Położenie i ludność- podstawowe informacje
Włochy to państwo położone w południowej części Europy, na półwyspie Apenińskim. Sąsiadują z Francją, Szwajcarią, Austrią i Słowenią. Wewnątrz terytorium państwa znajdują się ponadto dwa państwa- enklawy: San Marino i Watykan. Kraj ten otoczony jest akwenami Morza Śródziemnego takimi jak: Morze Liguryjskie, Morze Tyrreńskie, Morze Jońskie i Morze Adriatyckie. Włochy ( z 54 milionami mieszkańców ) należą do czwórki najludniejszych krajów Europy. 94% tej liczby stanowią Włosi, pozostałe 6% to Sardyńczycy i posługujący się na co dzień językiem niemieckim Tyrolczycy.
Historia Włoch i ich ustroju
Około roku 510 p.n.e. niechętni monarchii mieszkańcy Rzymu odsunęli od władzy króla Tarkwiniusza Pysznego i ustanowili nowy ustrój- Republikę. Miasto - państwo dysponowało wówczas stosunkowo dużą siłą, miało rozległe terytorium, silną armię, szerokie kontakty międzynarodowe (zarówno w handlu i dyplomacji). Władza w nowopowstałej republice podzielona była pomiędzy lud, senat i urzędników. Najwięcej kompetencji w zakresie władzy prawodawczej i sądowniczej należało do ludu, który wykonywał ją poprzez rozbudowany system zebrań nazywanych "zgromadzeniami ludowymi". Władza polityczna i administracyjna należała do senatu, w skład którego wchodzili patrycjusze. Władzę wykonawczą sprawowali urzędnicy wybierani na okres kadencji. Odpowiedzialni byli oni za realizowanie uchwał senatu i ludu. Urzędników Republiki Rzymskiej można podzielić na kilka kategorii: konsulowie, pretorzy, cenzorzy, edylowie plebejscy i kurulni, kwestorzy i trybuni ludowi, a także w specjalnych okolicznościach: interreks, dyktator, dowódca jazdy, prefekt miasta. Wszystkie głównie wydarzenia wieków V i IV p.n.e. koncentrowały się wokół sporu pomiędzy patrycjuszami (elitą), a plebejuszami (pozostałą ludnością) o równouprawnienie polityczne i cywilne. W roku 494 p.n.e. ustanowiono funkcję trybuna ludowego, których chronić miał plebejuszy przed różnego rodzaju nadużyciami ze strony patrycjuszy, w roku 366 p.n.e. wybrany został pierwszy konsul plebejski. Koniec konfliktu datuje się na rok 287 p.n.e., kiedy to plebejusze zyskali prawo stanowienia ustaw w czasie swoich zgromadzeń. Państwo rzymskie błyskawicznie się rozrastało, sprzyjały temu częste podboje. W 146 p.n.e. ostatecznie zdobyte zostały Kartagina i Grecja. W 133 p.n.e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto Numancja, stawiające przez wiele lat opór legionom znad Tybru. W 121 p.n.e. Rzymianie opanowali południową Galię, dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 p.n.e. graniczącą z Egiptem- Cyrenajkę. Osiągnięcia te wzbogaciły wyższe klasy społeczne, które kupowały ogromne majątki ziemskie, na których później pracowali niewolnicy. Klasa średnia tworzyła armię, niezbędną do prowadzenia polityki podbojów. Podczas długotrwałych działań wojennych, w odległych krajach, ludzie ci tracili swoje majątki na rzecz wielkich posiadaczy ziemskich. Zmniejszała się liczba średniozamożnych Rzymian, przez co z kolei zwiększała się przepaść dzieląca bogatych i biednych, obywateli miasta. Polaryzacja ta była przyczyną narastających konfliktów społecznych. Zaniepokojony nastrojami panującymi w mieście Tyberiusz Grakchus zaproponował w 133 roku p.n.e. reformę rolną, w której wnosił o rozdanie najbiedniejszym ziemi państwowej, zagarniętej przez zamożnych. Pomysł ten spotkał się ze sprzeciwem, a jego twórca został zamordowany. Po upływie 10 lat podobne reformy próbował przeprowadzić brat Tyberiusza - Gajusz Grakchus, spotkał go los podobny do swego poprzednika. Końcem II wieku p.n.e. Mariuszowi udało się przekształcić armię obywatelską na zawodową, co umożliwiło służbę również najuboższym. Armia zawodowa podbiła około roku 100 p.n.e. germańskie plemiona Teutonów i Cymbrów, które zaatakowały Galię. W roku 91 p.n.e. nastąpił bunt italskich sprzymierzeńców Rzymu, kraj pogrążył się w wojnie domowej pomiędzy dwoma wodzami Mariuszem i Sullą. Armie walczyły w imię swoich dowódców, a nie dla dobra republiki, jak wcześniejsza armia obywatelska. Dopiero śmierć Mariusza w 86 roku p.n.e. zmieniła stan rzeczy. Po upływie pięciu lat Sulla otrzymał dożywotni tytuł dyktatora, którego zrzekł się w roku 79 p.n.e., po czym zmarł. Krajem ciągle targały wojny. Na terenach Hiszpanii ciągle walczyli przeciwnicy Sulli, na wschodzie walczono z Mitrydatesem, a w roku 73 p.n.e. w Italii niewolnicy pod wodzą Spartakusa wszczęli powstanie. Po odniesieniu sukcesów na wschodzie, Pompejusz zyskał ogromną sławę i wyrósł na jednego z czołowych postaci republiki. Nie potrafił on jednak sprawować władzy samodzielnie, w roku 60 p.n.e. powstał triumwirat. Oznaczało to podział władzy w republice pomiędzy Pompejusza, Krassusa i Juliusza Cezara. Taka forma rządów przetrwała do śmierci Krassusa pod Karrami w 53 roku p.n.e. Cezar, który w latach 58-52 p.n.e. zdobył Galię, i Pompejusz zostali sami. Nie, zważając na senacki zakaz, wkroczył do kontrolowanej przez Pompejusza Italii, tym samym rozpoczynając kolejną wojnę domową, która swoim zasięgiem objęła całe terytorium. W bitwie pod Farsalos (Grecja) w 48 roku p.n.e. sukces odniósł Cezar, dzięki temu zwycięstwu skupił w swoich rękach całą władzę. Po upływie 4 lat, 15 marca monarcha został zasztyletowany przez spiskowców pod wodzą Marka Brutusa i Gajusza Kasjusza Longinusa. Ze względu na zdecydowany sprzeciw przyjaciół Cezara (Marek Antoniusz, Marek Lepidus i Cezar Oktawian), nie udało im zamachowcom przywrócić ustroju republikańskiego. Współpracownicy zamordowanego wodza stworzyli kolejny triumwirat, ten jednak szybko upadł. Terytorium imperium zostało podzielone na dwie części: władzę na zachodzie sprawował Oktawian, a na wschodzie Antoniusz. Również ten podział nie mógł funkcjonować na dłuższą metę. W roku 31 p.n.e. w bitwie morskiej pod Akcjum flota Oktawiana pokonała statki Antoniusza i królowej Egiptu Kleopatry- jego kochanki. Rok później Oktawian przybył do Egiptu , gdzie Kleopatra i Antoniusz popełnili samobójstwo. Dziedzicowi cezara udało się przyłączyć Egipt do Imperium, po 3 latach z nadania senatu otrzymał tytuł "Augusta"- co oznaczało boski. Gest ten był potwierdzeniem jego pozycji, jako najważniejszej persony w państwie i przyniosło koniec republiki w Rzymie.
Panowanie Oktawiana Augusta charakteryzowała stabilność społeczno - polityczna. Władza cesarza wynikała się z zsumowania kompetencji urzędów cywilnych oraz wojskowych, w szczególności władzy konsula (najwyższego urzędnika i dowódcy wojskowego), trybuna ludowego (protektora ludu z prawem weta i inicjatywą prawodawczą) i najwyższego kapłana. Cesarz określany był mianem zwycięskiego wodza (Imperator) oraz ojca ojczyzny. August nie zniósł przywilejów senatorów, podkreślając, że jest pierwszym wśród równych (princeps). Dlatego ten system sprawowanie władzy niekiedy nazwany jest pryncypałem. Oktawian August dzięki reformom usprawnił administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych i ambitnych patrycjuszy sprawnymi administratorami ze stanu średniego, powierzając im kluczowe stanowiska w państwie. Zastąpił także skorumpowanych przedsiębiorców, urzędnikami państwowymi. Wprowadzenie rozsądnych podatków i stabilnej waluty wzmocniło handel i przyspieszyło wzrost gospodarczy. Cesarz podjął się także próby zreformowania religii i uzdrowieniem obyczajów. Stworzył przepisy prawne zachęcające do zawierania małżeństw i posiadania dzieci (opodatkowano tych, którzy nie chcieli tego czynić), ustanowił wysokie kary za przestępstwa na tle seksualnym. Dzięki Augustowi odbudowano ponad 50 świątyń w Rzymie co sprzyjało wzrostowi, promowanej przez cesarza, pobożności. Kolejnym cesarzem był doskonały dowódca i administrator Tyberiusz, który pod koniec panowania oddał władzę w ręce prefekta Lucjusza Aeliusza Sejanusa. Po nim władzę objął bratanek Gajus, nazywany zwykle Kaligulą. Na początku sprawowania rządów zyskał sporą popularność dzięki zniesieniu podatku od sprzedaży i organizacji przedstawień i igrzysk sportowych. Szybko jednak wyszło na jaw jego prawdziwe oblicze tyrana. Mordował senatorów i urzędników by zagarnąć ich majątek, wysokie stanowiska powierzał tylko swoim dawnym przyjaciołom, domagał się czci i chwały należnej Jowiszowi. Działania te przysparzały mu wielu wrogów, aż w końcu doprowadziły do spisku, w którym Kaligula został zamordowany. Padały pomysły przywrócenia ustroju republikańskiego, jednak pretorianie doprowadzili do uznania przez senat nowego cesarza. Wybrano Klaudiusza, prowadził on bardzo rozsądną politykę, wprowadził prawa nakazujące traktowanie niewolników i dłużników w sposób humanitarny. Dużym sukcesem tego cesarza była rozbudowa portu w Ostii i wybudowanie akweduktu zaopatrującego Rzym w wodę. Żona władcy, chcąc zapewnić tron swojemu synowi, otruła Klaudiusza. Okres rządów Nerona nie należał do szczególnie udanych, prześladowano chrześcijan, tłumiono wiele buntów. Kiedy miasto zostało opanowane przez wrogów cesarza, popełnił samobójstwo. W trakcie roku od śmierci Nerona władzę sprawowało po sobie czterech cesarzy: Galba, Otton, Witeliusz i Wespazjan, których władza opierała się w znacznym stopniu na armii. Ostatni z rządzących w "roku czterech cesarzy" przed nominacją dowodził armią na wschodzie. Swoją pozycję postanowił on budować powołując nowych senatorów- wywodzących się nie jak dotąd z Italii. Największym sukcesem Wespazjana było ustabilizowanie finansów Imperium. Władzę po śmierci ojca przejął syn cesarza Tytus Flawiusz. Jego okres panowania charakteryzowały spokój i akceptacja ze strony mieszkańców Rzymu. Kolejnym cesarzem wybrany został brat Tytusa Domicjan. W przeciwieństwie do poprzednika uważany był za tyrana, opinię tę potwierdziła rozbudowa aparatu szpiegostwa i terroru. Udało mu się doprowadzić do zbudowania systemu umocnień wojskowych między Renem a Dunajem, w efekcie spisku pałacowego został zamordowany. Następnym cesarzem powołanym przez senat został Nerwa, który ze względu na brak potomstwa adoptował gubernatora Germanii - Trajana, dając tym samym początek dynastii Antoninów. Pochodzący z Hiszpanii Trajan to pierwszy spośród cesarzy, który urodził się poza Rzymem. Nie stanowiło to jednak, dla zdolnego i rozsądnego polityka- do dziś uważanego za jednego z najlepszych cesarzy. Jako wybitny żołnierz zdobył dla Cesarstwa nowe prowincje: Arabię, Armenię, Dację i Mezopotamię. Z jego inicjatywy wprowadzono świadczenia społeczne takie jak choćby program dożywiania dzieci z ubogich rodzin. Kuzyn Trajana- Hadrian swoje panowanie rozpoczął od anulowania rozkazów utrzymania wojska na terenach Armenii i Mezopotamii, zreformował administrację i kontynuował rozbudowę fortyfikacji i sieci dróg. Rządy kolejnego cesarza - Antoninusa Piusa upłynęły pod znakiem pokoju. Kolejne lata nie były jednak tak spokojne, cesarz Marek Aureliusz zmuszony był do prowadzenia walk z plemionami germańskimi atakującymi regularnie obszary należące do imperium. Jego syn i zarazem następca Kommodus, bardziej niż na zarządzaniu państwem skupiał się na walkach gladiatorów, w których podobno sam niekiedy brał udział. Po jego śmierci, chciwi pretorianie przeprowadzili aukcję, której stawką był tytuł cesarza imperium. Cesarstwo pogrążyło się w wojnie domowej, która doprowadziła do jego spustoszenia. Po jej zakończeniu na tronie cesarskim zasiadł Septymiusz Sewera. Senat nie budził ufności imperatora, pozbawił więc on senatorów stanowisk dowódczych, rozwiązał gwardię pretoriańska. W celu zagwarantowanie sobie podległości armii, ustalił stały żołd i rozluźnił nieco dyscyplinę obowiązującą żołnierzy. Zyskali oni prawo do zawierania małżeństw, posiadania własnej ziemi i zamieszkiwania poza obozami. Za te udogodnienia mieli oni wypełniać dodatkowe obowiązki administracyjne jak na przykład zbieranie podatków. Zwiększenie zakresu obowiązków wojskowych osłabiły państwo. Mimo ciągle stosowanej polityki przekupywania wojskowych pięciu następców cesarza (w tym dwóch jego synów) padło ofiarami zamachów. Ważnym krokiem następcy Septymiusza - Karakalli było włączenie wszystkich wolnych mieszkańców imperium do grupy osób, którym przysługują prawa obywateli rzymskich. Ostatnim z dynastii Sewerów był zamordowany cesarz Aleksander. W kolejnych latach pozycja i siła armii rosła, uważała się ona za wyraziciela woli ludu rzymskiego i źródło władzy. W III wieku naszej ery wojsko powołało w sumie 50 cesarzy (20 z nich zajęło Rzym, 30 ta sztuka się nie udała), spośród których tylko jeden zmarł śmiercią naturalną. Przeszkody w sprawowaniu przez cesarzy władzy przyniosły załamanie gospodarki i chaos. Zapanowała anarchia, tragiczny stan szlaków przewozowych doprowadził do paraliżu handlu, pieniądz tracił wartość w zastraszającym tempie, upowszechniła się wymiana barterowa. Zubożenie ludności uderzyło w szkolnictwo, kulturę, igrzyska sportowe i festiwale religijne. Sytuacja gospodarcza i militarna zaczęła się poprawiać w drugiej połowie III wieku, na skutek reform wprowadzanych przez cesarza Dioklecjana, który jako pierwszy od dawien dawna zdawał sobie sprawę ze swoich słabości i zarządzanie nad prowincjami zachodnimi powierzył współrządcy - Maksymilianowi. Niedługo po tym fakcie, każdy z cesarzy otrzymał pomocnika (cezara). Zaczął funkcjonować system złożony z czterech cesarzy- tetrarchia. Po abdykacji Dioklecjana i nieskutecznej próbie pokojowego przekazania władzy cezarowi, wybuchła wojna domowa. Zakończyła się ona zwycięstwem Konstantyna, któremu w roku 312 udało się opanować zachodnie prowincje, a 12 lat później wschodnie. W czasie rządów tych dwóch ostatnich cesarzy imperium zostało gruntownie zreformowane. Nastąpiła rozbudowa i podział armii na strzegącą granic limitanei i mobilną comitatenses. Dla ułatwienia zarządzania prowincje podzielono na mniejsze jednostki organizacyjne. Powiększanie administracji pozwoliło na zaprowadzenie ładu w społeczeństwie, ale związane z nią były ogromne koszty. Wzrosły podatki, a ludność ubożała. Właśnie ten cesarz jako pierwszy przyjął chrześcijaństwo. Miało to jednak miejsce zbyt późno, bo już na łożu śmierci. Fakt ten jednak miał swoje znaczenie, wszyscy kolejni cesarze byli chrześcijanami, a Teodozjusz Wielki ustanowił chrześcijaństwo religią państwową i powszechnie obowiązującą. W roku 330 stolica Cesarstwa została przeniesiona przez Konstantyna do Bizancjum, które potem przemianował na Konstantynopol. Ostateczny podział państwa nastąpił w 395 roku, kiedy powstała część zachodnia ze stolica w Rzymie pod berłem Honoriusza i wschodnia ze stolicą w Konstantynopolu podległa Arkadiuszowi. Pierwszy z nich w 402 roku przeniósł swoją stolicę do Rawenny, wkrótce po tym w cesarstwie zachodnim nastąpił kryzys: ataki ludów germańskich, zdobycie Rzymu przez Wizygotów, ofensywa Hunów na Galię. Ta część cesarstwa upadła ostatecznie w roku 476, kiedy to rzymski wódz germańskiego pochodzenia Odoaker ogłosił się królem Italii. Wschodnia część państwa przetrwała te nieszczęścia i istniało prawie o 10 wieków dłużej.
Kilkuwiekowe rozbicie polityczne państwa włoskiego, mimo postępującego rozwoju kultury, sztuki i nauki oznaczało w praktyce brak niepodległości, która trwała aż do roku 1815. Pierwsze lata XX wieku upłynęły pod znakiem zrywów wolnościowych, płynących głównie z terenów Królestwa Sardynii. Walki Włochów o niepodległość Włoch zostały zwieńczone ukoronowaniem Wiktora Emanuela II w roku 1861. Kraj zajmował wtedy zaledwie część swojego obecnego terytorium. 10 lat po ustanowieniu monarchii wybrano na nową stolicę Rzym. Włochy przystąpiły do I Wojny Światowej w roku 1915, licząc na zdobycze terytorialne. Koniec wojny nie spełnił jednak oczekiwań Włochów, sytuacja daleka była od spodziewanego spokoju i stabilności gospodarczo - społecznej. Kryzys gospodarki włoskiej przyczynił się do pauperyzacji klasy średniej i chłopów, których coraz bardziej dotykał brak ziemi. Realia te sprzyjały narodzinom nowej ideologii - faszyzmu. Ruch ten, pod koniec drugiej dekady XX wieku zyskał ogromne znaczenie polityczne. Dyktat faszystów rozpoczął się "marszem na Rzym" w roku 1922 i przetrwał do roku 1943. W okresie tym zaatakowano Abisynię, stworzono sojusz z hitlerowskimi Niemcami nazwany później "Osią zła", zajęto Albanię, a kiedy Mussolini utracił władzę zerwano układ Berlin - Rzym. Po mianowaniu na premiera Pietro Badogilo, we wrześniu 1943 roku miało miejsce zawieszenie broni pomiędzy rządem i krajami alianckimi. Wskutek consensusu zawartego pomiędzy sześcioma partiami antagonistycznymi w stosunku do skrajnej prawicy (m.in.: chrześcijańska demokracja, socjaliści i komuniści) doszło do stworzenia rządu koalicyjnego. Ten objął władzę nad południową częścią państwa, północ bowiem ciągle okupowana była przez Niemców. Na terenie podległym okupantowi działały oddziały partyzanckie i organizowano struktury, które podlegały Komitetowi Wyzwolenia Narodowego. 25 czerwca roku 1944 rząd wydał dekret określający priorytety polityki po wyzwoleniu całego kraju. Zapowiedziano w nim stworzenie konstytuanty i rozstrzygnięcie w na drodze referendum systemu politycznego - proponowano utrzymanie monarchii lub wprowadzenie republiki. Warunek niezbędny do tych działań - wyzwolenie całego obszaru Italii udało się osiągnąć w kwietniu roku 1945. Kiedy wojska aliantów zajęły Rzym, Wiktor Emanuel, zgodnie z wcześniejszym zobowiązaniem zrzekł się korony i władzę przekazał w ręce swojego syna Humberta. Przewodniczącym koalicyjnego rządu został Bonomii. Wprowadzenie, jednolitego na terenie całego kraju, rządu oznaczało powrót państwa włoskiego na polityczną mapę Europy i częściową stabilizację. Na początku czerwca rząd zorganizował zapowiedziane wcześniej referendum ustrojowe, Objęło ono swoim zasięgiem cały kraj i niewątpliwie odegrało niebagatelną rolę w historii Włoch. Proklamowanie republiki (postulowane przez: komunistów, socjalistów, republikanów i Partię Czynu)poparło ponad 54 procent głosujących, zwolennicy utrzymania monarchii (w tym: liberałowie) stanowili ponad 45 procent. Najbardziej znacząca wówczas partia chadecka popierała wprowadzenie republiki.
W okresie 1797 - 1849 wprowadzono w kraju dwadzieścia dwie ustawy o znaczeniu bliskim konstytucji. Najbardziej istotnym spośród nich jest z całą pewnością Statut Albertyński ("Statuto fondamentale" ustanawiające w roku 1848 Królestwo Sardynii). Był on zalążkiem ustawy zasadniczej, jaka zaczęła obowiązywać w Królestwie Włoch wraz z jego ustanowieniem. Formalnie przepisy statutu miały moc obowiązującą również w okresie trwania rządów faszystów. Ci jednak wprowadzali coraz to nowe przepisy dotyczące ustroju i funkcjonowania państwa:
- 1924- ustawa o Radzie Państwa,
- 1925- ustawa o kompetencjach głowy państwa,
- 1927- ustawa o Wielkiej Radzie Faszystowskiej,
- 1929- konkordat ze Stolicą Apostolską w Watykanie,
- 1931- ustawa o bezpieczeństwie publiczny,,
- 1939- ustawa o Izbie Faszystowskiej i Korporacyjnej (organ ten został rozwiązany w 1943 roku).
Powyższe dokumenty miały uzupełniać Statut Albertyński, który zbudowany był tylko z 84 artykułów i nie wymagał żadnego wyjątkowego trybu zmiany. Taki charakter podstawowego dla państwa aktu prawnego świadczyć może o faktycznym braku tradycji konstytucyjnej. Za stworzenie zarysu pierwszej po wojnie konstytucji odpowiedzialna była specjalnie w tym celu powołana komisja. Organ ten złożony był z 75 członków wyłonionych spośród deputowanych. By prace przebiegały szybciej i nie były chaotyczne komisję podzielono na trzy zespoły, które przygotować miały poszczególne części ustawy zasadniczej. Pierwsza z nich dotyczyć miała praw i obowiązków obywateli Republiki Włoskiej, druga ustanawiała organy państwa i ich kompetencje, trzecia skupiła się na prawach i obowiązkach społeczno- ekonomicznych. Kolejne artykuły powstawały w wyniku prac sekcji - powołanych przez podkomisje. Całość prac nadzorował Komitet Koordynacyjny. Za końcowy efekt prac odpowiedzialny był Komitet Redakcyjny (nazywany niekiedy Komitetem Osiemnastu). Konstytuanta zapoczątkowała swoje obrady 25 czerwca 1946 roku, prace nad projektem rozpoczęto 4 marca 1947 roku i zakończono 22 grudnia tego samego roku. W tym czasie odbyło się 347 posiedzeń o charakterze plenarnym, w czasie których starano się dopracować konstytucję w najmniejszych szczegółach, do 139 artykułów deputowani wnieśli 1603 poprawki, udział w dyskusji wzięło w sumie ponad 270 członków konstytuanty. Te liczby świadczyć mogą o bardzo istotnej i docenianej przez deputowanych roli ustawy zasadniczej w państwie. Skupienie na kwestii było prawdopodobnie efektem tragicznej historii z okresu dominacji faszystów. Starano się wykreować bariery prawne, które na zawsze uniemożliwiłyby odradzanie się potępionych form ustrojowych. Równie istotne były próby stworzenia rozwiązań zaspakajających potrzeby współczesnego włoskiego społeczeństwa. By ten cel osiągnąć wzorowano się na konstytucjach krajów Europy Zachodniej i odwoływano się do własnych doświadczeń.
Konstytucja Republiki Włoskiej została uchwalona 22 grudnia 1947 roku, prolongowano ją pięć dni później. Z dniem 1 stycznia roku 1948 dokument zyskał moc obowiązującą. Ustawa zasadnicza zbudowana jest z trzech części, z których każda dzieli się na tytuły i rozdziały, a te z kolei na artykuły. Pierwszych 12 artykułów zawiera "zasady podstawowe" o największej randze i znaczeniu dla ustrojodawcy. Artykuły od 13 do 54 stanowią część pierwszą, poświęconą w całości prawom i obowiązkom obywateli. Część druga, zawierająca artykuły od 55 do 139 stanowi o ustroju Włoch, wytycza kształt i zasady funkcjonowania instytucji państwowych i kompetencje poszczególnych organów. Włoska ustawa zasadnicza, złożona z prawie 150 artykułów należy do najbardziej rozbudowanych aktów prawnych tej rangi na świecie. Konstytucja Republiki Włoskiej zaliczana jest do tzw. "konstytucji sztywnych"- czyli takich, których zmiana jest bardzo skomplikowanym procesem. Wymagane jest dwukrotne, w odstępie co najmniej trzymiesięcznym, uchwalenie przez obydwie izby parlamentu. W takcie drugiego głosowania konieczna jest większość bezwzględna. Ponadto, gdy zażąda tego 20 % członków którejkolwiek z izb, 500 000 osób uprawnionych do głosowania albo 5 rad regionów, nad nową konstytucją bądź zmianami w starej przeprowadzone musi być referendum. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy drugie głosowanie, w obu izbach przynosi większość co najmniej 23 głosów. Twórcy tego zapisy wyszli z założenia, że ta większość jest reprezentatywna dla całego społeczeństwa Włoch i jej decyzja nie wymaga już formalnego potwierdzenia w referendum. Tak wymagający tryb zmian sprawia, że od uchwalenia po dzień dzisiejszy Konstytucja nie została zmieniona w stopniu znaczącym.
Pierwsze zdanie ustawy zasadniczej określa Włochy jako republikę demokratyczną opartą na podstawowej wartości, jaką jest praca. Podkreśla to wkład osób pracujących i samodzielnie utrzymujących się w budowę stabilności w państwie. Ich praca poza tym, że stanowi źródło dochodów niezbędnych do życia obywateli, jest motorem gospodarki. Praca jest wartością wychwalaną w całej Konstytucji, wiele artykułów nawiązuje do jej szczególnej wartości. 4 artykuł ustawy zasadniczej daje obywatelom prawo do pracy, artykuł 35 zobowiązuje władze republiki do ochrony praw pracowników, kolejny artykuł nadaje prawo do pobierania wynagrodzenia stosownego do wkładu pracy i jej jakości, a także, co równie ważne wystarczającego do zapewnienia godnych warunków życia. Artykuł 37 z kolei reguluje równy status kobiet i mężczyzn w pracy, 39-ty chroni wolny status związków zawodowych. Kolejny z artykułów odnoszących się do pracy jest artykuł 46, który gwarantuje pracownikom współudział w zarządzaniu przedsiębiorstwami.
Kolejną, bardzo istotną dla obywateli kwestią uregulowaną przez zapis w konstytucji są sprawy socjalne. Już w pierwszym artykule twórcy dokumentu zobowiązują organy państwa to otoczenia szczególną opieką wszystkich grup społecznych, które nie mają możliwości zapewnienia sobie godnych warunków do życia. Państwo Włoskie niewątpliwie nazwać możemy państwem socjalnym, o takim właśnie charakterze Włoch świadczą choćby artykuły: 38 regulujący kwestie ubezpieczenia i zabezpieczenia społecznego, 32 gwarantującym ochronę zdrowia również bezrobotnym. Artykuł numer 34 zapewnia prawo do nauki w ośmioletniej szkole podstawowej bez ponoszenia żadnych kosztów. W czasie całego procesu edukacyjnego państwo zobowiązane jest pomagać swoim obywatelom wykorzystując system stypendiów.
Ustrój państwa zadeklarowany w ustawie zasadniczej to republika, taki zapis jest efektem referendum przeprowadzonego niedługo przed rozpoczęciem prac na dokumentem. Ostatni ze 139 artykułów zapewnia ciągłość i niezmienność takiej właśnie formy państwa, a także odbiera członkom zdetronizowanej dynastii majątek i możliwości obejmowania funkcji publicznych. Dopiero w 2002 roku zniesiono przepis zakazujący pobytu na obszarze Włoch byłemu panującemu jak również jego męskim potomkom. W pierwszym artykule zapisano zasadę suwerenności ludu włoskiego (il popolo), któremu gwarantuje się również szerokie wolności polityczne w tym, poza prawami wyborczymi, kilka form sprawowania demokracji bezpośredniej (referenda konstytucyjne i ustawodawcze, inicjatywa ludowa).
W czasie prac nad Konstytucją Zgromadzenie Konstytucyjne nadało dużą część władzy w ręce jednostek lokalnych. Decentralizacja wynikała z wielu różnic w społeczeństwie włoskim o podłożu historycznym i ideologicznym i zróżnicowania potrzeb i wymagań obywateli w poszczególnych regionach. Zasady poparcia "autonomii lokalnej" i maksymalnej decentralizacji administracji zapisane są już w 5 artykule, wchodzącym w skład "zasad podstawowych". Podział terytorium włoskiego i kompetencje organów na poszczególnych jego szczeblach sprecyzował tytuł piąty, drugiej części Konstytucji - "Regiony, prowincje i gminy". Te trzy stopnie zdecentralizowanej władzy, wskazują, iż "jednostkami autonomicznymi" poza regionami (w myśl artykułu 115), są również gminy i prowincje (mówi o tym artykuł 128). Dla ustroju państwa najistotniejszy jest podział na 20 regionów zawarty w artykule 131 Konstytucji, która nie jest jednak jego gwarantem. Kolejny - 132 artykuł zakłada możliwość podziału lub łączenia się regionów. Łączenie regionów wymaga przegłosowania właściwej ustawy konstytucyjnej i konsultacji z ich radami. Z kolei podział regionu może nastąpić tylko na żądanie rad gmin i po udzieleniu zgody przez społeczeństwo. W tym celu organizowane są referenda. Szczególny status posiada obecnie pięć regionów nazywanych "regionami specjalnymi". Taka pozycja wynika w przypadku Sardynii i Sycylii z wyspiarskiego położenia, lub z zamieszkania regionu w istotnym stopniu przez mniejszości narodowe: mniejszość niemieckojęzyczna w Trydencie, francuskojęzyczna w Dolinie Aosty i słoweńska w Friuli. Warunki ustrojowe tych regionów musza gwarantować im "szczególne warunki autonomii", co oznacza na przykład możliwość uczestniczenia w posiedzeniach Rady Ministrów przez przewodniczących regionów. Prawo pięciu regionów bazuje na Konstytucji i statucie, specjalnie opracowanym dla każdego z nich przez Parlament. W pozostałych regionach prawo wewnętrzne budują rady regionalne, których ustalenia zatwierdzane są przez zwykłą ustawę. Cechą charakterystyczną autonomii regionów jest pełnienie przez nie w ograniczonym zakresie funkcji ustawodawczej. Regiony specjalne mają prawo stanowienia ustaw, w zakresie określonym w ich indywidualnych statutach, które wyłączają ustawodawstwo państwowe. Ponadto, każdy z regionów wydaje ustawy uzupełniające regulacje prawne wydane przez Parlament. Zakres ingerencji regionów w ustawy państwowe określa szczegółowo artykuł 117 konstytucji. Ustawy regionalne nie mogą jednak istnieć samoistnie, bez ustawodawstwa państwowego i muszą być (jak mówi Konstytucja) "zgodne z interesem narodowym i interesami innych regionów". Kompetencje ustawodawcze regionów obejmują również tworzenie aktów prawnych (ustaw) o charakterze wykonawczym. Ważna jest przysługująca radom regionów inicjatywa ustawodawcza, której zakresu konstytucja nie ogranicza (artykuł 121, ustęp 2). Poza uprawnieniami ustawodawczymi, Konstytucja, a dokładnie rzecz ujmując jej 118 artykuł, ustęp 2, nakłada na regiony obowiązki administracji państwowej, czyli pewne elementy władzy wykonawczej. Regiony nie odpowiadają jednak za całość władzy wykonawczej, ponieważ jej główne elementy pozostają w kompetencjach organów ogólnopaństwowych zarówno naczelnych jak i terenowych (prefektów rezydujących w poszczególnych prowincjach). Działania związane z realizacją ustaw uchwalonych w regionach podejmowane się albo przez ich organy wykonawcze albo cedowane na organy prowincji i gmin. Władza ustawodawcza w regionach należy do rad regionalnych (consiglio regionale), złożonych z trzydziestu do osiemdziesięciu członków, wybieranych w wyborach powszechnych na okres pięciu lat. Warunki tych wyborów są jednakowe dla wszystkich regionów, pierwsze powszechne głosowanie odbyło się w roku 1970, dwa lata po uchwaleniu odpowiedniej ustawy. Członek Rady Regionu nie może pełnić jednocześnie funkcji posła. Ustawy regionalne uchwalane są według zasad określonych w statutach regionów. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje członkom rady regionalnej a także rad mniejszych jednostek (prowincji i gmin), a także mieszkańcom. Ustawy, na mocy artykułu 121 konstytucji, promulguje (obwieszcza) osoba pełniąca obowiązki Przewodniczącego Komitetu Regionu. Ustawy uchwalane w regionach pełnią również funkcje wykonawcze wobec ustawy zasadniczej i ustaw państwowych. Konstytucja, zanim w roku 1999 została znowelizowana, nakładała na Rady Regionów również obowiązki administracyjne i zobowiązywała je do działań o charakterze terytorialnej władzy wykonawczej. Rada nie została pozbawiona tych praw. Równie istotnym dla funkcjonowanie regionu organem jest Komitet Regionalny (z włoskiego: giunta regionale). Ta instytucja sprawuje władzę wykonawczą, złożona jest z przewodniczącego (wybieranego w bezpośrednich i powszechnych wyborach) i asesorów odpowiedzialnych za poszczególne reformy (mianowanych przez przewodniczącego). Cały skład komitetu odpowiada za realizację ustaw i innych ustaleń Rady Regionu, jego przewodniczący nadzoruje wykonywanie postanowień administracji państwowej w regionach według instrukcji Rządu Republiki. Przewodniczący Komitetu podlega odpowiedzialności politycznej przed Radą Regionalną, która może wyrazić wotum nieufności wobec niego. Poza ograniczoną autonomią w zakresie stanowienia i realizacji prawa, regiony dysponują określoną w ustawach autonomią finansową. Opiera się ona na własnych źródłach dochodów (opodatkowanie mieszkańców) i własnym majątku (w myśl artykułu 119). Autonomia regionów nie jest jednak nieograniczona, jej granice reguluje jasno zapis o "jednolitości i niepodzielności" Republiki Włoskiej z artykułu 5 ustawy zasadniczej. Mimo silnej decentralizacji władzy i autonomii regionów Republiki Włoskiej nie możemy nazwać państwem federalnym, regiony nie posiadają wystarczająco silnego statusu politycznego. Nie posiadają własnych konstytucji, nie można mówić o pojęciu obywatelstwa poszczególnych regionów. Władza ustawodawcza regionów jest w znaczącym stopniu podległa w stosunku do władzy centralnej państwa. Rząd Włoch otrzymuje wszystkie projekty ustaw regionalnych i orzeka o ich zgodności lub sprzeczności z interesem państwa lub innych regionów. Jeśli tak się zdarzy ustawa odsyłana jest ponownie do Rady Regionów, która do uchwalenia potrzebuje tym razem bezwzględnej większości. Wówczas Rząd Republiki Włoskiej ma prawo złożenia odpowiedniego wniosku na ręce Trybunału Konstytucyjnego, lub przedstawienia ustawy budzącej wątpliwości Parlamentowi do przegłosowania. W sytuacjach określonych przez artykuł 126 ustawy zasadniczej, na mocy dekretu prezydenta państwa, może nastąpić rozwiązanie Rady Regionalnej i usunięcie Przewodniczącego Komitetu. Podjęcie takiej decyzji spowodować może uchwalanie w ramach regionu ustaw sprzecznych z ustawą zasadniczą lub naruszających w poważnym stopniu inne ustawy, a także takich które niosą zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego. Przed wydaniem dekretu prezydent zwraca się z prośbą o zaopiniowanie zaistniałej sytuacji do Komisji Izby Deputowanych i Senatu Do Spraw Regionalnych powstałej na mocy artykułu 126 Konstytucji. Za bieżący nadzór na polityką regionów odpowiada komisarz rządu urzędujący w każdym z regionów, zwykle na to stanowisko mianuje się prefekta miasta - stolicy regionu. Jego główna kompetencja to kontrolowanie ustaw wydanych władze regionu. Komisarz ten przewodniczy pracom Komisji Kontroli Administracji Regionalnej, powołanej w celu nadzorowania aktów administracyjnych wydawanych w regionach. Nadzór ten sprowadza się do badania ich legalności i treści pod względem merytorycznym.
We włoskiej Konstytucji nie odnajdujemy bezpośrednio zasady trójpodziału władzy, poszczególne części ustawy zasadniczej dotyczą "Parlamentu", "Prezydenta Republiki", "Rzędu", "Sądownictwa", "Regionów, prowincji i gmin" i "Gwarancji konstytucyjnych". Przy tworzeniu ustawy zasadniczej bardziej niż na idealnej zasadzie trójpodziału skupiono się na kompetencjach poszczególnych organów i mechanizmach rozwiązywania ewentualnych konfliktów dotyczących ich zakresu. Powołano więc w artykule 134 Trybunał Konstytucyjny.
Parlament Republiki Włoch składa się z dwóch izb: Izba Deputowanych (630 członków) i Senat (315 członków). Obydwie izby pełnią funkcje przedstawicieli woli suwerena, którym jest lud wybierający doń swoich przedstawicieli (wyjątkiem jest możliwość mianowania w oparciu o "wybitne zasługi" maksymalnie pięciu senatorów pełniących funkcje dożywotnio). Mandat parlamentarzysty nakłada na niego obowiązek niezależnego od żadnych dyrektyw reprezentowania woli Narodu. Deputowani i Senatorowie dysponują równorzędnym immunitetem, który zabezpiecza ich materialnie w zakresie sprawowania obowiązków związanych z funkcją i formalnym ograniczającym odpowiedzialność karną. W myśl artykułu 69 konstytucji członkowie izb Parlamentu mają prawo do pobierania wynagrodzenia. Artykuły 48, 56 i 57 stanowią, że zasady wyborów do obydwu izb są jednolite: bezpośredniość, powszechność, tajność, równość. Różnice dotyczą cenzusu wieku wymaganego, by wybierać i być wybieranym. Prawo czynne przysługuje w przypadku Izby Deputowanych każdemu, kto osiągnął pełnoletniość (18 rok życia), a do Senatu dopiero osobom co liczącym sobie co najmniej 25 lat. B y zostać kandydatem do Izby Deputowanych trzeba mieć ukończony 25 rok życia, a do Senatu kandydować mogę czterdziestolatkowi i starsi, istnieje możliwość powoływania byłych Prezydentów Republiki na stanowisko Senatorów Dożywotnich. Wprowadzona w 1993 roku ordynacja wyborcza do niższej izby zakłada system mieszany. 175 deputowanych wybiera się w 26 okręgach wyborczych, a pozostałych 475 w jednomandatowych kolegiach. Ilość mandatów przyznanych w konkretnych okręgach jest proporcjonalna do liczby obywateli zamieszkałych na ich terytorium. Każdy wyborca ma dwa glosy: pierwszy do głosowania w kolegium, drugi do wykorzystania w okręgu wyborczym. Wybory do Senatu również na dwóch płaszczyznach: 232 senatorów wybiera się w jednomandatowych kolegiach, pozostałych 83 w regionach stanowiących wielomandatowe okręgi wyborcze. Kadencja członków obu izb trwa 5 lat. Wybory należy ogłosić na maksymalnie 70 dni po zakończeniu kadencji. Sesje zwyczajne, zarówno w przypadku Izby Deputowanych jak i Senatu, odbywają się dwa razy w ciągu roku (pierwszy powszedni dzień lutego i października). Sesja nadzwyczajna jednej z izb pociąga za sobą sesję drugiej. Inicjatywę w tym zakresie mają: przewodniczący izby, Prezydent Republiki, a także 30 % członków izby. Prezydent Włoch ma prawo do skrócenia kadencji obu izb po złożeniu takiego wniosku przez właściwych ministrów i po ich kontrasygnacie, wymagane jest jednak wcześniejsze wysłuchanie przewodniczących izb. Parlament zachowuje jednak władzę do momentu wybrania nowego. Parlamentarzyści obradują jawnie (klauzula tajności może być wprowadzona w wyjątkowych sytuacjach), a do wprowadzenia głosowanych rozwiązań wymagana jest większość zwyczajna, przy frekwencji wynoszącej więcej niż 50 % . W skład organów funkcjonujących w obu izbach wyróżnić można : komisje, prezydium i przewodniczącego. Proces ustawodawczy odbywa się w obydwu izbach i nie ma znaczenia gdzie zostanie rozpoczęty. Inicjatywę ustawodawczą mają członkowie izb, rząd (po uzgodnieniu z prezydentem), rady regionów, Narodowa Rada Gospodarki i Pracy, a także 50 tysięcy obywateli. Projekt ustawy uchwalony w jednej izbie, przekazywany jest drugiej, gdzie przechodzi on ponownie taki sam proces ustawodawczy. W przypadku braku zgodności pomiędzy ustaleniami izb, powołuje się komisję mediacyjną, gdy jej prace nie przyniosą efektów proces ustawodawczy ulega zawieszeniu. Po uchwaleniu każda ustawa przedkładana jest prezydentowi, który ma miesiąc czasu na oficjalne obwieszczenie jej, chyba że skorzysta z prawa veta zawieszającego. Nawet w tej sytuacji parlament zwykłą większością głosów w obydwu izbach może wprowadzić nową ustawę. Ta po uchwaleniu może zostać poddana ocenie w referendum, ale tylko w przypadku jeżeli odpowiedni wniosek złoży pół miliona obywateli lub przedstawiciele pięciu Rad Regionalnych. Ocenie społecznej z zasady nie poddaje się ustaw budżetowych, podatkowych i tych, które upoważniają do ratyfikacji międzynarodowych umów. Wynik referendum jest decydujący gdy frekwencja wyniesie co najmniej 50 % .
Władzę wykonawczą w Republice Włoskiej sprawują Rada Ministrów i Prezydent Republiki. Rząd składa się według konstytucji z Premiera i Ministrów. W skład Rady Ministrów wchodzą również Wicepremierzy, Rada Gabinetowa, Komitety Międzyregionalne, Nadzwyczajni Komisarze Rządu i Ministrowie bez teki. Brak w Konstytucji szczegółowych zasad tworzenia rządu, lecz zwykle prezydent odbywa narady z byłymi głowami państwa i liderami partii politycznych . W pierwszym etapie tych konsultacji, wyznaczona zostaje osoba odpowiedzialna za prowadzenie rozmów z partiami skłonnymi do kompromisu. Po jego osiągnięciu negocjator informuje prezydenta o sytuacji i otrzymuje od niego polecenie sformułowania rządu. Ostatnim etapem tworzenia rządu jest przedstawienie prezydentowi przez negocjatora - premiera, składu Rady Ministrów. Obydwie izby Parlamentu głosują nad wotum zaufania dla nowego rządu, założeniem że głosy posłów nieobecnych liczy się na korzyść rządu, a w senacie na jego niekorzyść. Rząd odpowiada przede wszystkim za kierowanie polityką wewnętrzną i międzynarodową, zapewnianie porządku wewnętrznego i zewnętrznego. Premier powinien również być gwarantem jednolitego zarządzania krajem. W Rządzie funkcjonuje Rada Gabinetu złożona z ministrów po uzgodnieniu z Radą Ministrów, do jej kompetencji należy wstępna analiza najważniejszych z punku widzenia Rządu spraw i wstępna analiza projektów ustaw. Rząd może zyskać upoważnienie od Parlamentu do wydawania (ale tylko w ograniczonym zasięgu i czasie) dekretów o mocy ustaw. Bez takowego upoważnienia, w szczególnych okolicznościach, Rząd ma prawo do wydawania tymczasowych rozporządzeń. Te jednak przestają być ważne w sytuacji, gdy do 60 dni od ustanowienia nie zyskają aprobaty Parlamentu. Wniosek o wotum nieufności wobec rządu podlega głosowaniu na 3 dni po złożeniu go przez co najmniej 110 przedstawicieli jednej z izb Parlamentu. Do przegłosowania jego wymagana jest bezwzględna większość w obu izbach. Dymisja Rządu może nastąpić również, gdy ten wystąpi do parlamentu o wotum zaufania, a ten wniosek zostanie odrzucony. Odpowiedzialność karna premiera i ministrów za przestępstwa i wykroczenia związane z sprawowaniem funkcji nie jest ograniczona przez immunitet. Istotnym dla zarządzania krajem organem jest Narodowa Rada Gospodarki i Pracy, pełniąca głównie funkcje doradcze wobec Parlamentu, Rządu i regionów. W skład tej instytucji wchodzi 111 członków mianowanych na okres 5 lat - głownie ekspertów i reprezentantów różnych gałęzi gospodarki. Wybory prezydenckie we Włoszech nie są wyborami bezpośrednimi. Głowa państwa wybierana jest podczas wspólnego posiedzenia Parlamentu i przedstawicieli Rad Regionów (większość regionów dysponuje 3 głosami, Valle i Aosta mają po jednym głosie). W obradach i głosowaniu biorą więc udział 1003 osoby. Głosowanie odbywa się w turach, w pierwszych trzech do elekcji wymagana jest większość 23 głosów, a gdy nie udaje się jej osiągnąć przeprowadzana jest tura czwarta, w której wystarczająca jest większość bezwzględna. Obowiązkiem prezydenta jako głowy państwa jest reprezentowanie jedności Narodu Republiki Włoskiej i stanie na straży Konstytucji. Ponadto ratyfikuje umowy z innymi państwami i organizacjami, ogłasza wybory do obu izb Parlamentu. Prezydentowi przysługuje również tytuł zwierzchnika sił zbrojnych i możliwość przewodniczenia Najwyższej Radzie Obrony. Dekrety wydane przez Prezydenta są aktami równorzędnymi wobec ustaw. Każdy akt prawny prezydenta wymaga kontrasygnaty ze strony premiera lub właściwego ministra. Prezydent wybierany jest na okres siedmiu lat, Konstytucja nie ogranicza możliwości kolejnych reelekcji. Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta obejmuje zdradę stanu i naruszenie ustawy zasadniczej. Wniosek o postawienie w stan oskarżenia przed Trybunałem Konstytucyjnym składa Parlament (wymaga się bezwzględnej większości). Trybunał jest w tej szczególnej sprawie poszerzany o 16 członków (wylosowanych wśród obywateli mogących kandydować do Senatu).
Władza sądownicza w Republice Włoskiej jest silnie zdecentralizowana. W drobnych sprawach cywilnych orzekają sędziowie pokoju. Pierwszą instancję sądu cywilnego w pozostałych sprawach pełnią jednoosobowe "sądy pretora". Do ich kompetencji należy również rozpatrywanie odwołań od wyroków sędziów pokoju, a także sądzenie w nieistotnych ze społecznego punktu widzenia sprawach karnych. Szacuje się, że na terytorium Republiki Włoch działa około 100 instytucji tego typu. Wyższym stopniem instytucji sądowniczych są złożone z trzech sędziów trybunały. Orzekają one w "zwykłych" sprawach karnych, i są sądami odwoławczymi wobec postanowień sądów pretorskich. Funkcję sądów odwoławczych w stosunku do trybunałów pełnią sądy apelacyjne ulokowane w stolicach regionów. Dla wyjaśniania spraw karnych o największym ciężarze gatunkowym powołane są sądy przysięgłych złożone z dwóch sędziów i sześciu ławników. Najwyższą instancją sądownictwa włoskiego jest Trybunał Kasacyjny. Poza wyżej wymienionymi sądami w Republice funkcjonują trybunały wojskowe, a Rada Stanu i Trybunał Obrachunkowy mają pewne kompetencje w zakresie sądzenia. W myśl artykułu 102 Konstytucji nie mają prawa istnieć żadne sądy nadzwyczajne ani specjalne. Zapis ten podkreśla jednolitość sądownictwa powszechnego i jego monopol w orzekaniu. W ustawie zasadniczej zapisano również, że sądy są "autonomiczne i niezawisłe", sędziowie poza tym są nieusuwalni i podlegli jedynie ustawom - tak stanowią artykuły 101, 107 i 108 dokumentu. Zabezpieczać niezależność sądownictwa ma Najwyższa Rada Sądownicza (Prezydent, Prezes Trybunału Kasacyjnego, Prokurator Generalny, 20 przedstawicieli wszystkich sędziów i 10 przedstawicieli Parlamentu). Poza sądami powszechnymi we Włoszech istnieją sądy administracyjne: regionalne trybunały administracyjne i Rada stanu. Rozpatrują one skargi dotyczące aktów administracyjnych zarówno tych o zasięgu państwowym jak i lokalnym.
Bibliografia:
1. Andrzej Bińkowski "Almanach państw świata" Warszawa 2003
2. Paweł Sarnecki "Ustroje Konstytucyjne państw współczesnych" Zakamycze 2003
