu ołtarzach składano liczne ofiary. Reprezentanci ludu prosili bóstwa o udzielenie im rad w wielu sprawach. Procesja wracała tą samą trasą.

Kapłani

Każdy Egipcjanin, po odpowiednim wykształceniu w świątyni, mógł zostać kapłanem. Aby uzyskać wyższe godności kapłańskie, konieczne było przyjęcie odpowiednich święceń. Na szczycie hierarchii kapłańskiej stał faraon. Zaraz po nim był arcykapłan oraz ci kapłani, którzy mili prawo wchodzić do świątynnego sanktuarium. Egipscy kapłani nie musieli przestrzegać celibatu. Zazwyczaj nosili białe, długie, lniane szaty lub krótkie białe spódniczki, mieli też ogolone głowy. Początkowo kapłani byli to urzędnicy państwowi, którzy tylko od czasu do czasu spełniali funkcje kultowe. Ale już w Okresie Starego Państwa, kapłani zaczęli postulować budowę większych i wspanialszych świątyń. Świątynie właśnie były jakby instytutami naukowymi, gdzie prowadzono obserwacje, co przyczyniło się do szybkiego rozwoju nauk przyrodniczych i matematycznych. Kapłani zazdrośnie strzegli swej szerokiej wiedzy. Już w Okresie Nowego Państwa kapłani stanowili ogromną potęgę ekonomiczną, ale i polityczną. O ich wielkim bogactwie może świadczyć fakt, że w okresie panowania Ramzesa II (1197 - 1165 r. p.n.e.) do kapłanów należało już 15% wszystkich ziem uprawnych; świątynie posiadały pół miliona sztuk bydła, pięćdziesiąt trzy wielkie stocznie

i warsztaty oraz osiemdziesiąt osiem okrętów. Ważny był również fakt, iż posiadłości świątynne zwolnione były od wszelkich świadczeń na rzecz państwa. Główną funkcją kapłanów było stałe podtrzymywanie kultu. Stanowisko kapłana było dziedziczne, jak inne zawody w Egipcie. Co rano kapłan wchodził do sanktuarium, budził posąg, w którym miała przebywać dusza bóstwa, przez objęcie go ramieniem.

Najwyższym władcą i kapłanem w Egipcie był faraon. Władza królewska była dziedziczona, faraon był uważany za uosobienie boga oraz syna Re, bóstwa słońca, przez co jego władza miała sakralny charakter. Aby nie brukać świętej krwi królewskiej faraonowie żenili się

z kobietami z własnego rodu. Edukacja faraona zaczynała się bardzo wcześnie, głównie skupiała się na ćwiczeniach fizycznych, uczono go polować, strzelać z łuku czy powodzić rydwan. Główną funkcja faraona było uzyskiwanie u bogów błogosławieństwa

i przychylności dla całego królestwa. Miał pod swoją opieką również sanktuaria i świątynie. Symbolami jego władzy było berło i pastorał oraz korona z wizerunkiem kobry. Władza faraona była nieustannie zagrożona przez niewiernych nomarchów.

Życie pozagrobowe

Religia egipska zakładała po śmierci dalsze życie ciała i duszy. Dla Egipcjan śmierć była jedynie stanem przejścia do innego świata. Wierzyli oni, że każdy człowiek ma "Ba", czyli nieśmiertelną duszę, która miała cechy intelektualne i moralne, "Ka", czyli duchowego sobowtóra. Aby zachować siły witalne, potrzebne do trwania ka, należało po śmierci zadbać

o ciało zmarłego. Zwłoki, szczególnie faraonów, kapłanów i ludzi bogatych, po śmierci balsamowano, owijano w delikatne paski materiału, a następnie składano w sarkofagu. Na sarkofagach często, malowano lub rzeźbiono, wizerunek zmarłego. W grobowcu, wraz

z mumią, umieszczano papirusy z wypisanymi zaklęciami i magicznymi formułami, które miały pomóc zmarłemu w drodze do świata umarłych. Przed zabalsamowaniem cała, usuwano z niego wszelkie miękkie części, czyli mózg i wnętrzności. Następnie wypełniano je mirrą i wonnościami i zaszywano. Po zabalsamowaniu zwłoki poddawane zostały ceremonii "otwarcia ust", co miało symbolizować powrót do ciała ka. Do grobowca wkładano zmarłemu przedmioty codziennego użytku, żywność i napoje, drogocenne meble i biżuterię, a także figurki przedstawiające niewolników. Wszystko to miało się przydać zmarłemu w przyszłym życiu. Po otwarciu słynnego grobowca Tutanchamona, w komorze grobowej znaleziono kompletne umeblowanie, złote naczynia, wozy, rydwany, a nawet łodzie. Ludzie ubodzy byli zagrzebywani w gorącym piasku. Zmarłych składano do dołów w kształcie kwadratu,

w pozycji na boku, po czym przykrywano kamieniem. Aby dostać się do krainy zmarłych, dusza musiała najpierw stanąć przed sądem Ozyrysa. Serce zmarłego umieszczano na wadze Thot, na drugiej zaś szali kładziono pawie pióro bogini Maat, która symbolizowała sprawiedliwość i ład świata. Kiedy serce było nieczyste, dusza była pożerana przez straszliwego demona.

Piramidy

Egipskie piramidy w Gizie uważane były już w starożytności za jeden z siedmiu cudów świata. Są to grobowce trzech wielkich faraonów - Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Największą z nich jest piramida Cheopsa, która ma 145 m wysokości, natomiast jej podstawa zajmuje powierzchnię 5,3 ha. Wybudowano ją z 2,3 mln skalnych bloków, z których każdy ważył około 2,5 tony, na litym podłożu. Robotnicy stale mieszkali na tym wielkim placu budowy, materiał na budowę transportowano na płozach, barkach lub osłach. Kiedy faraon wstępował na tron, pierwszą jego decyzją było rozpoczęcie budowy piramidy, jego grobowca. Prace budowlane trwały zazwyczaj od 20 do 40 lat. Zaraz po śmierci faraona prace budowlane przerywano i przygotowywano komorę grobową, gdzie składano zwłoki władcy. Prace budowlane rozpoczynano od wycięcia bloków kamiennych odpowiednich rozmiarów. Najważniejszym budulcem był wapień, który wydobywano w pobliżu miejsca budowy. Natomiast do wykańczania wnętrza używano granitu. Aby oddzielić wapienne bloki, kamieniarze używali najpierw miedzianych drutów, następnie rylców z dolerytu, który był twardszym od granitu materiałem. Następnym krokiem było oderwanie bloków kamiennych od podłoża. W tym celu kamieniarze wycinali rowki, biegnące wzdłuż całego bloku, następnie wbijali w nie drewniane kliny, które podlewali wodą. Pod wpływem wody drewno pęczniało i rozrywało kamienne bloki. Piramidy musiały mieć ściśle określoną orientację, bloki kamienne musiały być odwrócone we wszystkie cztery strony świata. Transport kamiennych bloków odbywał się jedynie przy pomocy ludzkich mięśni. Robotnicy ciągnęli kamień na drewniany płozach wzdłuż grobli do Nilu. Bloki kamienne ładowano później na barki lub tratwy. Większość materiałów budowlanych transportowana była podczas wylewów Nilu. Aby bloki skalne ściśle i dokładnie do siebie przylegały, polerowano je przy użyciu piasku albo twardy skał. Po zakończeniu budowy, prace wykończeniowe były prowadzone od wierzchołka do podstawy piramidy.

Podsumowanie

W starożytnym Egipcie istniały liczne systemy teologiczne, każdy ośrodek kultu miał własną doktrynę. Można mówić jednak o religii egipskiej, gdyż kulty poszczególnych bóstw układały się w pewną organizacyjna i polityczną całość. Religia egipska była połączeniem animizmu, politeizmu i henoteizmu. Nieobce jej też były wątki panteistyczne, idee sprawiedliwego kosmosu oraz dobrotliwego stwórcy. Wierzenia Egipcjan silne wpłynęły na religie innych ludów, szczególnie Greków i Izraelczyków, do dziś fascynuje swą tajemniczością i bogactwem.