Pod pojęciem przemysłu rozumiemy dział nierolniczej produkcji materialnej, który opiera się na wydobywaniu zasobów przyrody oraz przetwarzaniu ich na dobra zaspokajające potrzeby ludzkości na dużą skalę, z wykorzystaniem podziału pracy i użycia maszyn (z przemysłu wyłącza się rzemiosło i budownictwa).
Działalność przemysłowa w sposób znaczący kształtuje poziom i tempo rozwoju gospodarczego, gdyż jako jedyny wytwarza dobra inwestycyjne. Miarą tempa i stopnia rozwoju przemysłu (miara uprzemysłowienia) może się stać:
- udział przemysłu w wytwarzaniu dochodu narodowego;
- udział wartości przemysłowych środków trwałych w całkowitej puli majątku trwałego gospodarki narodowej;
- udział pracujących w przemyśle w stosunku do ogólnego zatrudnienia;
- udział wyrobów przemysłowych w handlu zagranicznym, szczególnie w udziale eksportu;
- wielkość produkcji przemysłowej przypadająca na 1 mieszkańca kraju.
Szybkość rozwoju przemysłu charakteryzowana jest poprzez wskaźnik zapisany jako procentowy stosunek wielkości przyrostu globalnej produkcji przemysłowej w określonym czasie (określonej za pomocą cen stałych) oraz wielkości tej produkcji w okresie bazowym. Tempo rozwoju przemysłu zależy więc od poziomu wyjściowego udziału inwestycji wyrażonego w produkcie narodowym brutto oraz od celności podejmowanych decyzji gospodarczych.
W aspekcie ekonomicznego przeznaczenia wyrobów, dobra wytworzone w danych gałęziach przemysłowych dzielimy na: dobra kapitałowe (inwestycyjne) i konsumpcyjne. Pod względem charakteru prowadzonej działalności przemysłowej wyróżniamy: przemysł wydobywczy, zajmujący się głównie pozyskiwaniem zasobów naturalnych (górnictwo węgla, rud metali, ropy naftowej, kamieniołomy itp.), i przemysł przetwórczy, zajmujący się uszlachetnianiem i przetwarzaniem surowców i materiałów dla przystosowania ich, aby zaspokajały potrzeby konsumpcyjne i produkcyjne ludności. W zależności od wielkości zakładów przemysłowych wyróżniamy: przemysł wielki, średni oraz mały. Często stosuje się również określenia przemysłu ciężkiego (wytwarzającego dobra inwestycyjne) i lekkiego (wytwarzającego dobra konsumpcyjne).
W Polsce (od 1992 roku) stosujemy klasyfikację przemysłu na 9 głównych grup, należą do nich:
- przemysł paliwowo-energetyczny ( do którego zaliczamy: przemysł węglowy, paliwowy, energetyczny),
- metalurgiczny (do którego zaliczamy: hutnictwo żelaza, przemysł metali nieżelaznych),
- elektromaszynowy (do którego zaliczamy: przemysł metalowy, maszynowy, precyzyjny, środków transportu, elektrotechniczny i elektroniczny),
- chemiczny,
- mineralny (do którego zaliczamy przemysł materiałów budowlanych, szklarski, ceramiki szlachetnej),
- drzewno-papierniczy,
- lekki (do którego zaliczamy przemysł włókienniczy, odzieżowy, skórzany),
- spożywczy,
- grupę pozostałych gałęzi przemysłowych, jak: przemysł paszowy i utylizacyjny oraz poligraficzny.
Kolejną cechą tej klasyfikacji jest podział na gałęzie, branże i rodzaje przemysłu. Podział gałęziowy zajmuje się przedsiębiorstwami, opierającymi swą linię produkcyjną na podobnych surowcach (np. przemysł drzewny, cukrowniczy), produkujące dobra o jednakowym przeznaczeniu (np. przemysł odzieżowy) lub stosujące podobne procesy technologiczne (np. przemysł dziewiarsko-pończoszniczy).
Środkami produkcji nazywamy ogół przedmiotów materialnych, koniecznych w procesie pracy/produkcji: np: młotek, samochód. Do środków konsumpcji zaliczamy ogół przedmiotów materialnych, wykorzystywanych jednorazowo lub wielokrotnie dla celów produkcyjnych.
Przemysł jak każda działalność gospodarcza pełni oprócz funkcji produkcyjnych inne funkcje. Są nimi:
- funkcja społeczne - związana z oddziaływaniem na społeczność, tworzenie miejsc prac, wpływ na wzrost kultury technicznej, zmiana jakości życia i warunków bytowania, wzrost tempa procesów urbanizacyjnych;
- funkcja przestrzenna - oddziaływanie na otoczenie, wzrost tempa procesów urbanizacyjnych, zmiany w środowisku;
- funkcja ekonomiczna - eksploatowanie i przetwarzanie surowców, produkcja dóbr materialnych, wytwarzanie dochodu narodowego, środków produkcji, konsumpcji, zwiększenie ilości nowych miejsc pracy, zbrojenie, kształtowanie nowej warstwy społecznej złożonej z pracowników przemysłowych.
Podstawowymi czynnikami lokalizacji przemysłu są:
- lokalizacja bazy surowcowej (w przypadku przemysłu wydobywczego jest ona czynnikiem przymusowym; np.: w Zagłębiu Lubińsko-Głogowskim, w Zagłębiu Tarnobrzeskim);
- produkcja energii elektrycznej (ważna dla przemysłu ciężkiego, hutniczego, np.: w Okręgu Bełchatowskim, przy hucie aluminium w Koninie);
- znaczne zasoby siły roboczej (Nowy Targ - fabryka obuwia);
- zasoby wodne (ważne dla przemysłu papierniczego, przy lokalizacji hydroelektrowni);
- bliskość rynku zbytu (ważne dla przemysłu mleczarskiego, przetwórstwa owoców i warzyw);
- wyposażenie w infrastrukturę techniczną (tzw. "tereny uzbrojone");
- obszary chronionego krajobrazu i tereny specjalnej ochrony środowiska naturalnego środowiska naturalnego (np.: gleby I i II klasy bonitacyjnej, bliskość parku narodowego);
- sąsiedztwo innych zakładów przemysłowych (minimalizacja kosztów, możliwość kooperacji i prowadzenia wspólnej polityki ochrony środowiska);
- uwarunkowania społeczne i polityczne (w zakładach metalurgicznych pracują głównie mężczyźni, fabryki włókiennicze zatrudniają głównie kobiety, np.: w Krakowie, w Toruniu;
- ukierunkowanie na pewny rynek zbytu (skoncentrowanie się na odbiorcy produktu);
- korzyści aglomeracji (bliskość znacznych zasobów siły roboczej, bliskość odbiorcy, wyposażenie w infrastrukturę techniczną, łatwa kooperacja międzymiastowa obniża koszty transportu, ułatwia wymianę informacji i dopracowanie technologii, autostrady, lotniska, połączenia kolejowe).
- obecność pobliskich placówek naukowo-badawczych, które nastawione są na współpracę z zakładami przemysłowymi;
- rozwinięta łączność (podłączenie do internetu, faksy, telefony);
- sąsiedztwo wyspecjalizowanych zakładów, które świadczą usługi na rzecz prosperujących na ich terenie zakładów przemysłowych (banki, hurtownie, przedsiębiorstwa budowlane);
- jakość środowiska przyrodniczego (czystość powietrza, wody).
Podstawowe rodzaje lokalizacji zakładów przemysłowych:
1) lokalizacja swobodna (np.: przemysł elektroniczny)
2) lokalizacja związana (np. przemysł cukrowniczy);
3) lokalizacja przymusowa (związana z bazą surowcową - górnictwo węgla kamiennego; w wypadku, gdy masa surowca podstawowego jest mniejsza od masy wytworzonego produktu, (np.: przemysł piekarniczy);
