Streszczenie szczegółowe
AKT I
Scena I
Lokaj Jakub pomaga pokojówce Agacie nakryć stół. Przygotowując śniadanie, obgadują swoich pracodawców: gadułę Starostę, zawsze przygnębioną Starościnę i lekkoducha, którym jest Szarmancki. Jakub prosi Agatkę o rękę.
Scena II
Starosta podczas śniadania dywaguje na temat sytuacji politycznej. Jest przeciwny sojuszom Polski z kimkolwiek, ponieważ uważa, że może nam to tylko zaszkodzić. Jakub przynosi Podkomorzemu list. Młodzieniec Walery donosi w nim o przerwie w toczących się właśnie obradach sejmu i zapowiada swój przyjazd. Podkomorzy jest dumny z syna, na co Starosta odpowiada krytyką nowych porządków i gloryfikuje stary ład, oparty na liberum veto. Między Podkomorzym a Starostą dochodzi do wymiany zdań, która ujawnia skrajne opinie o kierunku, w którym powinna podążać Polska.
Scena III
Starościna w liście przeprasza, że ze względu na trudną noc nie jest w stanie stawić się na śniadaniu. List jest tradycyjnym popisem zamiłowania do języka francuskiego, mimo że napisany jest po polsku. Podkomorzy zwraca uwagę, że dziwią go te polskie obyczaje, które każą dzieciom od młodości uczyć się, jak to jest być Francuzem. Jest przekonany, że takie podejście działa na niekorzyść państwa.
Scena IV
Na scenie pojawia się Teresa – córka Starosty, którą wychowywali Podkomorzyna i Podkomorzy. Dziewczyna zamierza pomóc w przygotowaniach do obiadu, a reszta udaje się odwiedzić Starościnę.
Scena V
Teresa wspomina dzieciństwo, które u Podkomorzych spędziła wspólnie z Walerym. Dziewczyna cieszy się na jego powrót, ponieważ darzy go bardzo ciepłymi uczuciami.
Scena VI
Szarmancki spotyka Teresę, którą chce namówić na jazdę konną. Dziewczyna odmawia. Mężczyzna próbuje ją namówić do ślubu, skusić wizją bogactwa, natomiast na dziewczynie nie robi to żadnego wrażenia.
Scena VII
Szarmancki wierzy, że Teresa tylko gra, a naprawdę także mu sprzyja, podobnie jak jej ojciec i macocha.
Scena VIII
Jakub informuje całe towarzystwo o zbliżającym się do domu Walerym.
Scena IX
Syn wita się z rodzicami. Ojciec mówi mu o karierze pozostałych synów. Wszyscy idą na obiad.
AKT II
Scena I
Teresa bardzo chce już porozmawiać z Walerym sama i mocno się niecierpliwi.
Scena II
Teresa i Walery wyznają sobie miłość. Dziewczyna informuje, że rodzice chcą ją wydać za mąż za Szarmanckiego. Jakub przynosi wezwanie od Starościny. Teresa idzie do macochy, ale najpierw daje Waleremu wyszyty przez siebie pas.
Scena III
Walery cieszy się, że Teresa odwzajemnia jego uczucia. Na scenie pojawia się Szarmancki.
Scena IV
Szarmancki próbuje zrobić na Walerym wrażenie swoimi opowieściami o podróżach do Anglii i Francji. Kiedy jednak Walery pyta o prawa oraz życie tych narodów, Szarmancki nie jest w stanie wiele powiedzieć. Okazuje się, że nie chce on pracować, a służba dla ojczyzny wydaje mu się nudna. Walery jest oburzony. Rozmowa schodzi na plany małżeńskie. Szarmancki chełpi się liczbą uwiedzionych kobiet, od których pamiątki traktuje jak trofea.
Scena V
Szarmancki chce pokazać swoje zdobycze Waleremu. Pokazuje portrety, pierścienie, pukle włosów. Próbuje przekonać syna Podkomorzego, że kobiety są niestałe w uczuciach, więc mężczyźni też nie powinni. Na koniec wyjmuje portret starościanki, co prowokuje Walerego.
Scena VI
Na scenie pojawia się Starościna, która próbuje uspokoić Walerego. Ten w końcu odchodzi.
Scena VII
Szarmancki mówi o zazdrości Walerego. Starościna podkreśla, że to Szarmancki jest w jej oczach najlepszym kandydatem na męża dla jej pasierbicy. Starościna opowiada o swojej młodzieńczej miłości i pomstuje na rodziców, którzy zmusili ją do małżeństwa z nudnym Starostą.
Scena VIII
Starościna jest zachwycona Szarmanckim. Szybko jednak na nowo dopada ją melancholia.
Scena IX
Starosta rozmawia ze Starościną o małżeństwie Teresy. Kobieta forsuje kandydaturę Szarmanckiego. Starostę przekonuje argument, że mężczyzna tak kocha jego córkę, że nie będzie chciał posagu. Przy okazji Starościna wymusza na mężu rezygnację z dochodowego dzierżawienia Żydowi karczmy i młyna, aby na tym miejscu mógł stanąć wymarzony przez kobietę wodospad.
AKT III
Scena I
Teresa nie rozumie, czemu Walery jej unika. Agatka mów jej, że Szarmancki po kryjomu zamówił u malarza portret Starościanki, a potem pokazał go Waleremu.
Scena II
Na scenie pojawia się kompletnie przybity Walery. Służąca znika, zostawiając zakochanych samych.
Scena III
Walery przeprasza Teresę. Oboje szukają wyjścia z sytuacji. Dochodzą do wniosku, że Walery musi oficjalnie wystąpić o jej rękę i przekonać rodziców do zmiany zdania.
Scena IV
Podkomorzyna obiecuje młodym pomoc i wstawiennictwo u Starosty.
Scena V
Rozmowa Podkomorstwa ze Starostą najpierw dotyczy polityki. Starosta dalej broni wolnej elekcji. Rodzice Walerego nie chcą jednak kontynuować tego wątku, bo w imieniu syna chcą prosić, aby nie wydawano Teresy za Szarmanckiego. Walery także prosi o rękę Teresy, zrzeka się przy tym roszczeń o posag. Starosta jest jednak nieugięty. Najpierw mówi, że Walery ma za mały majątek, potem, że inne poglądy polityczne, na koniec orzeka, że nie może złamać danego już słowa.
Scena VI
Starosta jest gotowy jeszcze tego samego dnia wydać Teresę za mąż. Szarmanckiemu tak się jednak nie śpieszy. Pyta o posag. To wzbudza gniew Starosty i prowokuje go do zmiany zdania. Starościna także jest niemiło zaskoczona interesownością Szarmanckiego. Ten obrażony odchodzi. Starosta w końcu godzi się na małżeństwo Walerego i Teresy.
Scena VII i ostatnia
Podkomorzy zgadza się na ślub Jakuba i Agatki. Z tej okazji uwalnia chłopów od poddaństwa. Starosta jest zszokowany, ale najbardziej interesuje go wystawne wesele. Podkomorzy kończy dramat wezwaniem do życia w pokoju.
