STAROŻYTNY EGIPT.

Egipt i Nil.

Starożytny Egipt tylko w części pokrywa się z terytorium dzisiejszej Zjednoczonej Republiki Egiptu. W starożytności obejmował on prawie wyłącznie dolinę i deltę Nilu. Dzielił się na dwie krainy: Egipt Dolny (delta rzeki) i Egipt Górny (dolina rzeki). Prawie trzy czwarte uprawnego areału ziemi znajdowało się w obszarze delty. Wpłynęło to na większe zaludnienie tego obszaru. Rytm życia w Egipcie uzależniony był od wylewów Nilu. On też wpływał na urodzaj i nieurodzaj, przy czym bezpośrednim następstwem tego ostatniego był głód. Z kolei urodzajność pól zależała od ich prawidłowego nawodnienia, jak też umiejętności odprowadzenia nadmiaru wody. W tym celu stosowano system irygacyjny (irygacja – sztuczne nawadnianie pół w celu uzyskania lepszych plonów), który polegał na budowie sieci kanałów odprowadzających wodę. Nil dostarczał podstawowych środków do życia: wodę i żywność. Ponadto Nil był jednym z najważniejszych wówczas szlaków transportowych. Dlatego też, nie bez przesady, nazywa się ten kraj „darem Nilu”. Podstawą gospodarki było rolnictwo, zdeterminowane w dużym stopniu systemem wodnym. Oprócz zbóż (jęczmień, proso, pszenica) Egipcjanie uprawiali także warzywa (ogórki, cebula, czosnek, rzepa, groch) i owoce (daktyle, figi, oliwki). Rozwinęli oni także prawie wszystkie rodzaje rzemiosł i przetwórstwa, znane w starożytności: kamieniarstwo, metalurgię, tkactwo, garncarstwo, wikliniarstwo, rzemiosło artystyczne i obróbkę trzciny papirusowej. Eksploatowali też ze swych kopalń metal i kamienie szlachetne: złoto, miedź, cyny, ołów i żelazo.

Zarys historyczny.

Historia starożytnego Egiptu obejmuje ponad 3000 lat. Historia polityczna zaczyna się właściwie od roku 3100 p. n.e., kiedy to powstało zjednoczone państwo egipskie. Pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu (rozumianego jako Egipt Dolny i Egipt Górny) według tradycji i zgodnie z przyjętą teorią miał być Menes. W 332 r. p.n.e. państwo to zostało podbite przez Aleksandra Macedońskiego. W 31 roku p.n.e., po porażce w bitwie pod Akcjum, Egipt stał się jedną z wielu prowincji Rzymu.

Ustrój i podział społeczeństwa.

Na czele państwa egipskiego stał król, zwany mylnie po grecku faraonem. Był on władcą absolutnym, najwyższym kapłanem, który pośredniczył między Egiptem, a jego ludem i bogami. Po śmierci stawał się w drugim życiu-wcieleniu od razu bogiem. Był także naczelnym wodzem oraz rozstrzygał wszelkie najważniejsze konflikty. Częstym zjawiskiem były małżeństwa zawierane między członkami rodziny królewskiej i to bardzo bliskiej, na przykład małżeństwo brata z siostrą. Najwyższym urzędnikiem państwowym był wezyr. Wyręczał on faraona w zarządzaniu krajem oraz sprawował nadzór nad całą administracją. Podstawową jednostką terytorialną i administracyjną starożytnego Egiptu był nom (okręg). Na ich czele stali specjalni naczelnicy, posiadający olbrzymią władzę. Oprócz wyżej wymienionych urzędników ogromną władzę dzierżyli w swych rękach także kapłani, którzy tworzyli tak naprawdę państwo w państwie (państwo teokratyczne). Ich potęga wynikała z jednej strony z olbrzymiej roli religii i jej wpływu na życie państwowe i indywidualne człowieka, oraz z pozycji majątkowych. W rękach kapłanów znajdowały się olbrzymie majątki świątynne, które obejmowały zarówno pola uprawne, jak i zakłady rzemieślnicze. Wpływ na rządy w państwie posiadała także arystokracja rodowa (rody książęce i królewskie). To właśnie przedstawiciele tej warstwy społecznej obsadzali najważniejsze urzędy w państwie. Pozostałą masę społeczeństwa egipskiego tworzyła ludność wolna – głównie chłopi, handlarze, rzemieślnicy, czy urzędnicy niższego szczebla. Z chwilą rozpoczęcia przez Egipt ekspansji terytorialnej, podbitą ludność zamieniano w niewolników.

Władza faraona.

Na czele społeczeństwa egipskiego stał król, który został mylnie nazwany przez Greków faraonem. Był on władcą absolutnym, wyznaczonym przez bogów, a także najwyższym kapłanem, który pośredniczył między bogami a ludem Egiptu. Po swej śmierci stawał się w swym drugim wcieleniu od razu bogiem. W świetle obowiązującego prawa i zwyczajów był tez faraon także naczelnym wodzem, choć był to funkcja bardziej nominalna niż faktyczna. Władza w państwie była dziedziczna i przechodziła na dzieci faraona. Cecha charakterystyczna królewskiej rodziny egipskiej były małżeństwa zawierane pomiędzy członkami rodziny. Najwyższym urzędnikiem państwowym był wezyr. Wyręczał on faraona w zarządzaniu krajem oraz sprawował nadzór nad całą administracją. Podstawową jednostką terytorialną i administracyjną starożytnego Egiptu był nom (okręg). Na ich czele stali specjalni naczelnicy, posiadający olbrzymią władzę. Oprócz wyżej wymienionych urzędników ogromną władzę dzierżyli w swych rękach także kapłani, którzy tworzyli tak naprawdę państwo w państwie (państwo teokratyczne). Ich potęga wynikała z jednej strony z olbrzymiej roli religii i jej wpływu na życie państwowe i indywidualne człowieka, oraz z pozycji majątkowych. W rękach kapłanów znajdowały się olbrzymie majątki świątynne, które obejmowały zarówno pola uprawne, jak i zakłady rzemieślnicze. Wpływ na rządy w państwie posiadała także arystokracja rodowa (rody książęce i królewskie). To właśnie przedstawiciele tej warstwy społecznej obsadzali najważniejsze urzędy w państwie. Pozostałą masę społeczeństwa egipskiego tworzyła ludność wolna – głównie chłopi, handlarze, rzemieślnicy, czy urzędnicy niższego szczebla. Z chwilą rozpoczęcia przez Egipt ekspansji terytorialnej, podbitą ludność zamieniano w niewolników.

WIERZENIA RELIGIJNE STAROZYTNYCH EGIPCJAN.

Znaczenie wiary i religii.

Wiara odgrywała w starożytnym Egipcie bardzo ważną rolę, zarówno w życiu państwowym, jak i indywidualnym każdego człowieka. Wielu wybitnych faraonów, już od samego początku swych rządów myślało o zabezpieczeniu się na przyszłe, pośmiertne życie, między innymi poprzez budowę wielkich piramid. Także w życiu zwykłych ludzi religia, wiara w bogów, w ich nieustanny wpływ na życie doczesne była bardzo silna. Każda czynność miała niejako boski znak i była uzależniona od bogów, ich woli i charakteru.

Starożytni Egipcjanie oddawali cześć siłom przyrody, częściom wszechświata, królom, lokalnym bohaterom i bóstwom obcym. Początkowo przedstawiano bogów pod postacią zwierząt, przedmiotów martwych, ludzi lub pod postaciami półludzkimi. Przed zjednoczeniem w jedno państwo (połączenie Egiptu Dolnego z Egiptem Górnym) istniało wiele niezależnych ośrodków kultu religijnego. W Heliopolis tłumaczono powstanie świata w następujący sposób: bóg słońca Re wyłonił się z praoceanu. Następnie stworzył on boga Szu - uosobienie powietrza oraz boginię Tenut – uosobienie wilgoci. Ta para według wierzeń, zrodziła z mułu zmieszanego z pociętymi wysuszonymi łodygami traw czy innych roślin i ziemię i niebo – boga Geba i boginię Nut, którzy  z kolei stali się rodzicami czterech bóstw: Izydy, Ozyrysa, Seta i Neftydy. Egipcjanie wierzyli bowiem, iż Ozyrys był władca Egiptu, umiłowanym przez poddanych, czego zazdrościł mu jego brat Set, który następnie go zabił, a zwłoki porąbał na 12 części i rozrzucił po całym kraju. Szczątki Ozyrysa zebrała Izyda wraz ze swa siostra Neftydą. Dzięki mocy swych zaklęć przywróciła ona następnie Ozyrysa do życia w Państwie Umarłych. Następca Ozyrysa na ziemi został jego syn Horus, a po nim z kolei każdy ziemski władać, którego starożytni Egipcjanie uważali za Horusa, syna Ozyrysa.

Bogowie starożytnego Egiptu.

Nie bez przesady można nazwać starożytny Egipt krajem bogów. Religia odgrywała w tym państwie olbrzymia rolę i to zarówno w życiu publicznym, rozumianym jako działalność polityczna i państwowa, a także w życiu każdego pojedynczego człowieka. Egipcjanie wierzyli bowiem, iż każdy akt, każda czynność dnia codziennego ma za swego opiekuna właściwego boga, który tak jak człowieka posiada swój charakter i swoja naturę. Dla oficjalnego kultu Egiptu olbrzymie znaczenie miał jego historyczny podział na dwie części, a mianowicie Egipt Górny, gdzie czczono przede wszystkim boga Horusa oraz Egipt Dolny, gdzie czczono boga Seta. W chwili zjednoczenia tych dwóch części przewagę zdobył kult boga Horusa, głównie dzięki temu, iż faraonowie uznali się za jego żywe wcielenie.

Religia Egipcjan była religią politeistyczną, czyli uznawała istnienie wielu bogów. Za czasów  faraona Amenhotepa IV Echnatona doszło do pierwszej próby reformy religijnej, która miała na celu wprowadzenie kultu jednego boga, który był stwórcą świata i panem wszelkiego życia. Bogiem tym miał zostać Aton. Doktryna ta uznana za heretycką, czyli taką która odstępuje od oficjalnej nauki religijnej, została potępiona i odrzucona z chwilą śmierci faraona.

Spośród całej plejady egipskich starożytnych bogów, do najważniejszych należy zaliczyć, oprócz czołowego boga Re – pana wszechświata, nieba, boga-słońce, czczonego głównie w Heliopolis

  1. Ptah – stwórca świata, patron rzemiosła i sztuki, czczony w Memfis, święte zwierzę z nim związane to byk Apis
  2. Atum – bóg zachodzącego słońca, często czczony jako Re-Atum, głównie w Heliopolis, święte zwierzę to lew i wąż
  3. Horus – bóg nieba, uważany za syna Re lub Ozyrysa, czczony pod postacią sokoła w wielu miejscach
  4. Set – bóg burzy i pustyni, brat i odwieczny wróg Ozyrysa, przynosił głównie zło, czczony w Ombos
  5. Izyda – lokalna bogini miłości i nieba, a także opiekunka władzy królewskiej, magii i czarów, utożsamiana z Hatior, Batstet oraz wielkimi boginiami azjatyckimi, między innymi babilońską Isztar, czy fenicką Asztarte oraz  z grecką Demeter, czczona głównie we wschodniej Delcie, Heliopolis i File
  6. Ozyrys – bóg umierający i zmartwychwstający, decydujący o życiu i wegetacji, najwyższy sędzia umarłych, czczony głównie w Abydos, Busiris i File
  7. Tot – bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec bogów, przez Greków utożsamiany z Hermesem, czczony głównie w Hermopolis, święte zwierzę pawian i ibis
  8. Chonsu – bóg księżyca, syn Amona i Mut, czczony głównie w Tebach
  9. Hathor – bogini miłości, często utożsamiana z Izydą, czczona pod postacią krowy w wielu miejscach
  10. Neit – lokalna bogini wojny, władczyni morza, czczona głównie w Sais
  11. Anubis – bóg zmarłych, czuwający nad mumifikacją, czczony głównie w Kynopolis, święte zwierzę – szakal
  12. Bastet – bogini zabawy i muzyki, z czasem utożsamiania z wieloma boginiami., czczona głównie w Bubastsis, święte zwierzę – kot
  13. Apis – bóg-byk, łączony z Ptahem i Ozyrysem, czczony głównie w Memfis

Inni bogowie to: bogini powietrza – Szu; bogini wody – Tenut,  bogini pisma  - Seszat, bogini żniw i płodów – Renenutet, bogini nieba – Nut zwana inaczej Neuth; bóg pustyni to Seth, bóg ziemi – Geb, czy bóg wód – Sobek.

Święta

Do najważniejszych świąt należy zaliczyć: uroczystości ku czci Ozyrysa w Abydos, połączone z procesją oraz święto Opet, związane z kultem Amona. Miało ono swe korzenie w podróży Amona ze świątyni w Karnaku do Luksoru. Święto to miało charakter procesji, odbywało się na wodzie w asyście całej flotylli łodzi boskiej rodziny Amona, a także faraonów, kapłanów i orszaku świątecznego. Po nawet kilkunastu dniach podróży Amon powracał do swej świątyni w Karnaku. Wszystkim uroczystościom związanym z tym świętem towarzyszyły nabożeństwa i składanie ofiar.

Życie po śmierci

W życiu starożytnych Egipcjan bardzo ważną rolę odgrywała wiara w życie pozagrobowe. Śmierć nie była końcem definitywnym, lecz jedynie przejściem do innego życia w świecie zmarłych. Element duchowy człowieka składała się według Egipcjan z trzech elementów, a mianowicie: ducha – ka, duszy – ba oraz osobowości, czyli światłości, pojmowanej jako indywidualny element boski, obecny w każdej naturze człowieka.. Elementy duchowne zmarłego znajdowały w ciele schronienie. Dlatego też tak duże znaczenie przywiązywano do zachowania ciała po śmierci w stanie nienaruszonym oraz wyposażenie go w niezbędne przedmioty, potrzebne do życia. Znana w Egipcie mumifikacja, nie była jednak zjawiskiem powszechnym. Mogli sobie na nią pozwolić tylko najbogatsi . Ci, których nie było stać na zbudowanie sobie grobowca i kosztowne usługi balsamowania (wykonywali je balsamatorzy), nie byli pozbawieni perspektywy bycia szczęśliwym w przyszłym życiu. Zwłoki można było zmumifikować wystawiając je na gorącym piasku pustyni, co oczywiście dawało gorsze rezultaty w porównaniu z profesjonalna mumifikacją, jednak przedłużało istnienie ciała, bez którego nie można się było wybrać, według wierzeń, w życie pozagrobowe. Wystarczyło także namalować na grobowcu porter zmarłego i podpisać go, aby dusza miał oparcie niezbędne dla jej trwania. Mumifikacja polegała na zabalsamowaniu ciała i owinięciu go w kilka warstw tkanin i bandaży. Narządy wewnętrzne, m.in. serce i wątrobę usuwano z ciała zmarłego i umieszczano w specjalnych urnach kanopskich. Były to zazwyczaj małe, wykonane ze złota naczynia i wazy. Dopiero tak przygotowane ciało zostało składane do specjalnych sarkofagów do wnętrza grobowca, do którego składano też wszelkie naczynia, narzędzia i inne sprzęty, które mogły przydać się zmarłemu w przyszłym życiu. Ludzi biednych chowano najczęściej w zwykłej ziemi. Dopiero po takim odpowiednim złożeniu ciała zmarłego do sarkofagu element duchowy zmarłego mógł dopiero udać się w drogę do świata podziemnego. Bardzo ważną częścią tej wędrówki był sąd ostateczny, który miał zadecydować o jego dalszych losach. Na czele sądu ostatecznego, który składał się z specjalnego trybunału czterdziestu bogów, stał Ozyrys. Cały ceremoniał wyglądał następująco: najpierw następowała spowiedź, po której bóg Anubis ważył serce zmarłego. Na drugiej szali wagi kładł on pióro – symbol bogini wiecznej prawdy. Jeśli następowała równowaga, to oznaczało to pomyślne zakończenie dla zmarłego. Wyniki te ogłaszał z kolei bóg Tot. Jeśli zmarły przeszedł szczęśliwie ten „test” to udawał się on z kolie na urodzajne pola Jaru, gdzie oddawał się swym ulubionym zajęciom. Jeśli wynik „testu” był negatywny, to w zależności od skali jego grzechów był on albo skazywany na wieczne cierpienie albo z miejsca rozszarpywany przez potwora Ammita.

Dziełami, które najpełniej reprezentowały całą ówczesna egipska wiedze o życiu pozagrobowym, które zawierały wskazówki dla zmarłych były „Księga Piramid” i „Księga Umarłych”.

Wyobrażenia bogów

Cechą charakterystyczną egipskich wyobrażeń religijnych było przedstawianie postaci bóstw w postaci zwierząt lub ludzi ale z głowami zwierząt. Istniało wówczas bowiem silne przekonanie, iż bóstwo może objawić się w zwierzęciu, bowiem w nim jest to, co jest na ogół godne podziwu: siła, moc, agresywność z jednej strony i piękno, płodność z drugiej strony. W późniejszych czasach zaczęto sobie wyobrażać, iż bogowie mają postać ludzką. Wobec tej nowej postawy, łączono najczęściej wyobrażenie bóstwa jednocześnie jako człowieka i zwierzęcia. Dlatego też ciało ludzkiemu dodawano głowę zwierzęcia. Pojawiła się też nowa ideologia, głosząca, iż wszystkie bóstwa są po prostu różnymi imionami tego samego boga.

Kult

Egipcjanie wyznawali pogląd, iż należy zabiegać o łaskę bogów, bowiem decydują oni o wszystkim, co się dzieje tu na ziemi, o każdej nawet najmniej istotnej z punktu widzenia państwa czynności. Dlatego też zwracali się oni do bogów z ofiarami i darami, modlili się, urządzali huczne procesje i święta. Najczęściej owy kult skupiał się wokół posągów bóstwa, w których według wierze byli obecni bogowie. Potrzeby bogów były bardzo podobne do potrzeb ludzi: należało zapewnić im dom (budowa świątyń), dostarczyć jedzenia i napojów (wszelkiego rodzaju dary), ubrania, a także sprawiać im przyjemność (śpiewy i tańce przed świątynią). Organizowanie kultu i wznoszenie świątyń należało do jednej z najważniejszych czynności każdego faraona. Pomagali mu w tym specjalnie wyszkoleni ludzie – kapłani. W początkach państwa egipskiego, czynności kultowe należały do obowiązków urzędników. Kapłani, którzy pojawili się później, przejęli ich kompetencje i każdy z nich służył konkretnemu bogu i związany był z konkretną świątynią.

Rola i funkcje kapłanów

Kapłani tworzyli w Egipcie jedną z warstw rządzących. Ich rola cała czas rosła, osłabiając tym samym niezależna pozycje faraona. W historii Egiptu zaznaczyły się wyraźne okresy, w których arcykapłani Amona z Teb, którzy dysponowali ogromnymi majątkami ziemskimi oraz mieli niesłychanie rozbudowana biurokrację kapłańską. Nie tylko przejęli oni formalnie władzę od marionetkowych faraonów, ale nawet uzyskali na to ich formalną akceptację. Pod tym względem Egipt wyróżniał się na tle starożytnych państw Bliskiego Wschodu. Tak naprawdę mamy do czynienia w tym okresie z tzw. państwem teokratycznym, który obejmował niemalże cały Górny Egipt. Silan pozycja kapłanów w państwie faraonów miała swe podłoże ekonomiczne. Kapłani byli bowiem właścicielami nie tylko potężnych majątków świątynnych, które obejmowały także pola uprawne, pastwiska oraz zakłady rzemieślnicze, ale także zajmowali się oni sprawami finansowymi, miedzy innymi poprzez dzierżawę gruntów. Kapłani odgrywali zatem bardzo ważną rolę w państwie. Ich ogromna władza miała także charakter polityczny, co powodowało iż poszczególni faraonowie musieli się liczyć z ich zdaniem i potęgą. Największe znaczenie mieli kapłani: boga Ptaka w Memfis oraz boga Re w Heliopolis.

Piramida hierarchii kapłańskiej była ściśle uporządkowana. Na jej czele stał faraona jako najwyższy kapłan. W dalszej kolejności czołowe miejsce zajmował arcykapłan. Niżej stał cała grupa kapłanów, z której najwyższe stanowisko posiadali ci, którzy mieli prawo wstępu do świątynnego sanktuarium. Kapłanów państwa starożytnego Egiptu, podobnie innych państw Bliskiego Wschodu, nie obowiązywała zasada celibatu.  Kapłani mogli posiadać żony i dzieci. Częstym zjawiskiem było przechodzenie kapłaństwa z ojca na syna. Każdy kapłan był związany ze swoją świątynią, a jego rolą było podtrzymywanie kultu danego boga, dla którego wzniesiono mury  świątyni.

Wygląd świątyń

Świątynie były mieszkaniami bogów. Mimo, iż każda z nich tworzyła zupełnie nowe arcydzieło, to należy wziąć pod uwagę kilka ich wspólnych elementów. Była to przede wszystkim charakterystyczna droga wiodąca od Nilu do głównej bramy świątyń zwieńczonej obowiązkowo wielkimi pylonami oraz otoczony portykami dziedziniec główny, który poprzedzał sale kolumnową, z której dopiero wchodził się do kaplicy-sanktuarium.  Jednym z najwspanialszych przykładów architektury sakralnej jest monumentalny zespół świątynny w tebańskim Karnaku i Luksorze, połączony słynną aleją sfinksów

Do świątyń przynoszono różnego rodzaju ofiary na rzecz bogów. Były to zarówno kwiaty i owoce, jak i chleb, czy zwierzęta. Czyniono to by, wedle ówczesnej wiary, pozyskać przychylność bogów. Wewnątrz znajdował się posąg bóstwa, który według Egipcjan wiódł ludzkie życie.

Pałace królewskie były mniej potężne niż świątynie. Odznaczały się swoistą lekkością. Otoczone były najczęściej przepięknymi ogrodami i sadami, a całość zamykały wielkie mury. Pałace budowano zazwyczaj koło świątyń. Taki przykładem może być pałac Ramzesa II w Medinet Habu. Ściany i kolumny sal pałacowych były pokryte freskami, przedstawiającymi sceny z życia codziennego lub religijnego.

Grobowce faraonów – piramidy.

Największymi piramidami są: piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Posiadały one kształt czworościennego ostrosłupa i były z reguły budowane w kamieniu przez okres około 30 lat przez 100 tysięcy ludzi. Piramidy Cheopsa i Chefrena znajdują się w Gizie. Są to ogromne klasyczne piramidy w kształcie regularnych ostrosłupów o podstawie kwadratu. Najwyższa jest piramida Cheopsa (164 metry). W środku znajdowało się wiele pułapek i ukrytych korytarzy. Przy piramidzie Chefrena znajduje się monumentalny sfinks (leżący lew z głową ludzką). Piramida Dżosera znajduje się w Sakarra, zbudowana jest na planie kwadratu. Składa się ona z kilkustopniowych platform, pod którymi ukryta jest komora grobowa. Jest to piramida schodkowa. Wzniósł ja słynny wezyr Imhotep. Piramidom głównym towarzyszyły często mniejsze piramidy i tzw. mastaby, w których pochowani byli współpracownicy i członkowie najbliżej rodziny faraona. W późniejszych czasach piramidy wznoszono ze skał. Miały one formę długiego korytarza z kilkoma salami i mieszcząca się zwykle na końcu korytarza komorę grobową. Największym skupiskiem takich grobowców władców egipskich jest słynna Dolina Królów na zachodnim brzegu Nilu.

Same grobowce nie były wystarczające by zapewnić wszystkie potrzeby zmarłego władcy. Trzeba było jeszcze zbudować wokół nich miejsce, w którym można był sparować kult zmarłego faraona. Dlatego też wiele piramid rozbudowano w potężne zespoły świątynne.

KULTURA STAROŻYTNYCH EGIPCJAN.

Hieroglify.

To do dziś bardzo znane i podziwiane hieroglify, czyli pismo hieroglificzne. Pojawiło się ono w swej najstarszej postaci w początkach III tysiąclecia p.n.e. Miały one wtedy kształt piktogramów – rysunków i posiadały determinatywy – znaki wprowadzające kategorię znaczeniową dla piktogramu nim określanego. Na przykład rysunek nóg, musiał mieć determinatywy, który wskazywał , czy oznacza on, czasownik chodzić, czy stać itd. Teksty oficjalne były malowane bądź ryte na pomnikach, ścianach pałaców, świątyń i grobowców. Z biegiem czasu rozwój pisma oraz konieczność sporządzania napisów na różnych płaszczyznach i materiałach doprowadziły do powstania nieco uproszczonej wersji pisma hieroglificznego, zwanego pismem hieratycznym, czyli „kapłańskim”. W początkach VI wieku p.n.e. pojawił się jeszcze bardziej uproszczona wersja tego pisma, zwana pismem demotycznym (demotyka). Hieroglificzne pismo egipskie odczytał w 1822 roku francuski badacz J. F. Champollion, dzięki tzw. Kamieniowi z Rosetty. Zawierał on tekst który był spisany pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim. Ta granitowa płyta został odkryta w 1799 roku. Obecnie znajduje się w British Museum w Londynie.

Zabytki literackie.

Na ścianach grobów, świątyń i pałaców zachowało się do dziś wiele przykładów utworów epickich, lirycznych oraz dramatycznych. Jedne z najstarszych tekstów powstały w latach 2675-2170 p.n.e. W okresie 2170-2000 p.n.e. powstał bardzo ciekawy poemat pod tytułem „Opowiadanie o zniszczeniu ludzkości”. Z innych bardzo ciekawych opowiadań należy zaliczyć: „Rozbitek”, jest to historia o rozbitku, który znajduje się na wyspie, która rządzi król-wąż; „Przygody Sinuheta”, jest to opowieść dostojnika dworskiego, który w obawie przed intrygami faraona udał się do Syrii i tam przeżył wiele ciekawych przygód; „Książe zaklęty”, utwór, którego fabuła opowiada o walce z przeznaczeniem i koniecznością zachowania do końca nadziei oraz miłości; „Podróż Wenamona”, jest to opowieść o przygodach tytułowego kupca, który został wysłany do Byblos po zakup drewna.

  Do najważniejszych tekstów o tematyce dydaktyczno-moralizatorskiej należy zaliczyć: „Nauki Ka’igemuni”, „Nauki Ipuwera”, „Nauki dla króla Merikare”, „Nauki króla Amenhotepa” oraz poemat „Prawda  i Kłamstwo”, czyli opis sporu między dwoma siłami.

  Literaturę religijno-kultową reprezentują najlepiej dwa utwory „Księga Piramid”, która ukazuje całość mitów, wierzeń i tekstów ściśle teologicznych, związanych przede wszystkim z życiem pozagrobowym oraz „Księga Umarłych”, która jest wykazem magicznych formuł przekazywanych zmarłym na drogę do nowego świata – świata zmarłych. „Księga Bram” opisuje świat podziemi, a „Księga Jaskiń” opisuje wędrówki boga słońca Re po świecie podziemi.

Z liryki do najbardziej oryginalnych zalicza się „Pieśń ku czci Sezostrisa III”, „Hymn ku czci Atona” oraz utwory „Izyda i siedem skorpionów”, „Powrót Seta” a także „Zwycięstwo Horusa nad hipopotamem”.

Architektura sakralna i świecka.

Zabytkami architektury egipskiej, które przetrwały do dnia dzisiejszego są głównie wspaniałe zespoły skarlane i grobowce władców, wysokich urzędników i dostojników państwowych. Ogromne, monumentalne piramidy oraz świątynia Amona w Karnaku do dziś budzą podziw całego świata. Do budowli sakralnych wznoszonych przez starożytnych Egipcjan należy zaliczyć: zespoły świątynne i grobowce, a do budowli świeckich: domy mieszkalne i fortyfikacje. Pałace królewskie stanowiły raczej formę pośrednią, choć coraz więcej badaczy zalicza je do budowli świeckich. Budowle sakralne budowano z kamienia, który był odporny na wiatr, piasek pustyni i wylewy Nilu. Budowle świeckie natomiast wznoszono z suszonej cegły mułowej, czy biedniejsze z trzcinowych mat i drewna. W wyniku jakichkolwiek wstrząsów, czy katastrof naturalnych domy takie ulegały natychmiastowemu zniszczeniu. Dlatego też mało wiemy na temat życia codziennego mieszkańców Egiptu, w przeciwieństwie do kultu jaki oddawali oni bogom. Domy budowane z cegły suszonej mułowej mogły przetrwać zaledwie 100 lat, dlatego też musiały być stale odnawiane, biorąc pod uwagę zmieniające się okoliczności i potrzeby. Starożytne osady znajdowały się często na terenach dzisiejszych miast i przykryły je późniejsze zabudowania. Świątynie i grobowce lokalizowano najczęściej na granicy terenów uprawnych oraz na pustyni, dzięki czemu nie uległy one takiemu zniszczeniu. Materiał budowlany, jakim był kamień - jego przygotowanie wymagało dużego nakładu sił – ciężkiej pracy w kamieniołomach. Było to także zjawisko dość czasochłonne. Dlatego też do budowy nowych świątyń, wykorzystywano kamień z dawnych budowli i rzeźb. Domy mieszkalne jako budowle użytkowe, były wykorzystywane jedynie do celów praktycznych. Natomiast piramidy, mastaby, czy grób skalny były czymś więcej niż budowlami o charakterze użytkowym. Były one potrzebne zmarłemu, by mógł zmartwychwstać, a więc stanowiły gwarancję jego życia wiecznego. Pałac natomiast był mieszkaniem żyjącego władcy, a jednocześnie symbolizował nieograniczoną władzę faraona, przez co spełniał także funkcje religijne. Świątynia jako miejsce bogów, spełniała typowe funkcje religijne. Forma każdej świątyni wynikała ze ściśle ustalonej reguły, dlatego też świątynie charakteryzowały się tak wielką jednorodnością.

  Obok piramid do najbardziej znanych form architektonicznych należą obeliski. Były to monolityczne bloki. Zwężający się ku górze obelisk miał pierwotnie złocony wierzchołek w kształcie piramidki. Odbijały się nim promienie wschodzącego słońca. Wejście do świątyni akcentowały pylony, czy dość masywne wieże w kształcie trapezu, które były ustawione po obu stronach bramy. To właśnie pylony były wyróżnikiem wszystkich świątyń egipskich. Ich potęga, miała w myśl ówczesnych wierzeń, powstrzymywać złe moce przed wtargnięciem do świątyni. Przed pylonami ustawiano najczęściej zwykłe monumentalne posągi władcy. Innym bardzo ważnym elementem architektonicznym egipskich świątyń były filary i kolumny. Z jednej strony pełniły one funkcje podpory dachu, z drugiej strony poprzez swój kształt miały znaczenie symboliczne. Trzony kolumn przedstawiały zazwyczaj łodygę lotosu lub papirusu i zwieńczone były głowica w kształcie otwartego lub zamkniętego kwiatu lub baldaszka.

  Najważniejszym elementem dekoracji architektonicznej grobowców były tzw. ślepe wrota, umieszczane w miejscu pochówku. Były to wymodelowanie w kamiennej ścianie drzwi, które nie miały przelotu. Tylko dusza zmarłego mogła wyjść z grobowca poprzez te wrota, by skosztować potraw, jakie wierni układali przed drzwiami wrót.

  Jak już wspomniano budowle świeckie wznoszono z suszonych na słońcu cegieł  z mułu nilowego. Do wzmocnienia konstrukcji murów stosowano drzewo, a w drzwiach zawieszano maty trzcinowe. Kamień był używany jedynie do wykonywania progów, odrzwi, baz kolumnach i krat okiennych. Dom w okresie późniejszym składał się z kilku pomieszczeń, zgrupowanych wokół wewnętrznego dziedzińca. Rodzaj domu mieszkalnego zależał przede wszystkim od statusu materialnego jego właściciela. Biedna ludność wiejska mieszkała najczęściej w bardzo skromnych chatach mułowych, które w czasie corocznych wylewów Nilu często były niszczone. Niższe warstwy rzemieślnicze mieszkały w niedużych domach o powierzchni wahającej się w granicach 30-70 metrów kwadratowych. Lepiej usytuowani rzemieślnicy, niżsi urzędnicy i kapłani posiadali domu średniej wielkości o powierzchni 70-150 metrów kwadratowych. Ze względu na warunki klimatyczne domy te zawierające wiele pomieszczeń, miały grube muru zewnętrzne, które chroniły przed południowym gorącem a w nocy przed chłodem. Już wysocy rangę urzędnicy oraz kapłani zajmowali domy o rozległej powierzchni, w skład których wchodziły też pomieszczenia biurowe i mieszkania dla służby. W okresie późniejszym budowano wysokie, kilkupiętrowe domy, ale dość wąskie. Na kolejnych kondygnacjach znajdowały się warsztaty rzemieślnicze, mieszkanie pana domu, pomieszczenia służby, a także kuchnia i magazyny.

Pałac budowano z cegły mułowej. Kompleks pałacowy składał się z części mieszkalnej w wyodrębnioną częścią haremu, w którym żyły liczne małżonki faraona. Do tego należy zaliczyć kuchnie, łazienki, magazyny i wielkie ogrody. Pałac był tak naprawdę wielką posiadłością ziemską z własnym systemem administracyjnym, gospodarczym, magazynami, skarbcem, warsztatami. By wzmocnić ochronę faraona, cały kompleks pałacowy zabezpieczono z zewnętrz niczym twierdzę, a koszary które przylegały do pałaców były przeznaczone dla specjalnych jednostek wojskowych. Pałac z uwagi na to, iż był siedzibą króla i jednocześnie ośrodkiem władzy miał też specjalne sale: audiencyjne, salę tronową i Okno Pojawień, jak też archiwum, gdzie przetrzymywano akta państwowe i korespondencję faraona oraz bibliotekę. W Oknie Pojawień faraon pokazywał się ludowi, najczęściej w czasie wielkich uroczystości. Przy tej okazji rozdawał zasłużonym odznaczenia.

Miasta były najczęściej zakładane wokół pałacu królewskiego, wielkich świątyń czy ośrodkach handlowych. W początkowej fazie rozwoju państwa powstawało wiele niewielkich miast zakładanych na planie kwadratu lub owalu z systemem krzyżujących się ulic. Twierdze egipskie nie ustępowały prawie w niczym średniowiecznym zamkom. Ich głównym celem było zabezpieczenie kraju przed najazdami obcych plemion. W twierdzach poza koszarami, w których stacjonowały jednostki wojskowe, znajdowały się także warsztaty produkujące broń, arsenały a także wielkie spichlerze i magazyny.  Niekiedy także na szlakach handlowych budowano niewielkie forty, których załoga liczyła od 300 do 3000 żołnierzy. Ich głównym celem było zabezpieczenie towarów i kontrola przywozu i wywozu.

Bogowie egipscy mieszkali wśród ludzi w specjalnych budowlach – świątyniach. Były one rozmieszczone po całym kraju. W centrum świątyni znajdował się posąg bóstwa, który według wierzeń nie był samym wizerunkiem bóstwa, lecz samym bóstwem. Bóstwo codziennie zaopatrywali we wszelkie dobra ludzie, stanowiący personel świątyni. Początkowo istniały jedynie małe ceglane świątynie. Świątynie można podzielić na świątynie bóstw i świątynie grobowe, które były poświęcone wyłącznie kultowi zmarłego władcy. Typowa świątynia egipska składała się z pylonów, dziedzińca, na którym to odbywały się wszelkie uroczystości świąteczne, Sali pojawień, Sali stołu ofiarnego, pomieszczenia na barkę bóstwa oraz najczęściej trzech celki kultowych. Świątynię zawsze budowano od wewnątrz, rozpoczynając od celli, dzięki czemu kolejni władcy mogli ją powiększać. Potężny dziedziniec otwierała wielka budowla bramy z wysokimi masztami flagowymi. Do dziedzińca przylegała co najmniej jedna sala kolumnowa, w której z okazji świąt pojawiał się posąg kultowy bóstwa. Do tej sali mogli wchodzić jedynie urzędnicy wysokiej rangi, natomiast pozostała cześć kompleksu świątynnego była dostępna jedynie dla króla i kapłanów. Sala stołu ofiarnego pełniła funkcję jadalni, podczas gdy miejscowi bogowie byli odwiedzani przez inne bóstwa z okolicznych świątyń. Przed posągami bóstwa ustawiano prawdziwe stoły, zjadane później przez kapłanów, kiedy już bogowie najedli się do syta. W przyległym pomieszczeniu stał na wysokim podeście statek, na którym przewożono posąg bóstwa w trakcie procesji, lub wtedy gdy bóg udawał się na wizytę do innych świątyń. W egipskich świątyniach najczęściej oddawano cześć trojgu bóstw (triadzie) tworzącym rodzinę boską, dlatego też w jej wnętrzu znajdowały się trzy celle kultowe.  W obrębie świątyni ulokowane były skarbce, magazyny i archiwa. Zazwyczaj także na płaskie dachy świątyń prowadziły dość wąskie, boczne schody. Podczas dni świątecznym ustawiano na dachach posągi bóstwa. Okręg świątynny otoczony był murem ceglanym, Jednym z największych kompleksów świątynnych był Karnak. Jego historia zaczyna się już za panowania XII dynastii, kiedy to powstało niewielkie sanktuarium Amona, czyli głównego boga panteonu państwowego. Później przez okres ponad 1500 lat, powiększano jego obszar, dodając dziedzińce, a także pylony i magazyny.

Mastaba była najstarszą formą egipskiej architektury grobowej. Była to masywna, prostokątna budowla z cegły lub z kamienia  oraz wzniesiona ponad podziemna komora grobową. Początkowo była zastrzeżona jedynie dla króla. Do wnętrza najstarszych mastab nie można było wejść. Do komory sarkofagowej dostawało się przez otwór w dachu. Miejsce składania ofiar znajdowało się prze zewnętrznej ścianie wschodniej. Z biegiem czasu we wnętrzu urządzano dodatkowe pomieszczenia dostępne przez boczne drzwi. Pochówki nadal składano w podziemnej części grobowca. Mastabę otaczał mur z suszonych cegieł mułowych. Przestrzeń zamknięta murem, wokół mastaby, zajmował dziedziniec ofiarny, na którym przy wschodniej ścianie znajdowało się miejsce do składania ofiar.

Piramida jest monumentalną budowlą grobową, miejscem wiecznego spoczynku faraona. Do grobowca przylegała najczęściej świątynia grobowa, połączona rampą ze świątynią dolną nad brzegiem Nilu, zwaną świątynią w dolinie. Zwłoki króla transportowano na statku wykopanym kanałem od strony Nilu w dolnie. Na dziedzińcu świątyni rozpoczynał się rytuał pogrzebowy. Po 200-500 metrach procesja docierała do świątyni grobowej, która również składała się z otwartego dziedzińca i licznych kaplic posągowych. Tutaj mumie symbolicznie przywracano do życia poprzez rytuał otwarcia ust, w czasie którego kapłan dotykał ust zmarłego specjalnie ukształtowaną drewnianą laską. Dzięki temu zmarły znów był w stanie oddychać. Komora z sarkofagiem znajdowała się najczęściej głęboko pod piramidą. Pierwowzorem piramidy jest wzniesiona przez architekta Imhotepa, budowla grobowa króla Dżosera, około 2650 roku p.n.e. Ta mastaba schodkowa, która została błędnie nazwana piramidą , składała się z sześciu ław kamiennych, postawionych na sobie. Każda z ław miała wysokość około 10 metrów. O jej północnego muru przylegała niewielka świątynia grobowa oraz budowla będąca naśladownictwem pałacu królewskiego.

Pierwszą piramidę zbudował faraon Huni na początku IV dynastii. Wszystkie późniejsze piramidy wznoszono zgodnie z uprzednio sporządzonym planem. Ich orientacja na wschód-zachód, była zgodna z ruchem słońca, który miała ogromne znaczenie dla Egipcjan. Królowie z IV dynastii stworzyli najwspanialsze przykłady monumentalnej architektury grobowej. Do dziś największe wrażenia robią piramidy Cheopsa i jego dwóch synów, panujących po nim, a mianowicie Chefrena i Mykerionosa w Gizie. Budowniczowie piramid posiadali już ogromną wiedzę z zakresu matematyki i astronomii. Grobowiec Cheopsa sięgał 146 metrów (dziś 137 metrów).

Najstarsze grobowce skalne, w których pochowano wysokich urzędników pochodzą z okresu IV dynastii. Do grobowca wchodziło się przez mały dziedziniec, czasami także przez fronton z kolumnami lub filarami, za którym znajdowało się pomieszczenie kultowe. Z czasem miało ono sklepiony strop, wsparty na kolumnach palmowych lub lotosowych. To właśnie tutaj członkowie rodziny składali ofiary dla zmarłego. Właściwa komora grobowa z sarkofagiem była ukryta w tylnej części wykutego w skale korytarza. Królewskie grobowce skalne miały o wiele bardziej skomplikowany układ wewnętrzny. Długie korytarze i klatki schodowe, połączone licznymi komorami, prowadziły głęboko do skały. Ściany były dekorowane reliefami lub malowidłami. Przykładem grobowca wyróżniającego się monumentalną wielkością i bogactwem dekoracji jest grób Seta I, ojca Ramzesa II. Został on odkryty w 1817 roku i uznano go za najpiękniejszy grobowiec w Dolinie Królów. Kolejnym jest grobowiec Tutanchamona. Grobowce skalne należały do znakomitych osobistości i przedstawicieli ówczesnych elit. Były one zlokalizowane w pobliżu grobowców królewskich.

Rzeźba.

Cechą charakterystyczną rzeźby egipskiej jest bijące z niej wrażenie spokoju i dostojeństwa. Przez wieki obowiązywał ten sam kanon. Proporcje ciała określał sposób przedstawienia wyidealizowanej postaci ludzkiej. W tym celu stworzono wzorzec siatki złożonej z równej wielkości kwadratów, który dokładnie oddawał rozmiary poszczególnych części ciała. Spokojny wyraz twarzy i spokój  był tym czego życzyli sobie Egipcjanie. Tak właśnie miał się reprezentować człowiek po śmierci. Posągi wykonywano z różnego rodzaju kamienia: wapienia, granitu i piaskowca. Za szczególny cenny materiał uznano drewno, które w Egipcie było słabo dostępne. Posągi egipskie przedstawiały osoby prywatne, królów a także bóstwa. Każdy z tego rodzaju posągów miał swoje cechy charakterystyczne. Posągi grobowe osób prywatnych z reguły nie wykazywały cech indywidualnych. Artysta nie dbał o to, by osoba przedstawiona na posagi było odzwierciedleniem tej rzeczywistej. W rozumieniu  Egipcjan dopiero inskrypcja nadawała tej identyfikacji. W przypadku posągów królewskich, imię władcy wpisywano w owalny pierścień, tak zwany kartusz królewski. Posągi bogów często nie nosiły żadnej inskrypcji, gdyż Egipcjanie mogli z łatwością odgadnąć bóstwo, na podstawie charakterystycznych cech jego ikonografii.