Spis treści:

  1. Powstanie Europejskiego Stowarzyszenia Wolego Handlu (EFTA)
  2. Zarys instytucjonalny EFTA
  3. Budowa strefy wolnego handlu oraz efekty jej działania
  4. EFTA dzisiaj
  1. Powstanie Europejskiego Stowarzyszenia Wolego Handlu (EFTA)

Dobrobyt państw zależy od poziomu rozwoju i wyników ich narodowych gospodarek. Nie jest on możliwy do osiągnięcia w systemie zamkniętym, dlatego też obecnie dąży się do jak największej eliminacji wszelkich barier, które mogłyby zakłócić funkcjonowanie wolnego rynku. Dziś tego typu twierdzenia wydają się być oczywiste, wręcz banalne, ale w niedalekiej przeszłości ich całkowite urzeczywistnienie uznawano za wręcz możliwe do osiągnięcia. Globalne konflikty, jakie przeszły przez świat w pierwszej połowie ubiegłego stulecia doszczętnie zrujnowały światową gospodarkę, a zwłaszcza tę jej część, która leżała w Europie. Państwa zdawały sobie sprawę, że bez współpracy międzynarodowej nie uda im się podnieść ze zniszczeń wojennych. Dodatkowo, w podzielonej na dwa antagonistycznie nastawione do siebie bloki polityczne Europie, stale krążyło widmo kolejnego konfliktu, o wiele bardziej krwawego i destrukcyjnego, niż dwa poprzednie. Dlatego też od połowy XX wieku w zachodniej części naszego kontynentu zaczęły organizować się różnego typu międzynarodowe organizacje, które miały podnieść ekonomiczne wskaźniki w długim i złożonym procesie integracji. Proces ten ma jednak bardzo złożony charakter, a jego pierwszym etapem jest utworzenie strefy wolnego handlu. W jej ramach państwa członkowskie likwidują wzajemne bariery celne, pozostawiając je jednak w stosunkach z państwami trzecimi. Właśnie dla utworzenia strefy wolnego handlu powołano do istnienia Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (ang. European Free Trade Association). EFTA powstało z inicjatywy Wielkiej Brytanii 20 listopada 1959 roku, na mocy Konwencji Sztokholmskiej. W zamyśle Brytyjczyków Stowarzyszenie miało być przeciwwagą dla szybko rozwijających się Wspólnot Europejskich. Londyn nie godził się bowiem na tak daleko idącą integrację, jaką proponowała EWG, a na dodatek w tym czasie doszło do oziębienia wzajemnych stosunków brytyjsko-francuskich (ponieważ Francja systematycznie wetowała zgodę na akcesję Wielkiej Brytanii do EWG). Oprócz Wielkiej Brytanii do Stowarzyszenia przystąpiły Austria, Dania, Portugalia, Norwegia, Szwecja i Szwajcaria. Specyfika EFTA polegała na tym, że w jego ramach istniała jedynie wspólna taryfa celna; każdy kraj zachował natomiast odrębną politykę gospodarczą i sam ustalał wysokość ceł w handlu z państwami trzecimi. Poza tym Stowarzyszenie od samego początku opierało się na bardzo prostym schemacie organizacyjnym.

  1. Zarys instytucjonalny EFTA

Głównym organem wykonawczym EFTA jest Rada z siedzibą w Genewie. Instytucja ta składa się z przedstawicieli rządów krajów członkowskich. Każdy rząd ma jednego przedstawiciela dysponującego jednym głosem. Rada obraduje w dwóch zespołach; pierwszy stanowią ministrowie, którzy spotykają się dwa razy w roku, drugi złożony jest ze stałych przedstawicieli obradujących dwa razy na miesiąc. Ministrowie spotykają się zazwyczaj w czerwcu i dyskutują nad wzajemnymi stosunkami handlowymi państw członkowskich oraz nad polityką w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Drugie spotkanie ma miejsce najczęściej w grudniu, jest nieformalne, a głównym tematem rozmów są kwestie związane z wolnym handlem. Obrady stałych przedstawicieli mają natomiast charakter roboczy i służą analizie i podejmowaniu działań w ramach bieżącej polityki ekonomicznej EFTA. Poza spotkaniami na szczeblu ministerialnym i przedstawicielskim każde państwo przewodniczy Radzie w ramach sześciomiesięcznych kadencji. Widocznym przejawem działalności Rady są akty prawne, które mogą przyjąć formę decyzji lub zaleceń. Decyzje nabierają mocy prawnej po wprowadzeniu ich przez rządy państw członkowskich do rodzimych systemów. Zalecenia natomiast nie mają charakteru wiążącego. Obydwa rodzaje aktów wypracowywane są w drodze głosowania. Posiedzenia odbywają się w języku angielskim. Organami pomocniczymi Rady są komitety ekspertów. Doradzają oni w sprawach, którymi aktualnie zajmuje się Rada. Rekrutują się ze wszystkich państw członkowskich.. Natomiast nad kwestiami finansowymi EFTA czuwa Zarząd Audytorów. Sprawy bieżące oraz obsługa Rady i Komitetów leżą w gestii Sekretariatu, na którego czele stoi Sekretarz Generalny. Jest nim obecnie William Rossier. Ma on do dyspozycji dwóch zastępców: Pétura Thorsteinssona (jego biuro znajduje się w Genewie) oraz Øysteina Hovdkinna (jego biuro znajduje się w Brukseli). Sekretariat ma siedzibę w Genewie, ale posiada także dwie filie w Brukseli. Centrala zajmuje się głównie zarządzaniem strefą wolnego handlu i podpisywaniem umów dwustronnych i wielostronnych, natomiast filie są odpowiedzialne za politykę Stowarzyszenia w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Obecnie Sekretariat zatrudnia około 100 osób, którzy pracują w oparciu o trzyletnie kontrakty, które mogą być jednorazowo przedłużone. Pracownicy Sekretariatu rekrutują się spośród osób rekomendowanych przez rządy państw członkowskich, są od nich niezależni i działają wyłącznie w imieniu i interesie Stowarzyszenia. W Luksemburgu natomiast mają swoją siedzibę: Biuro Doradcy Statystycznego oraz eksperci EFTA przy Europejskim Urzędzie Statystycznym (EUROSTAT). Gdy w 1994 roku powołano do istnienia Europejski Obszar Gospodarczy, wszystkie kraje należące do EFTA przystąpiły do niego. Wyjątek w tej kwestii stanowiła Szwajcaria, której przedstawiciele w randze stałych obserwatorów i tak weszli do Stałego Komitetu EFTA, utworzonego specjalnie do koordynowania działań wynikających z uczestnictwa w nowej organizacji. W skład Komitetu wchodzi siedem podkomitetów. Organizacją wspierającą działalność Stałego Komitetu jest Trybunał EFTA.

  1. Budowa strefy wolnego handlu oraz efekty jej działania

Przechodząc do powodów, dla których powołano EFTA należy stwierdzić, że jej zadania polegają na wypełnianiu postanowień zapisanych w Konwencji Sztokholmskiej. Dokument mówił, iż głównym celem Stowarzyszenia była pełna liberalizacja handlu w Europie Zachodniej, a w parze z nią miał iść stabilny i permanentny wzrost gospodarczy, połączony z racjonalnym wykorzystaniem dostępnych surowców i wyrównywaniem szans w regionie. Liberalizacja handlu oznaczała natomiast wdrażanie w państwach członkowskich (ale także poza nimi) praktyki prawdziwie wolnej ( a więc nieskrępowanej barierami czy ingerencją państwa) konkurencji. EFTA dawało możliwość wyboru pomiędzy całkowitą integracją a związkiem opartym wyłącznie na współpracy gospodarczej, dlatego też szybko stało się atrakcyjną propozycją dla innych państw europejskich. Już w 1961 roku Finlandia uzyskała status członka stowarzyszonego, a sześć lat później była już członkiem pełnoprawnym. Podobnie rzecz miała się z Islandią (pełne członkostwo w 1970 roku) i Lichtensteinem (stowarzyszony od 1960 roku, członkostwo pełnoprawne od 1991 roku). Równocześnie jednak, w wyniku akcesji do EWG, a następnie Unii Europejskiej skład EFTA wyraźnie malał. W 1973 roku ze Stowarzyszenia odeszły Dania i Wielka Brytania, w 1986 Portugalia, a w 1994 Szwecja i Austria. W wyniku tych ruchów, obecnie w EFTA uczestniczą tylko cztery kraje-Norwegia, Szwajcaria, Lichtenstein i Islandia, a rola Stowarzyszenia uległa znacznej marginalizacji. Zanim jednak do tego doszło, państwa członkowskie aktywnie działały na rzecz utworzenia strefy wolnego handlu. Proces ten zakończył się w końcu lat 60-tych XX wieku. Miał stopniowy charakter. Na początku zajęto się zniesieniem ceł i ujednoliceniem opłat granicznych. Ustalono zakaz nakładania na towary eksportowe ceł oraz zwracania ich w przypadku dóbr pochodzących z importu lub surowców zużytych w produkcji towarów idących następnie na eksport. Pozostawiono jednak pewne ograniczenia w postaci klauzul zabezpieczających nakładanych na towary, których nadmiar lub niedobór mógł zagrozić bezpieczeństwu ekonomicznemu państwa. Klauzule stosowano także wtedy, gdy wymiana handlowa mogła negatywnie wpłynąć na bilans płatniczy oraz w sytuacji wystąpienia pewnych trudności ekonomicznych w danym kraju. Kolejnym etapem tworzenia strefy wolnego handlu było określenie ścisłych reguł konkurencji. W ich ramach zakazano stosowania jakichkolwiek praktyk monopolistycznych. Stowarzyszenie twardo stanęło na stanowisku, iż należy prowadzić politykę antymonopolową, antytrustową i antyfuzyjną. Zakazano także subwencjonowania towarów przez państwo, a transfer siły roboczej był dozwolony tylko w ramach wspólnych przedsiębiorstw tworzonych przez członków EFTA. Pewne rygory nałożono również na towary będące przedmiotem obrotu w ramach strefy wolnego handlu. Chodziło tu głównie o ujednolicenie norm technicznych, a przez to zniesienie istniejących dotychczas w związku z nimi barier. Poza tym kraje EFTA wprowadzając wysokie wymogi techniczne w dziedzinie obrotu towarów, stawiały na ich konkurencyjność. Osobny pakiet ustaleń rolnictwo i rybołówstwo. Na temat tych sektorów nie znalazły się żadne ustalenia w Konwencji Sztokholmskiej, ale sytuacja zmieniła się w wycisku presji ze strony państw członkowskich, które zaczęły podpisywać umowy dwustronne. Istnienie strefy wolnego handlu przejawiało się poprzez powstawanie wymiernych efektów. Za nim jednak do tego doszło, państwa stowarzyszone w ramach EFTA musiały poddać się procesom dostosowawczym; dopiero ich wdrożenie dawało możliwość prawdziwego uczestnictwa w zyskach płynących z funkcjonowania strefy wolnego handlu. W pierwszym okresie widoczne było, że bilans zysków i strat wynikający z istnienia strefy nie równoważył się w stosunkach między krajami o niejednakowym poziomie gospodarek. Ten niekorzystny efekt trzeba było zniwelować do minimum. Wdrażane mechanizmy dostosowawcze w znaczący sposób wpływały na najważniejsze wskaźniki ekonomiczne gospodarek krajów stowarzyszonych. Zmiany te dało się zaobserwować zarówno w skali mikro, jak i makro. Dotyczyły one zwłaszcza przekwalifikowania produkcji i handlu pod względem ilościowym, jakościowym i przedmiotowym. Na korzyść zmieniły się także wielkość zatrudnienia oraz bilans handlowy, a strumienie pieniądza charakteryzowały się częstszym niż przedtem przepływem. Wszelkie nowe rozwiązania miały dwojaki charakter-wewnątrzgałęziowy i międzygałęziowy. Zmiany wewnątrzgałęziowe sprawiły, że gospodarki krajów stowarzyszonych gotowe były zrobić krok ku współpracy międzypaństwowej. Aby była ona efektywna, należało przeprowadzić również restrukturyzację międzygałęziowo, która objęła już nie poszczególne kraje osobno, ale wszystkie razem i jednocześnie. W EFTA prowadzono przede wszystkim przebudowę wewnątrzgałęziową, która wpłynęła głównie na rozwój podziału pracy. Szczególnie widać to było w sektorze obuwia i odzieży. Właściwie przeprowadzona polityka przystosowawcza wpływa na efekty wynikające z istnienia strefy wolnego handlu. Ich charakter nie jest jednoznaczny, może być pozytywny lub negatywny. Pierwszy z nich to efekt kreacji handlu, widoczny poprzez ogólny wzrost obrotów towarami. Polega on na przeniesieniu popytu z droższego (bo chronionego) towaru rodzimego na tańszy wyprodukowany w kraju partnerskim. W związku z tym ceny danego towaru oraz jego produkcja spadają u importera. Rośnie natomiast poziom wzajemnej wymiany. W efekcie, przy wysokiej elastyczności podaży, wskaźniki ekonomiczne permanentnie rosną. Wzrost obrotów jest widoczny przede wszystkim w ramach ugrupowania, ale może też zaistnieć poza wspólnotą, pod warunkiem obniżenia taryf i podniesienia dochodów ludności. Efektowi kreacji handlu towarzyszy oczywiście wysoka wymiana pieniądza. Jego zaistnienie widoczne było we wszystkich krajach EFTA. W latach 1959-1969 prawie 200 procent wzrósł zarówno import w ramach Stowarzyszenia, jak również eksport do krajów partnerskich, a o ponad 100 procent import i eksport globalny. Rocznie, wzrost obrotów wewnętrznych kształtował się na poziomie powyżej 11 procent, a globalnych powyżej 7 procent. Drugim efektem, jaki został wywołany poprzez istnienie strefy wolnego handlu był efekt przesunięcia handlu. Skoro handel wewnętrzny stawał się coraz bardziej opłacalny, kraje stowarzyszone zaczęły rezygnować z importowania niektórych grup towarowych z państw trzecich na rzecz importu wewnątrz EFTA. Było to zjawisko negatywne, gdyż tańszą produkcję zastępowano droższą, a wzrost kosztów powodował równocześnie spadek dobrobytu. Efekt przesunięcia wystąpił ponieważ EFTA stosowała bardzo wysokie bariery celne w wymianie z krajami trzecimi, poza tym ich podaż na rynku Stowarzyszenia była bardzo elastyczna i tym samym charakteryzował się popyt na ich towary. Nie bez znaczenia był także fakt wzajemnego uzupełniania się, a przez to samowystarczalności krajów należących do EFTA. Efekt przesunięcia przejawiał się głównie w eksporcie wewnętrznym, który wzrósł o połowę, a tym samym obniżył eksport do krajów spoza Europy. Funkcjonowanie strefy wolnego handlu uaktywniło jeszcze jeden efekt-efekt odchylenia handlu. Występuje on, gdy kraje EFTA nakładają różne cła na towary importowane spoza strefy wolnego handlu. Oczywistym jest, że dochodzi wtedy do przesunięcia importu do kraju, w którym bariery te są najniższe. Staje się on zarazem atrakcyjnym obszarem produkcji opartej na imporcie z krajów trzecich. Powstałe w ten sposób towary, eksportuje się następnie do krajów stosujących wyższe cła. Jak więc widać, istnienie strefy wolnego handlu ma swoje dobre i złe strony. Jest bardziej korzystne dla państw do niej należących, ale równocześnie pobudza gospodarki innych krajów, które chcąc być atrakcyjnymi partnerami muszą automatycznie podnosić jakość i wydajność rodzimej produkcji. Z całą pewnością funkcjonowanie strefy jest jednym z najbardziej istotnych czynników pobudzających wzrost gospodarczy, wyrażający się przede wszystkim poprzez zwiększenie obrotów towarowych oraz podnoszenie jakości towarów będących przedmiotem wymiany. Dla przykładu, w pierwszym dziesięcioleciu funkcjonowania EFTA kraje stowarzyszone odnotowały wzrost PNB o ponad 4 punkty procentowe. Stale poszerzająca się liberalizacja handlu sprawiła, że obszary państw stowarzyszonych stały się bardzo atrakcyjne pod względem inwestycji. Bardzo szybko rozwijały się tam nowe przedsiębiorstwa, siły nabierała także wolna konkurencja. Owo ożywienie gospodarcze było widoczne przede wszystkim w krajach małych, gdzie z powodu dużej koncentracji inwestycji korzyści skali były o wiele wyższe niż w krajach dużych. Ilustracją dla tego zjawiska może być poziom wzrostu dochodu narodowego w Austrii i Norwegii. W pierwszym państwie wyniósł on 0,23 procenta, w drugim 0,03 procenta. Zaobserwowano także wzrost globalnego produktu społecznego w ramach EFTA. Złożyły się na to gruntowne zmiany w produkcji każdego kraju, zwłaszcza w sektorach, w których dane państwo posiadało przewagę.

  1. EFTA dzisiaj

Obecnie, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu traci na znaczeniu. Powstało w prawdzie jako przeciwwaga dla rodzących się Wspólnot Europejskich, ale państwa-założyciele szybko zorientowały się, że ich organizacja nie jest w stanie efektywnie konkurować z Unią Europejską. Zaledwie 14 lat od utworzenia EFTA, główni sygnatariusze Konwencji Sztokholmskiej odstąpili od niej i weszli w skład EWG. Mimo to, Stowarzyszenie działa nadal, choć w znacznie pomniejszonym składzie. Nie jest to już jednak działalność, którą można by porównać z aktywnością z lat 60-tych ubiegłego stulecia. Wtedy wymiana handlowa między Wspólnotami a krajami EFTA charakteryzowała się dużą dynamiką. Szczególnie atrakcyjnymi partnerami dla EWG były Szwajcaria, Szwecja oraz Austria. Lata 90-te charakteryzowały się natomiast spadkiem obrotów między obydwoma organizacjami. Sytuacja ta trwa de facto nadal; wchodzące obecnie w skład EFTA kraje należą, co prawda, do wysokorozwiniętych (ich PKB w przeliczeniu na osobę przekracza średnią unijną), ale nie mogą być w pełni konkurencyjne dla Unii. Mimo to, twierdzenie o bezsensowności powołania i dalszego funkcjonowania EFTA jest fałszywe. Należy bowiem zauważyć, że uczestnictwo w strefie wolnego handlu podniosło efektywność gospodarek krajów wchodzących do Stowarzyszenia, co wydatnie ułatwiło drogę do integracji bądź współpracy z Unią Europejską. Obecnie EFTA otwiera się na kraje pozaeuropejskie; nawiązało stosunki bilateralne z wieloma krajami obydwu Ameryk, Afryki i Azji. Widać więc, że pomimo dużych dysproporcji między EFTA a Unią Europejską, Stowarzyszenie nadal próbuje odgrywać ważną rolę w światowych stosunkach gospodarczych. Z corocznych raportów sporządzanych przez władze organizacji wynika, że zabieg ten-jak na razie-przynosi bardzo pozytywne rezultaty i w związku z tym na pewno będzie kontynuowany w latach następnych.