Geneza husytyzmu.
- kryzys społeczny, powszechna bieda, rażąco kontrastująca z zamożnością duchowieństwa i Kościoła
- skostnienie instytucjonalne Kościoła, oddalenie się religii od wiernych
( wyłączność duchowieństwa w dostępie do Pisma i jego interpretacji, liturgia w języku łacińskim niezrozumiała dla wiernych )
- konflikt czesko-niemiecki => 1306 początek panowania Luksemburgów w Czechach (uniwersytet w Pradze świetnie odzwierciedlał ten podział: niemieccy nominaliści zdominowali Wydział Teologiczny, a czescy realiści Filozoficzny) => uniwersytet został ostatecznie zdominowany przez żywioł czeski po reformie z roku 1409, która rozszerzyła uprawnienia Czechów, co zaowocowało odpływem zagranicznych studentów.
Postulaty husytyzmu.
- wprowadzenie liturgii w języku narodowym, co wiązało się z przełożeniem Pisma Świętego na czeski
- powszechny dostęp do Pisma i przyznanie wiernym prawa do jego interpretacji ( przełamanie monopolu duchowieństwa, powrót do literalnej interpretacji Pisma Świętego - odrzucenie chrześcijańskiej tradycji, wypracowanej przez Kościół)
- zmiany w liturgii - wprowadzenie powszechnej komunii pod dwiema postaciami - tj. chleba i wina (łac. sub utraque specie), miało podkreślać równy udział wszystkich wiernych w jednoczącym misterium przemienienia ( w kościele katolickim jedynie księża przyjmowali komunię w dwóch postaciach ); odrzucenie większości sakramentów, symboliczne znaczenie miało przede wszystkim odrzucenie spowiedzi usznej - człowiek nie potrzebował pośredników w swoim dialogu z Bogiem, wystarczyła zatem spowiedź powszechna; odrzucenie kultu relikwii, obrazów i świętych, zniesienie odpustów
- przywrócenie ewangelicznego ubóstwa duchownych na wzór apostołów; w szerszej perspektywie - całkowite zniesienie własności prywatnej, wspólnota wiary jako wspólnota własności
- trzon postulatów husyckich sformułował jako pierwszy Jan Wiklef, duchowy patron angielskiej sekty lollardów , zaś rozpowszechnił je w Czechach i przystosował do potrzeb narodowych Jan Hus, profesor na Wydziale Filozoficznym uniwersytetu praskiego, czołowy ideolog ruchu.
Powstanie husyckie (1419-1434)
Iskrą na proch buntu stało się spalenie Jana Husa na stosie w trakcie soboru w Konstancji w roku 1415, mimo listu żelaznego, gwarantującego mu nietykalność, wystawionego przez Zygmunta Luksemburczyka. Powstanie przeciwko królowi wybuchło początkowo w Pradze, szybko jednak ogarnęło cały kraj. Husyci zostali uznani za heretyków i rycerstwo całej Europy wsparło Zygmunta w walkach z nimi, które zyskały przydatne propagandowo miano krucjat. Jednak husyci mieli znakomitych przywódców - hetmani Jan Żiżka (zginął w 1424 ) i jego następca Prokop Wielki nie tylko odparli cztery kolejne krucjaty, ale także urządzali z powodzeniem wyprawy odwetowe m.in. na Śląsk. Wojska husyckie, wbrew edyktowi wieluńskiemu Jagiełły z 1424 roku, który pomoc husytom ogłaszał zdradą stanu, zasilali licznie rycerze polscy.
Wobec przedłużającego się impasu strona katolicka zaczęła sondować możliwości pozazbrojnego rozwiązania konfliktu. Istotnie, w obozie husyckim istniało mniej radykalne skrzydło tzw. utrakwistów ( od utraque, jako że skłonni byli zrezygnować z postulatów społecznych i ograniczyć religijne do wprowadzenia zmian w liturgii, głównie komunii pod obiema postaciami), które chętnie przystało na ugodę z katolikami, stawiając niezbyt wygórowane żądania. Gdy odkryli to radykalni taboryci, w obozie husyckim nastąpił rozłam i swoista wojna domowa, której kulminacyjny punkt stanowiła przegrana przez Tabor bitwa pod Lipanami (1434). Zwycięstwo linii ugodowej zaowocowało powrotem na tron Zygmunta Luksemburskiego w roku 1436; w tym samym roku zawarto pakty praskie, stanowiące gwarancję narodowego charakteru czeskiego Kościoła ( dochowywane do roku 1624 ). Raz rozbudzony duch narodowy nie dał się ponownie uśpić - w 1457 Czesi wybrali "swojego" króla - Jerzego z Podjebratów.
Długofalowe konsekwencje ruchu husyckiego. Ruch soborowy.
Odzew i poparcie społeczne z jakim spotkały się postulaty husytyzmu oraz niebywałe sukcesy militarne husytów, uświadomiły hierarchom Kościoła, że w jedności siła i czas położyć kres Wielkiej Schizmie, w efekcie której od 1378 było dwóch papieży - w Rzymie i Awinionie. W tym celu zainicjowano ruch soborowy, którego pierwszym posunięciem było zwołanie soboru w Pizie (1409) - bezskutecznego. Schizmę udało się przezwyciężyć dopiero w trakcie kolejnego soboru w Konstancji (1414-1418), kiedy to wybrano papieżem Marcina V (1417). Krucha jedność była następnie umacniana na soborach w Bazylei (1431, papież Eugeniusz IV), a przede wszystkim w latach soboru w Trydencie (1545-1563), po którym Kościół przystąpił do ofensywy kontrreformacji.
