Gloria victis - geneza utworu i gatunek
Nowela Gloria victis pochodzi z większego cyklu pod takim samym tytułem, który Orzeszkowa wydała w 1910 roku, a więc pod koniec swojej aktywności pisarskiej. Okres ten w twórczości autorki Nad Niemnem określany jest jako wspomnieniowy. Ostatnie dzieło, z którego pochodzi nowela Gloria victis to cykl opowiadań, nowel, które w różny sposób podejmują tematykę powstania styczniowego z 1863 roku.
Nieco złagodzona cenzura tamtego okresu pozwoliła autorce na opisanie przedstawionych wydarzeń, co uważała Orzeszkowa za swój obowiązek szczególnie w obliczu postępującej wśród młodzieży „amnezji historycznej”. Pisarka (i nie tylko zresztą ona) dostrzegła, że wśród młodzieży, intensywnie poddawanej rusyfikacji, coraz częściej temat walk narodowowyzwoleńczych znika. Pamięć o tych ważnych dla narodu wydarzeniach się zaciera i blaknie. Cykl Gloria victis miał temu zapobiec.
Dodatkowym impulsem do napisania Gloria victis był wybuch rewolucji 1905 roku w Rosji, która ponownie postawiła pytanie o pokrewieństwo obu wydarzeń przede wszystkim w kontekście tendencji wolnościowych. Wprost nigdzie autorka do tego nie nawiązuje, natomiast data wydania zbioru, 5 lat po wydarzeniach w Rosji, trudna była do zlekceważenia przez ówczesnych czytelników.
Gloria victis jest nowelą, choć dość nietypową. W ogóle spora część tekstów z całego cyklu waha się między nowelą a opowiadaniem. Gloria victis ma zwięzłą budowę, prezentuje jednowątkową historię. Nie ma jednak absolutnie centralnej postaci, ponieważ zarówno Maryś, jak i Jagmin oraz Traugutt są tutaj ważni. Formę noweli zaburza jednak przede wszystkim coś innego, a mianowicie kompozycja tego utworu. Nie ma tutaj zawiązania akcji, budowania napięcia i punktu kulminacyjnego, bo już na samym początku dowiadujemy się, jak skończyli powstańcy, co nieco zmienia sposób obserwacji akcji tego utworu. Tutaj niekoniecznie sam rozwój sytuacji jest istotny, co towarzyszące mu rozterki, a to dość nietypowe rozwiązanie jak na nowelę.
