Władza świecka i kościelna w średniowieczu w sporze o władzę

Początek sporu między papiestwem a cesarstwem

Już w okresie wczesnego średniowiecza rozpoczął się konflikt między papiestwem, a cesarstwem o to, kto powinien stać na czele  chrześcijańskiego ludu - świecki władca w osobie cesarza, czy też papież - głowa Kościoła. Dyskutowano również o tym, która z władz – świecka, czy duchowna powinna mieć więcej do powiedzenia. Dla otoczenia papieża  wystarczał  fakt, że ten jako spadkobierca św. Piotra powinien tą władze dzierżyć, zaś Kościół winien być całkowicie niezależny. Papież Grzegorz I umocnił przewagę papiestwa w kwestiach prawnych z kolei Mikołaj I zawsze podkreślał przewagę Stolicy Świętego Piotra – Rzymu choć przeciwstawiać musiał to aspiracjom cesarzy z dynastii Karolingów. Papieska wizja stała  się sprzeczna z polityką niemieckich cesarzy zapoczątkowaną przez Ottona I, który uczynił z Kościoła instytucje państwową, a jego następcy  zagarnęli prawo decydowania o tym kto zasiądzie na Piotrowej Stolicy. Prymat Cesarstwa nad Kościołem znacznie wzmocnił niemiecki władca  Henryk III, który zdetronizował, aż trzech funkcjonujących papieży oraz obsadził Stolicę Piotrową własnym kandydatem .

Spór o inwestyturę

Konflikt stopniowo narastał, aż w XI wieku doszło do jego punktu kulminacyjnego tj. sporu o inwestyturę. To wydarzenie zaważyło na dalszych losach papiestwa oraz całej ówczesnej Europy. Spowodował on wielką zmianę w  sytuacji Kościoła.  Dzięki kryzysowi papiestwo, które pozostawało do tej pory pod wpływem bogatych klanów Wiecznego Miasta oraz Cesarza Niemieckiego Henryka III zaczęło walkę o szersze możliwości działania. Dzięki zawartemu sojuszowi z Normanami  zamieszkującymi południowe Włochy papież uwolnił się od dokuczliwych wpływów cesarza niemieckiego i zagwarantować przeciwwagę. Wykorzystano fakt  nie pełnoletności  Henryka IV.

Gorącym orędownikiem prymatu papiestwa w owym czasie był papież Grzegorz VII -Hildebrand zasiadający na tronie Piotrowym w latach 1073-1085. Już jako archidiakon Kościoła Rzymskiego w okresie sprawowania funkcji papieża przez Mikołaja II stał się szarą eminencją. Kiedy pracował w Papieskiej Kurii zdobył wiele cennych  kontaktów oraz obmyślił  nowatorską jak na owe czasy  reformę mającą scentralizować Kościół. W swojej pracy łączył upór, żarliwą wiarę w to co robił z wyrachowaniem i brutalnością w stosunku do ludzi.  Zdeterminowany w dążeniu do celu nie omieszkał sięgać po bezwzględne metody , które pozwoliły mu wkrótce jako papieżowi wcielić w życie swoją wizję roli Kościoła i papieża w świecie chrześcijańskim. Udało mu się wprowadzić Kościół na inne tory. Okres piastowania funkcji przez Grzegorza VII jest zaliczany do najbardziej przełomowych w historii Kościoła.

Reforma Grzegorza VII Dictatus Papae

Jego program reform tzw. Dictatus Papae zmierzał do całkowitej uniezależnienia  Kościoła od władzy świeckiej a ponad to wyrażał pretensje do panowania papiestwa nad światem. Aby to zrealizować te postulaty potrzebne było odnowione moralnie i zdyscyplinowane  duchowieństwo. Wobec plan reformy zakładał  zwalczanie objawów jego zepsucia poprzez wprowadzenie  wymogu  celibatu księży. Wprowadził również zakaz obejmowania stanowiska duchownego przez żonatych księży. Szczególnie mocno przeciwstawiał się symonii, pozbawiał godności każdego duchownego któremu udowodniono zakup stanowiska. Ostro przeciwstawił się również tzw. inwestyturze, czyli możliwości nadawania przez świeckiego władcę godności biskupiej. Miało to za cel uniezależnić wysokich rangą duchownych od świeckich władców od których do tej pory byli zależni. Wprowadzane zmiany były zbyt nowatorskie i niebezpieczne dla świeckich władców i cesarzy, dla których zwyczajem było wybieranie „swoich” duchownych sprawujących stanowiska. Obsadzanie wybranych duchownych pozwalało na wywieranie na nich wpływu .

Na zwołanym w 1075 roku synodzie poza powtórzeniem edyktu o symonii,  uchwalono zakaz przyjmowania przez duchownych  inwestytury z rąk świeckich. Tym, którzy nie podporządkują się nakazowi zagrożono klątwą – ekskomuniką

Grzegorz zamierzał wszystkie postulaty wprowadzić w życie, z nadrzędną rolą samego Kościoła. Synod, na którym władzę papieską przedłożono nad władzą świecką nie mógł zostać nie zauważony przez ówczesnego króla  niemieckiego Henryka IV. Było to wydarzenie bezprecedensowe i świecki władca musiał w jakiś sposób zareagować. Ten nie miał zamiaru zrezygnować z prawa do nadawania godności kościelnych, które dawało mu przewagę  . Niepokój budziły  zwłaszcza te stwierdzenia memorandum - Dictatus  Papae, które zakładały możliwość usunięcia z tronu cesarza, gdyby ten okazał się niegodnym sprawowania tej funkcji.

Apogeum sporu o inwestyturę

Spór pomiędzy Grzegorzem VII, a Henrykiem IV stopniowo przybierał na sile . Król nie miał zamiaru wprowadzać reformy moralnej, a wprost przeciwnie udzielał poparcia wyklętym biskupom. Waśnie pomiędzy władcą niemieckim Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem zaczęły się nasilać zwłaszcza  pomiędzy  grudniem 1075 roku a marcem 1077 . Oprócz wspierania wyklętych biskupów, władca  nie zamierzał podporządkować się zaleceniom reform papieskich oraz kwestionował  zasadę wyboru na kluczowe arcybiskupstwo w Mediolanie. Punkt kulminacyjny  konfliktu nastąpił zaraz  po tym jak papież zagroził królowi klątwą. Ten w odpowiedzi na papieski list podczas zgromadzenia niemieckich  możnych w Wormacji w 1076 roku ogłosił detronizację papieża. Nie było to najszczęśliwsze posunięcie gdyż nie zachęciło ono antypapieskiej opozycji do działania. Wobec tego papież Grzegorz VII zdecydował się położyć wszystko na jedną kartę i  podczas synodu w okresie Wielkiego Postu dokonał detronizacji władcy rzucając na niego klątwę.. Obłożenie klątwą , które równoznaczne było ze zwolnieniem poddanych od obowiązku posłuszeństwa wobec władcy dało impuls do powstania  świeckiej i duchownej anty królewskiej opozycji wewnątrz Niemiec. Anty-królewska opozycja istniała już od dawna lecz teraz znalazł się doskonały pretekst.  Książęta w Oppenheim i Triburze zażądali od króla oczyszczenia się z klątwy, wobec czego  sam władca podążył przez Alpy do Włoch, by rozwiązać patową sytuację. Pod murami  zamku Matyldy toskańskiej w Canossie ubrany jak głoszą źródła  w twardy worek władca kilka dni czekał na papieskie wybaczenie. Papież naciskany przez otoczenie zgodził się na odpuszczenie win krnąbrnemu władcy, pomimo tego że nie przyczyniło się to do wzmocnienia jego pozycji w Niemczech. Zdołał w końcu uzyskać od rozgrzeszenie i ściągnięcie klątwy. ”Oczyszczony" z klątwy powrócił  do  Niemczech by tym razem dać odpór siłom opozycji, która w 1077 roku zdecydowała się na jego detronizację. Nowym władcą  popieranym przez papieża obwołano  Rudolfa ze Szwabii. Szczęście  nie sprzyjało jednak zbuntowanym siłom gdyż anty król poparty przez papieża poległ wkrótce w bitwie. Odrąbaną prawicę potraktowano jako znak Bożej kary za krzywoprzysięstwo. Wykorzystując sytuację Henryk znalazł poparcie zaś  podczas synodu w Brixen w 1080 roku ogłosił  detronizację papieża a na jego miejsce  ustanowił nowego anty papieża Klemensa III. Korzystając ze sprzyjającej sytuacji w 1084 roku opanował Rzym i koronował się na cesarza. Tymczasem umierający na wygnaniu  Salerno niedawny triumfator Grzegorz VII miał powiedzieć: „Ukochałem sprawiedliwość i dlatego umieram na wygnaniu”.

Stosunki papiestwa z cesarstwem podczas panowania Henryka V

Następcy papieża Grzegorza VII kontynuowali walkę. Szczególnie wsławił się na tym polu na przykład  francuski mnich z Cluny oraz  papież Urban II, który pierwszy  zainicjował pomysł zorganizowania zbrojnych wypraw przeciwko niewiernym  .Rzucone przez niego  hasło krucjat przyczyniło się do wyniesienia go na szczyty oraz podkreślenia roli papiestwa.

Następca Henryka IV - Henryk V znalazł znacznie bardziej sprzyjające warunki do współpracy z papieżem Pashalisem II, który uważał że  Kościół powinien być  oparty był na ubóstwie, podobnie jak Kościół z pierwszych wieków istnienia. Podczas spotkania w Sutrii  w 1111 roku doszło do zawarcia kompromisu. Król zrzekł się inwestytury dostojników kościelnych, a w zamian za to papież zrezygnował z lenn królewskich posiadanych przez dostojników kościelnych. Postępowanie następcy Świętego Piotra zostały  uznane  obóz gregoriański za zbyt nowatorskie i ustępliwe. Podczas  przybycia Henryka  do Rzymu na koronację doszło do niespodziewanego zamieszania podczas którego  papież został porwany przez króla przybyłego na koronację. Następnie sprytny monarcha wymusił na papieżu zgodę na nadanie prawa do inwestytury godności kościelnych oraz obietnicę zdjęcia klątwy. Rzeczywistość jest jednak bardzo nieprzewidywalna.  Obietnica została złamana przez następcę Pashalisa – Gelazego II, który w 1118 roku rzucił na Henryka klątwę. Spór o inwestyturę  zakończyło podpisanie  konkordatu w Wormacji w 1122 roku zawarty pomiędzy Henrykiem V, a papieżem Kalikstem II.

Zgodnie z konkordatem cesarz zrzekł się inwestytury opatów i biskupów, zezwolił na ich wolny wybór pozostawiając sobie tylko niewielki wpływ na wynik elekcji. Cesarz zachował jednak prawo do nadawania dostojnikom kościelnym dóbr ziemskich. Te postanowienia zostały potwierdzone przez powszechny sobór zwołany w 1123 w Rzymie. Ponownie ogłoszono powszechność zasad reform gregoriańskich.

Stosunki papiestwa z cesarstwem podczas panowania Fryderyka I Barbarossy

Kolejną  wyraźną i barwną postacią zaznaczającą się na linii stosunków cesarstwo - papiestwo był Fryderyk I Barbarossa, zwany też Rudobrodym - syn Fryderyka II i Judyty. Posiadał niewątpliwe talenty przywódcze, marzył o odrestaurowaniu potęgi Cesarstwa Niemieckiego na wzór Cesarstwa  Rzymskiego. Na swoją korzyść to znaczy bardzo szeroko interpretował  postanowienia konkordatu wormackiego  decydując o wyborze  najwyższych dostojników. Po uzyskaniu korony cesarskiej w 1155 roku ogłosił swoje aspiracje do terytoriów miast na południu Włoch. Po śmierci Hadriana IV papieżem został Aleksander III. Henryk podczas Synodu w Pawii w 1159 roku poparł wówczas swojego kandydata - Wiktora IV. Choć większość państw europejskich w obawie przed potęgą Fryderyka poparła Aleksandra, to Mediolan – włoskie miasto  nie poddało się powszechnej presji i postanowiło wystąpić przeciwko władcy. Wkrótce Fryderyk zajął Rzym, wypędził Aleksandra III lecz jego armia została zdziesiątkowana przez zarazę. W odpowiedzi  miasta włoskie postanowiły wystąpić przeciwko krewkiemu cesarzowi. Fryderyk został zmuszony do tego, żeby uciekać do Niemiec, zaś z Aleksandrem doszło do zawarcia  przymierza. Nie ostudziło to jednak zapału Barbarossy, który wyprawił się do Włoch po raz kolejny, ale i tym razem poniósł klęskę i musiał zawrzeć pokój z Aleksandrem w 1177 roku. Uzgodniono, że anty papież nie będzie już dłużej popierany, ani też nie otrzyma militarnego wsparcia, zaś sam Aleksander jest suwerenny w swoich działaniach. Cesarzowi któremu nie udało się pomniejszyć prymatu następcy Św. Piotra, musiał pokajać się czemu dał wyraz całując publicznie stopy papieża na placu św. Marka w Wenecji.

Stosunki papiestwa z cesarstwem za pontyfikatu Innocentego III

Inną postacią, która jaskrawo zaznaczyła się na tle zmagań: cesarstwo – papiestwo był papież Innocenty III próbujący przewodzić Europie Łacińskiej. Powszechnie uznaje się, iż to jego działalność przysporzyła papiestwu najwięcej blasku, zaś zasady papieskiej  monarchii zostały w największym stopniu wcielone w życie . W bardzo młodym  wieku , bo mając zaledwie 37 lat zaczął piastować funkcję następcy Piotrowej Stolicy . Obiecał wtedy sobie wprowadzić w życie zalecenia Dictatus Papae. Za jedno z najistotniejszych kwestii uznał zapewnienie pewnej przestrzeni bezpieczeństwa pomiędzy Włochami, a Niemcami.

Papież głosił pogląd, że jako zastępca Chrystusa na świecie ma prawo do zarządzania całą kulą ziemską. Ocenia się, że w swoim postępowaniu kierował się bardziej politycznymi wyznacznikami i aspiracjami niż dobrem chrześcijan. Wielokrotnie podkreślał nadrzędność papiestwa wobec cesarstwa oraz prawo do rozporządzania cesarską koroną. Jego polityczne aspiracje chciał zrealizować zbrojnie. Był inicjatorem IV wyprawy krzyżowej. Zwołał w 1215 roku sobór laterański, podczas którego dyskutowano o nowych potrzebach religijnych wiernych.