APOKRYF (z jęz. grec. "apokryphos" - ukryty, tajemny) - tekst o charakterze religijnym, którego pochodzenie nie jest pewne oraz o tajemniczej bądź nie dającej się sprawdzić treści.
ARIANIZM - nurt religijny, który powstał we wczesnym okresie chrześcijaństwa, którego twórcą był Ariusz; kwestionował on boską naturę Chrystusa i twierdził, że Osoby Trójcy Świętej nie są sobie współistotne i równe; uznał, że Chrystus to nie Bóg, lecz emanacją Boga-Ojca.
CELIBAT (z jęz. łac. "caelebs" - bezżenny, samotny) - bezżenność, forma życia, która w wielu religiach stanowi praktykę, którą na drodze nieprzymuszonej decyzji lub obowiązku podejmują osoby świeckie albo duchowne; celibat jest także jednym ze sposobów urzeczywistniania ideałów moralnych i religijnych (dotyczy to na przykład kapłaństwa; życia konsekrowanego, czyli zakonnego czy wszelkich praktyk ascetycznych).
CENZORZY - wysokiej rangi urzędnicy rzymscy; ich kadencja trwała rok, a funkcję tę sprawowały zawsze dwie osoby; co pięć lat dokonywali oni spisu majątkowego obywateli, sporządzali listę senatu, kontrolowali wydatki państwa na cele publiczne oraz strzegli moralności obywateli.
CEZAROPAPIZM - system polityczny, w którym monarcha sprawuje władzę kościelną i świecką; w Cesarstwie Bizantyńskim władcy rozstrzygali kwestie dogmatów.
CZEŚNIK - urzędnik w średniowiecznej Polsce (do XIV w.), którego zadaniem była opieka nad "piwnicą" panującego; później stał się tylko godnością honorową i nie były z nim związane żadne konkretne obowiązki; służył określeniu pozycji urzędnika w porządku dworskim.
EDYLOWIE - urzędnicy rzymscy z czasów republiki; zajmowali się sprawami bezpieczeństwa publicznego, dbali o porządek w mieście, nadzorowali handel, zaopatrzenie oraz igrzyska; początkowo dzielili się na edyli plebejskich i kurulnych (od 367 r. p.n.e.), ale biegiem czasu rozróżnienie w ich kompetencjach zanikło; ich kadencja obejmowała jeden rok.
GOCI - plemiona germańskie wywodzące się ze Skandynawii, z południowych wybrzeży Bałtyku Goci w III w. przesunęli się na stepy nad Morzem Czarnym i podzielili się na Wizygotów i Ostrogotów.
HEREZJA (z jęz. grec. haireisis "branie dla siebie") - w starożytności określano w ten sposób niezależne szkoły filozoficzne; w Kościele rzymskim nazwę tę stosowano wobec poglądów sprzecznych z dogmatami wiary katolickiej (zaczęto jej używać w okresie Ojców Kościoła); w średniowieczu herezje były najczęściej formą protestu religijnego, często też społecznego, przybierającą postać koncepcji religijnych i interpretacji odmiennych niż te reprezentowane przez oficjalny Kościół katolicki i inne autorytety teologiczne. Herezje były tępione przez Kościół, który uważał się za strażnika jedynej prawdy, a także ścigane przez inkwizycję i wspierające ją władze państw. Herezje na dużą skale rozwinęły się w XI-XV w.; najczęściej prowadziły do schizmy i w znacznym stopniu przygotowały grunt pod reformację.
HOMO SAPIENS SAPIENS - człowiek rozumny, czyli gatunek, z którego wywodzi się współczesny człowiek; za jego szczątki uważa się szczątki ludzkie, o których stwierdzono, że pochodzą sprzed około 40 tys. lat.
IKONODUL - ten, kto oddaje cześć przedstawieniom religijnym (zwłaszcza figurom i obrazom).
IKONOKLASTA - ten, kto przeciwstawia się oddawaniu czci wszelkim przedstawieniom religijnym (zwłaszcza figurom i obrazom).
IKONOKLAZM (OBRAZOBURSTWO) - nurt religijny rozwijający się w VIII-IX w. (od 730 r. kiedy wprowadzono zakaz kultu ikon do 843 r. kiedy znów go przywrócono) w Bizancjum i wymierzony przeciw kultowi obrazów i figur religijnych; związany z rozwijającym się pod wpływem islamu tępieniem przejawów rzekomego bałwochwalstwa.
KANCLERZ - w średniowiecznej Polsce wysoki urzędnik państwowy, najpierw prowadził kancelarię monarchy, korespondencję króla i dysponował jego pieczęcią; w czasach późniejszych (od XV w.) kierował również polityką zagraniczną Rzeczypospolitej
KASTA (WARNA) - mianem tym określa się warstwę społeczną w Indiach.
KOLONAT - w Rzymie starożytnym forma zależności drobnych rolników (kolonów) od właścicieli ziemskich; polegała ona na przekazaniu przez właściciela działki ziemi w uprawę kolonom w zamian za uiszczanie przez kolonów określonych świadczeń na rzecz właściciela; system ten powstał w II w. n.e. pod wpływem braku niewolniczej siły roboczej oraz w związku z kryzysem wielkich majątków ziemskich.
KONKORDAT - układ między papieżem a państwem (władcą świeckim) normujący sytuację i pozycję Kościoła katolickiego w tym państwie
KWESTOR - urzędnik w Rzymie starożytnym; do jego zadań należał nadzór nad skarbem i finansami państwa.
METROPOLIA - w Kościele katolickim jednostka administracyjna składająca się z kilku diecezji, podległa arcybiskupowi i określana też jako archidiecezja.
NIKOLAIZM - łamanie zasad celibatu
NOWY TESTAMENT - druga, obok Starego Testamentu, część Pisma Świętego; w skład Nowego Testamentu wchodzą cztery Ewangelie (wśród nich trzy synoptyczne, listy (Pawła - 14, Jana - 3, Piotra - 2, Jakuba - 1, Judy - 1), Dzieje Apostolskie oraz Apokalipsa; jego powstanie umieszcza się między połową I wieku a połową II w.
OJCOWIE KOŚCIOŁA - miano nadane przez Kościół katolicki starożytnym pisarzom i teologom chrześcijańskim, którzy działali we wczesnym okresie chrześcijaństwa (IV-VIII w.), a ich dzieła miały dużą wartość dla doktryny Kościoła. Do grona Ojców Kościoła należą między innymi:
1) Euzebiusz z Cezarei - biskup Cezarei (Palestyna), teolog i historyk Kościoła; jego przekonania zostały tylko w części przyjęte przez Kościół.
2) Hilary -biskup Poitiers, działał w IV w., był teologiem; czynnie przeciwstawiał się arianizmowi, uczestnicząc w polemikach z wyznawcami tego nurtu
3) Atanazy Wielki - biskup Aleksandrii w IV w.; czynnie walczył z arianizmem; słynne było jego wystąpienie przeciw temu ruchowi na soborze w Nicei
4) Bazyli Wielki - biskup Cezarei w Kapadocji, pisarz i asceta; działał w IV w.; jest autorem jednej z pierwszych reguł zakonnych i organizatorem życia zakonnego
5) Grzegorz z Nazjanzu - mówca, poeta i teolog; był uczniem Bazylego; autor wielu listów o treści filozoficzno-teologicznej
6) Grzegorz z Nyssy - biskup Sebasty i młodszy brat Bazylego Wielkiego; czynnie przeciwstawiał się arianizmowi, broniąc nicejskiego wyznania wiary; twórca dzieła "Oratio catechetica" będącego wykładem początkowej wersji teologii chrześcijańskiej; uznawany jest także za twórcę mistyki chrześcijańskiej
7) Cyryl Jerozolimski - jest autorem nauk katechumenów i neofitów
8) Ambroży - biskup Mediolanu w IV w., retor i prawnik
9) Jan Chryzostom - patriarcha Konstantynopola, żył na przełomie IV/V w., kaznodzieja i egzegeta
10) Hieronim ze Strydonu - żył w IV/V w.; przełożył Biblię na łacinę (Wulgata); był tłumaczem i komentatorem ksiąg świętych
11) św. Augustyn (właśc. Aureliusz Augustyn z Hippony) - biskup Hippony, teolog i filozof, stworzył własną koncepcję chrześcijaństwa, która stała się na długi okres czasu obowiązującą doktryną Kościoła katolickiego; był zdecydowanym przeciwnikiem wszelkich odstępstw od dogmatów Kościoła, takich jak manicheizm, pelagianizm.
OSTRACYZM (SĄD SKORUPKOWY) (z jęz. grec. "ostrakon" - "skorupka gliniana") - w starożytnych Atenach procedura mająca na celu usunięcie z Aten na dziesięć lat wygnania obywatela, który zdaniem zgromadzenia wszystkich obywateli zagrażał demokracji ateńskiej; zasadę tą wprowadził Klejstenes w 509 r. p.n.e.; każdy obywatel na glinianej skorupce wypisywał imię tego, kogo uznał za szkodliwego dla Aten
PALATYN - w okresie wczesnego średniowiecza zarządca dworu panującego; wysoki dostojnik w państwie Franków (od VIII w.), sprawujący sądy w zastępstwie monarchy; w średniowiecznych Węgrzech palatyn był najwyższym urzędnikiem państwowym zastępującym króla
PRYNCYPAT - forma rządów w państwie rzymskim wprowadzana przez Oktawiana Augusta (27 r. p.n.e.) i zniesiona przez cesarza Dioklecjana (284 r. n.e.); jej cechą charakterystyczną były wspólne rządy cesarza z senatem oraz utrzymanie urzędów i instytucji republikańskich (konsulat, senat, trybunat i in.), mimo, iż straciły one swe dawne znaczenie (tzw. pozory republiki).
PYRRUSOWE ZWYCIĘSTWO - zwycięstwo, osiągnięte ogromnym kosztem.
REPUBLIKA - forma ustroju politycznego, w którym najwyższa władza należy do organu wyłonionego w wyniku wyborów; jego rządy trwają określoną kadencję.
SASI - zachodniogermański lud, który osiedlił się w okresie wczesnego średniowiecza na obszarze obecnej Dolnej Saksonii i Westfalii; część tego ludu wzięła w V w. (razem z Jutami i Anglami) udział w podboju Brytanii, powstały tam ich królestwa - Wessex, Sussex, Essex; w latach 772-804 Sasów mieszkających na kontynencie podbił Karol Wielki i przeprowadził ich przymusową chrystianizację; Sasi zachowali jednak swój odrębny język i kulturę.
SENAT - najważniejszy organ władzy w czasach republiki i jeden z najdawniejszych elementów ustrojowych; pierwotnie pełnił rolę organu doradczego króla; w jego skład wchodzili byli urzędnicy, pochodzący z najstarszych rzymskich rodów; w czasach republiki był najwyższym organem władzy ustawodawczej, podejmującym decyzje także w sprawach polityki zagranicznej oraz wewnętrznej.
SOBÓR - w Kościele katolickim zgromadzenie wszystkich kardynałów i biskupów Kościoła powszechnego (sobór powszechny); przewodzi mu zwierzchnik Kościoła (papież) bądź jego legat; obradowało nad sprawami wiary i doktryny religijnej oraz organizacji Kościoła. W Kościele prawosławnym mianem soboru określa się albo katedralną cerkiew prawosławną albo stałą radę biskupów obradującą przy patriarsze.
STOLNIK - urzędnik w Polsce średniowiecznej (do XIII w.) opiekujący się stołem panującego; z czasem (XV-XVI w.) stracił swe funkcje i stał się tylko honorowym urzędem ziemskim.
SYMONIA (ŚWIĘTOKUPSTWO) - rozpowszechniona w średniowiecznym Kościele rzymskim praktyka handlowania urzędami i beneficjami kościelnymi; według tradycji chrześcijańskiej określenie to wywodzi się od imienia Szymona Maga; kupczenie godnościami kościelnymi stało się jednym z powodów reformacji.; zgodnie z prawem kanonicznym kontrakty tego rodzaju nie mają mocy prawnej, a na tych którzy je zawierają Stolica Apostolska może nałożyć klątwę.
SYNAGOGA (BOŻNICA) - świątynia żydowska; miejsce, gdzie na modlitwę, nabożeństwa, a także dyskusje zbiera się gmina żydowska; w średniowieczu budowla ta miała formę dwunawowej hali, a od XVI w. budowano świątynie jednoprzestrzenne; centralnym punktem bożnicy jest bima; najstarsza zachowana synagoga znajduje się w Dura Europos; najstarszą synagogą w Polsce jest Stara Synagoga w Krakowie z XV w. (w XVI w. przebudowana przez M. Gucciego).
SYNOD - w kościołach chrześcijańskich zebranie przełożonych duchowieństwa:
1) w Kościele katolickim - zjazd duchowieństwa jednej metropolii (zjazd prowincjonalny zwoływany przez arcybiskupa, czyli metropolitę) lub diecezji kościelnej (zjazd diecezjalny zwoływany przez biskupa); zebrania te poświęcone są dyskusji na temat działalności Kościoła; funkcjonują również synody narodowe, uniwersalne, generalne i plenarne.
2) w Kościołach protestanckich - stały zespół złożony z przedstawicieli osób duchownych i świeckich; jego obradom przewodzi superintendent (biskup); synod ten ma zwierzchnią władze nad Kościołem w danym kraju. 3) w Kościołach prawosławnych - rada stała biskupów, której przewodzi patriarcha; pełni funkcję organu zwierzchniego w danym Kościele.
TRYBUN LUDOWY (TRIBUNUS PLEBS) - najważniejszy urzędnik plebejski powołany w początkach republiki (494 p.n.e.) do obrony plebejuszy przed patrycjuszami; utworzony został po przeniesieniu się plebejuszy na Świętą Górę; funkcję trybuna ludowego mógł sprawować tylko plebejusz (patrycjusz, by objąć ten urząd musiał zmienić stan i wejść w szeregi plebejuszy, jak np. Publiusz Klodiusz Pulcher); do kompetencji trybuna ludowego należało zwoływanie zgromadzenia (comitia tributa), sprawowanie sądownictwa w sprawach dotyczących miasta; trybun posiadał prawo weta wobec każdej uchwały senatu lub urzędnika jeśli uznał, że godzi ona w interesy plebsu; trybun cieszył się nietykalnością osobistą; naruszenie jego nietykalności groziło utratą wszystkich praw, a zabójstwo trybuna było traktowane jako świętokradztwo
TIARA - uroczyste nakrycie głowy papieża, później ozdabiane koronami - od XI w. zdobiła ją jedna korona, w czasach Bonifacego VIII (1294-1303) pojawiły się dwie, a od XIV w. tiarę zdobiły trzy korony; używana była tylko przy okazjach nie związanych z liturgią, kiedy papież występował w roli zwierzchnika Kościoła; przestał jej używać papież Paweł VI (od 1965 r.).
