Europa leży na półkuli północnej. Wraz z Azją tworzy tak zwaną Eurazję. Nazywana jest często "Starym Kontynentem". Historia Europy sięga starożytności. Jest bogata w wiele wydarzeń, przełomów, zmian ewolucyjnych i rewolucyjnych, okresów pokoju i rozwoju, jak i podbojów, wojen, budowania zrębów kulturowych i destrukcji starych porządków, tworzenia- nowych. Historia Europy jest fascynująca i wielowiekowa. To bardzo szeroka dziedzina wiedzy.

Historia Unii Europejskiej wpisuje się w ciąg dziejów Europy. Jest, co zrozumiałe, o wiele krótsza, oparta przede wszystkim na wydarzeniach ostatniego stulecia, zdeterminowana dwiema wojnami światowymi, jakie przetoczyły się przede wszystkim przez Europę i zadecydowały o nieodwracalnych zmianach na kontynencie ( i jego historii).

Wielkie zmiany rozpoczęły się wraz z wybuchem, w 1914 roku, I wojny światowej. Przyczyn jej wybuchu było wiele, miedzy innymi spory narodowościowe oraz kolonialne, jak również destabilizacja status quo opartego jeszcze na systemie wiedeńskim, funkcjonującym na zasadach dominacji jednych państw nad drugimi, co musiało prędzej, czy później skutkować konfliktem na skalę całego kontynentu.

W wyniku tych konfliktów powstały w Europie dwa, antagonistyczne bloki państw. Ententa (Francja, Rosja, Włochy, Wielka Brytania) oraz Państwa Centralne-(Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria, Turcja). Prowadzone działania wojenne doprowadziły do destabilizacji całego kontynentu, olbrzymich ofiar oraz wyniszczenia gospodarek państw europejskich. Jednocześnie woja wykreowała nowy podział Europy. Powstały nowe państwa, których narody przez lata, a nieraz dziesiątki i setki lat walczyły o uzyskanie niepodległości i państwowości (np. Polska).

Europa po I wojnie światowej była zdruzgotana zarówno pod względem gospodarczym, jaki i społecznym. Wtedy, pierwszy raz zadecydowano o powstaniu międzynarodowej organizacji, która miałaby nie dopuścić w przyszłości do konfliktu międzypaństwowego na tak szeroką skalę. Tak powstała Liga Narodów (pierwsza tego typu w historii organizacja), która miała być miejscem wypracowywania kompromisów i zgody miedzy państwami członkowskimi.

Niestety, powołana w celu zbudowania trwałego pokoju i współpracy międzynarodowej, Liga Narodów, nie zapewniła realizacji wyznaczonych celów (brak konsensusu wśród członków, konflikty na linii Francja- Anglia) zmarginalizowały jej znaczenie. Podobnie jak niechęć do podejmowana zdecydowanych działań w sytuacjach kryzysowych, wreszcie nie uczestniczenie w jej pracach Stanów Zjednoczonych oraz czasowa tylko partycypacja Niemiec, Japonii, ZSRR i Włoch.

Liga Narodów była swoistym "forum" dla rozwiązań uniwersalnych. Okazała się jednak porażką. Niemniej rozwiązania statutu Ligi pozwalały na budowanie porozumień regionalnych. Jedną z bardziej interesujących inicjatyw w tej dziedzinie był ruch paneuropejski. Jego twórcą był hrabia Richard Coudenhove- Kelargi (wielki propagator i entuzjasta europejskiego ruchu zjednoczeniowego. Wywarł on swoją działalnością wielki wpływ na formację ideową swojego i następnych pokoleń twórców integracji europejskiej).

Realizację idei Paneuropy przewidział Kalergi na kilka lub nawet kilkadziesiąt lat. W tym celu w roku 1923 powołał Unię Paneuropejską z siedzibą w Wiedniu. Proces tworzenia Paneuropy miał przebiegać etapami. Ostatecznym miało być utworzenie unii celnej i jednego obszaru gospodarczego i powstanie Stanów Zjednoczonych Europy. ( za .J. Łaptos, W. Prażuch, A. Pytlarz: Historia integracji Unii Europejskiej).

Niestety, tym dalekosiężnym planom przeszkodziła sytuacja w Europie. Rozwijające się nacjonalizmy, wreszcie triumf faszyzmu i komunizmu doprowadziły do II wojny światowej. We wrześniu 1939 roku hitlerowskie Niemcy agresją na Polskę rozpoczęły najbardziej krwawą w dziejach świata, trwającą sześć lat, II wojnę światową. Wojna wyniszczyła całe narody jak i gospodarki. Zakończona konferencjami pokojowymi, w Jałcie i Poczdamie na nowo zniszczyła pokojowy ład europejski, wyznaczając strefy wpływów mocarstw.

Odtąd Europa podzieliła się na demokratyczny, kapitalistyczny Zachód ( strefa wpływów Stanów Zjednoczonych jako supermocarstwa) oraz komunistyczny, uzależniony od totalitarnego ZSRR- Wschód ( co stało się udziałem m. in. Polski). Żelazna kurtyna zapadła i podzieliła Europę na dwie strefy wpływów ( wg słów W. Churchilla). Granica przebiegała na terytorium Niemiec, a dokładnie, Berlina, podzielonego przez tzw. Mur Berliński na część wschodnią ( państwo NRD) i Zachodnią ( państwo RFN).

W Europie Zachodniej przywracano rządy demokratyczne, gospodarkę odbudowywano na zasadach wolnego rynku. Sukces nie mógłby jednak mieć miejsca bez wydatnej pomocy Stanów Zjednoczonych, tzw. Planu Marshalla. Władze amerykańskie wiedziały, że tylko uzdrowienie sytuacji w Europie doprowadzić może do równoczesnego rozwoju samych Stanów Zjednoczonych i sukcesu ich gospodarki- świadczą o tym słowa twórcy Planu, generała Marshalla: "...Stany Zjednoczone muszą zrobić wszystko, by pomóc przywrócić równowagę ekonomiczną świata, bez której niemożliwa jest stabilność polityczna i pewny pokój. Nasza polityka nie jest skierowana przeciwko żadnemu krajowi, żadnej doktrynie, ale przeciwko głodowi, biedzie, rozpaczy i chaosowi. Jej celem jest odrodzenie na świecie aktywnej gospodarki w celu stworzenia politycznych i społecznych warunków do istnienia wolnych instytucji.(...) Rola naszego kraju powinna polegać na przyjacielskiej pomocy w stworzeniu europejskiego programu, a następnie we wsparciu realizacji tego programu w stopniu, w jakim będzie to możliwe. Powinien to być program ogólny, stworzony wspólnie przez liczne, jeśli nie wszystkie narody europejskie…"

Adresatami pomocy miały być zatem wszystkie państwa Europy, także te które zostały poddane ZSRR, niestety, Związek Radziecki w Planie dopatrywał się niebezpieczeństwa uszczuplenia jego strefy wpływów i wymógł na państwach mu podległych nieprzystąpienie do tego programu (w tym Polskę, która początkowo była bardzo zainteresowana możliwościami stwarzanymi przez USA).

Ekonomiczne, ideologiczne, polityczne i humanitarne względy, które kierowały poczynaniami władz amerykańskich wobec partnerów europejskich były zbieżne z założeniami politycznymi rzeczników integracji europejskiej. Zdecydowanie przysłużyły się nie tylko odbudowaniu Europy Zachodniej ze zniszczeń wojennych, ale stanowiły wyraźny i efektywny impuls dla procesu zjednoczeniowego.

Dnia 16 kwietnia 1948 roku państwa -"adresaci" Panu Marshalla (z konieczności tylko zachodnioeuropejskie) utworzyły Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Ogranization for European Economic Cooperation- OEEC, obecna OECD). Organizacja ta stanowiła pierwszą instytucjonalną płaszczyznę integracji europejskiej.

Europa Zachodnia, dzięki Planowi Marshalla zaczęło szybko się odbudowywać. Gospodarka znacznie przyspieszyła, środki przeznaczone na badania i rozwój techniki i technologii doprowadziły do szybkiego rozwoju nowoczesnych gałęzi przemysłu. Rozwijać się zaczęła automatyka i komunikacja, tworzono pierwsze komputery. Na polu społecznym coraz bardziej zaczęto wdrażać różne formy współpracy międzynarodowej, słusznie upatrując w takich działaniach możliwości zbudowania trwałego pokoju międzynarodowego i najskuteczniejszej blokady dla rozwoju destrukcyjnych ideologii.(doświadczenia wojenne stały się tak naprawdę najważniejszym zaczynem wszelkich działań integracyjnych.) W związku z tym rozpoczęto proces instytucjonalizacji procesu zjednoczeniowego.

Ruchy i organizacje byli liczne i reprezentowały różne idee i projekty. Widoczną potrzebą stawała się integracja samych ruchów. W lipcu 1947 roku cztery organizacje: Europejska Unia Federalistów, Ruch Zjednoczonej Europy, Francuska Rada Zjednoczonej Europy oraz Europejska Liga Współpracy Gospodarczej powołały Komitet Koordynacyjny Ruchów Zjednoczenia Europy, który z kolei przygotował kongres w Hadze (1948). Głównym zamierzeniem Kongresu było zamanifestowanie siły ruchów działających na rzecz zjednoczenia Europy oraz zdefiniowanie celów, które koniecznie trzeba zrealizować, aby taką jedność osiągnąć. Głównym efektem Kongresu Haskiego było powstanie 5 maja 1949 roku Rady Europy.

Właściwy proces integracji europejskiej zapoczątkowany został ostatecznie 9 maja 1950 roku, kiedy to Jean Monnet i Robert Schuman przedstawili propozycję rządu francuskiego, która przeszła do historii jako tzw. plan Schumana.

Celem tego projektu było przede wszystkim zapobieżenie wykorzystaniu przemysłu ciężkiego do ponownego wyścigu zbrojeń, a w konsekwencji eliminacja gospodarczych przesłanek wojny między Francją i Niemcami. Zakładał on połączenie francuskiej i niemieckiej produkcji węgla i stali oraz ustanowienie nad nimi wspólnej kontroli. Kolejnym założeniem było stworzenie podstaw rozwoju gospodarczego państw po zniszczeniach wojennych.

Deklaracja Schumana dała początek negocjacji sześciu w/w państw, co w rezultacie doprowadziło do podpisania i ratyfikacji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, 18 kwietnia 1951 roku.(tzw. Traktat Paryski). Traktat założycielski wszedł w życie 23 lipca 1952 roku.

Celem EWWiS było stworzenie wspólnego rynku węgla, żelaza i stali, a w ten sposób warunków do najbardziej racjonalnej specjalizacji i największej wydajności produkcji w tych gałęziach przemysłu.

Zapisy traktatowe stanowiły również o całokształcie rozwoju gospodarki Państw Członkowskich, przyczynieniu się do rozwoju gospodarczego, zwiększenia zatrudnienia i podnoszenia stopy życiowej w państwach członkowskich przez utworzenie wspólnego rynku .

Wspólnota miała również za zadanie tworzyć warunki, które zapewniałyby najbardziej racjonalny podział produktów na najwyższym poziomie produkcyjności, nie naruszając jednak ciągłości zatrudnienia i unikając zasadniczych i trwałych zakłóceń w gospodarce Państw Członkowskich. (za Traktat ustanawiający EWWiS, art. 3, www.1ukie.gov.pl)

Organy EWWiS miały nadzorować pracę przedsiębiorstw, zajmować się dofinansowywaniem, rozstrzygać spory. Jedną z głównych zasad miało być zapewnienie wolnej konkurencji. Państwa należące do EWWiS zobowiązały się do stopniowego znoszenia ceł i kontyngentów ograniczających swobodny przepływ surowców, kapitału i siły roboczej, oraz m.in. zaniechania subsydiowania przedsiębiorstw.

Niekwestionowany sukces EWWiS przyczynił się do zintensyfikowania procesu integracyjnego poprzez gospodarkę. Nie powiodły się próby ściśle politycznej oraz obronnej współpracy (koncepcja Europejskiej Wspólnoty Politycznej- EWP oraz Europejskiej Wspólnoty Politycznej- EWO- tzw. Plan Plevena) w związku z tym postanowiono kontynuować współpracę na polu gospodarczym, co w efekcie powodowało również zmiany polityczne.

W ten sposób doszło do powstania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej- EWG oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej- EURATOM, które zostały powołane do życia zapisami Traktatów Rzymskich, z dnia 25 marca 1957 roku.

W preambule traktatu o utworzeniu EWG określone zostały najważniejsze cele organizacji.(m. in.)

  • Stworzenie podstaw oraz ściślejszej, trwałej jedności narodów europejskich.
  • Zapewnienie postępu gospodarczego i społecznego państw poprzez usunięcie barier dzielących Europę.
  • Stałą poprawę warunków życia i pracy narodów.
  • Zharmonizowane działanie dla zapewnienia trwałości rozwoju, równowagi w dziedzinie wymiany oraz uczciwej konkurencji.
  • Działanie na rzecz zjednoczenia gospodarek i zapewnienia ich harmonijnego rozwoju poprzez zmniejszenie różnic pomiędzy poszczególnymi regionami oraz zmniejszenie zacofania regionów mniej uprzywilejowanych
  • Zniesienie ograniczeń w wymianie międzynarodowej

Umocnienie solidarności łączącej Europę z krajami zamorskimi i zapewnienie im dobrobytu zgodnie z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych

W art. 3 Traktatu Rzymskiego wymieniono cały kompleks przyszłych działań w tej materii. Między innymi skoncentrowano się na zniesieniu w obrocie między państwami członkowskimi ceł oraz ograniczeń ilościowych w imporcie i eksporcie towarów; ustanowieniu wspólnej taryfy celnej i wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich; zniesieniu między państwami członkowskimi przeszkód w swobodnym przepływie osób, usług i kapitałów. Zakładano też wprowadzenie zasad wspólnej polityki w rolnictwie, transporcie; zbliżenie ustawodawstw poszczególnych krajów w zakresie niezbędnym do funkcjonowania wspólnego rynku. (za Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, www.eur-lex.europa.eu.pl)

Podobnie szeroko zakreślono przedmiot działań drugiej, powołanej przez Traktaty wspólnoty- Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EURATOM-u).

Podstawowym celem Euratomu było stworzenie niezbędnych warunków do powstania i szybkiego rozwoju przemysłu nuklearnego w państwach członkowskich. Kompetencje tej Wspólnoty odnosić się miały jedynie do pokojowego wykorzystania energii jądrowej.

EURATOM miał za zadanie (m.in.) rozwijać badania i rozpowszechniać ich efekty, tworzyć jednolite normy bezpieczeństwa w sektorze energetyki atomowej, ułatwiać i koordynować inwestycje w sektorze energetyki atomowej, zapewniać regularne i sprawiedliwe zaopatrzenie użytkowników wspólnotowych w rudy i paliwa nuklearne, zagwarantować zgodne z przeznaczeniem wykorzystanie materiałów nuklearnych przez użytkowników.

Zadaniem jakie wyznaczono Wspólnocie było również stworzenie wspólnego rynku energii atomowej oraz nawiązanie i utrzymywanie z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi kontaktów mogących przyczynić się do postępu w pokojowym użytkowaniu energii atomowej. (za Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, art. 2; www.eur-lex.europa.eu)

Funkcjonowanie trzech dużych Wspólnot z czasem zaczęło stwarzać coraz większe problemy głownie natury biurokratycznej, ale również prawnej. Ostatecznie zadecydowano o połączeniu organów Wspólnot, których kompetencje się powielały, mimo to jednak okazało się z czasem koniecznością wprowadzenie dokumentu, który precyzowałby i porządkował funkcjonowanie Wspólnot. Okazał się nim Jednolity Akt Europejski. Zmiany jakie wprowadzał ten dokument dotyczyły przede wszystkim prawa europejskiego. Ustanowił nowe procedury ustawodawcze dające większe uprawnienia Parlamentowi Europejskiemu,

(wprowadzenie tzw. procedury współpracy, dającej Parlamentowi możliwość wywierania większego wpływu na decyzje Rady). Ograniczył podejmowanie decyzji w Radzie Wspólnot Europejskich (obecnie Rada Unii Europejskiej) na zasadzie jednomyślności na rzecz głosowania większościowego. Wprowadził również nową instytucję- Radę Europejską, organ mający za zadanie wytyczanie ogólnych kierunków polityki Wspólnot, składający się z szefów państw i rządów. JAE połączył też trzy Wspólnoty w jedną Wspólnotę Europejską(przy zachowaniu ich podmiotowości prawnej).

W JAE postanowiono również o utworzeniu rynku wewnętrznego (wolny przepływ towarów, usług, kapitału oraz osób), co miało się stać do 31 grudnia 1992 roku i co uskuteczniono z dniem 1 styczna 1993 roku. Sygnatariusze Aktu wyrażali również nadzieję na powstanie w przyszłości Unii Europejskiej.

Unia Europejska została powołana przez kolejny traktat, Traktat z Maastricht - podpisany 7 lutego 1992 r.,(wszedł w życie - 1 listopada 1993 r).

Negocjacje, które doprowadziły do jego powstania ujawniły wiele problemów spornych i jednocześnie po raz kolejny okazało się, że można w ogóle mówić o jakimkolwiek postępie na drodze zjednoczeniowej tylko wówczas, gdy prowadzi się politykę kompromisu, dzięki któremu cierpliwie dochodzi się do konsensusu. W Traktacie znalazły się stosowne zapisy dotyczące m. in. zrównoważonego wzrostu gospodarczego i społecznego, zwiększenia ochrony praw i interesów obywateli UE, wprowadzenia jednolitej waluty, urzeczywistnienia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, wprowadzenia obywatelstwa unijnego oraz współpracy w ramach wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

Sukces Traktatu miał nieco względny charakter. Owszem, podjęto wiele ważnych decyzji, ale brakowało w państwach członkowskich woli politycznej do ich rzeczywistego wprowadzenia, dlatego okazało się, że konieczne będą kolejne dyskusje, które jeszcze raz i w sposób bardziej zdecydowany podejmą problem koniecznych reform w ramach UE.

Stało się to w Amsterdamie, gdzie 2 października 1997 roku podpisano kolejny Traktat.. Wszedł w życie dopiero w roku 1999 i świadczy to również o skali kompromisu, który opóźniał jego ratyfikację. Podjęto w nim m. in. problematykę swobody przemieszczania się w ramach granic UE, bezrobocia, ochrony środowiska, ograniczenia przestępczości, a także praw obywateli Unii. W Traktacie nie przedstawiono jasno procedury wprowadzania zmian, w związku z tym konieczny był kolejny dokument- tzw." Agenda 2000". Dotyczył on m. in. konieczności wprowadzenia zmian w związku z planowanym rozszerzeniem UE o 10 nowych państw( w tym Polskę). "Agenda 2000" zajęła się również polityką zatrudnienia, ochroną środowiska, rozwojem społeczeństwa informacyjnego.

Kolejna konferencja międzyrządowa jaką zaplanowano miała odbyć się w roku 2000. Cykl konferencji doprowadził do kolejnego szczytu Radu UE w Nicei, w roku 2000 roku. Dokument ten wprowadził nowelizację poprzednich zapisów traktatowych .Zmiany dotyczyły przede wszystkim funkcjonowania organów UE- konieczne były korekty dotyczące liczby przedstawicieli państw członkowskich w instytucjach unijnych w związku z planowaną akcesją nowych państw. Parlament Europejski odtąd liczyć miał 732 posłów(liczba ta jest ostateczna, nie przewiduje się dalszych zmian w związku z przystępowaniem nowych krajów do UE). Utworzono też m. in. trójinstancyjne sądownictwo europejskie. Zmianom uległy również Komisja Europejska (zwiększono kompetencje przewodniczącego oraz ustalono zasadę reprezentacji 1 kraj:1 komisarz) oraz Rada Europejska (zmiany dotyczące systemu głosowania większością kwalifikowaną oraz wyznaczenie głosów państwom kandydującym- Polska otrzymała-27 głosów).

Postanowienia te miały jednak charakter deklaratywny- potwierdzone zostały przez kolejny traktat- Traktat Ateński(z 16 kwietnia 2003 roku). Dokument ten stanowi prawną podstawę przystąpienia do UE dziesięciu nowych krajów tj.: Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Litwy, Łotwy, Estonii, Słowenii, Malty i Cypru.

Polska i dziewięć w/w państw stało się członkami Unii Europejskiej dnia 1 maja 2004 roku. Następna akcesja planowana jest na dzień 1 stycznia 2007 roku, kiedy to nowymi członkami UE zostaną: Bułgaria i Rumunia.