Znaczący wymiar zagadnieniom sprawiedliwości i spraw wewnętrznych (ang. Justice and Home Affairs (JHA)) zapewnił Traktat z Maastricht, ustanawiający Unię Europejską (podpisany 7 lutego 1992). Unia Europejska, którą ustanowił Traktat z Maastricht, opiera się na trzech filarach.

Pierwszy stanowi Wspólnota Europejska powstała jako wynik połączenia trzech istniejących wcześniej Wspólnot (głównie sprawy gospodarcze oraz społeczne). Drugi filar to Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, wreszcie- trzeci to Wspólna Polityka Spraw Wewnętrznych i Wymiar Sprawiedliwości.

Za wymiar sprawiedliwości oraz sprawy wewnętrzne odpowiedzialna jest Dyrekcja Generalna do Spraw Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych.(Komisarzem jest aktualnie Franco Frattini).

Wymiary sprawiedliwości i spraw wewnętrznych dotyczą między innymi: granic zewnętrznych (konwencja Schengen), migracji, azylu, przestępczości zorganizowanej, korupcji oraz narkotyków, współpracy policji państw członkowskich, służb celnych, oraz orzecznictwa w sprawach karnych i cywilnych. Jego przedmiotem jest również problem terroryzmu międzynarodowego i jego zwalczania.

W latach 90-tych część problemów zdecydowano rozwiązywać w ramach polityki europejskiej. Jednak istnieje cały zakres działań, które szczegółowo rozwiązywane są przez kraje członkowskie wewnętrznie, a Unia jedynie nadaje im ogólny kierunek i w ten sposób koordynuje politykę państw Wspólnoty w omawianym zakresie. Państwa członkowskie mają obowiązek wzajemnego informowania się i konsultowania w związku z prowadzonymi przez siebie działaniami.

W obszarze zainteresowania polityki spraw wewnętrznych oraz wymiaru sprawiedliwości znajdują się m. in.: polityka migracyjna, polityka wizowa, ochrona granic oraz współpraca policyjna i sądowa.

Najważniejsze akty prawne przyjęte w ramach III filara to m. in.:

  • Konwencja dublińska z 15 czerwca 1990r. w sprawie załatwienia wniosków azylowych;
  • Konwencja o przekroczeniu granic zewnętrznych UE (nie weszła w życie ze względu na spór między Wielką Brytanią a Hiszpanią w sprawie Gibraltaru);
  • Konwencje ekstradycyjne z 10 marca 1995 r. i z 27 września 1996 r.; ich celem jest przyspieszenie i uproszczenie procedur ekstradycyjnych;
  • Konwencja o Europolu z 26 lipca 1995 r.(ang.European Police Office- Europejskie Biuro Policji);
  • Konwencja o ochronie interesów finansowych Wspólnoty; dotycząca zwalczania przestępstw na szkodę finansów UE; 28 kwietnia 1999r. utworzono w tym celu Europejski Urząd do spraw Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF);
  • Decyzja ramowa 2002/584/IHA z 13 czerwca 2002 r.; o europejskim nakazie aresztowania.

Polityka migracyjna

Głównym jej zadaniem jest ochronna Unii Europejskiej przed zalewem nielegalnych imigrantów.

Mając na uwadze ten zakres problemów, stale się poszerzający, utworzono program EORDAC- unijną bazę danych, w której kartotekach znajdują się między innymi odciski palców ewentualnych azylantów. Archiwum to dotyczy wszystkich krajów unijnych. Celem stworzenia tego programu jest przeciwdziałanie sytuacji, która pozwalałaby imigrantowi, który nie otrzymał zgody na stały pobyt w jednym kraju na wyjazd do drugiego, w którym ponownie starałby się o podobną zgodę.

Ostatnie wydarzenia np. we Francji, gdzie w roku 2005 doszło szczególnie w Paryżu do fali zamieszek wywołanych w dzielnicach imigranckich pokazują skalę i złożoność problemu.

Komisja Europejska w 2005 roku przyjęła porozumienie, które ma usprawnić działania zmierzające do zredukowania skali nielegalnej imigracji i związanych z nią przestępstw (handlu ludźmi przede wszystkim). Zwraca się uwagę na konieczność podjęcia rzeczywistej współpracy między krajami pochodzenia imigrantów, a państwami docelowymi oraz tranzytowymi. Pewnym rozwiązaniem może być powołanie specjalnego funduszu na w/w cele. Unia przewiduje finansowanie specjalnych ośrodków dla imigrantów (pierwszy w Tanzanii dla uchodźców afrykańskich).

Polityka wizowa

Unia Europejska wprowadziła tzw. obowiązek wizowy dla obywateli krajów trzecich. Wizy te są ujednolicone. Obowiązuje również zasada, według której, jeżeli ktoś otrzymał wizę w jednym z państw UE, automatycznie obowiązuje ona na całym jej terytorium. Przepisy te nie dotyczą takich krajów jak : Wielka Brytania, Dania i Irlandia.

Ochrona granic

Podstawowe znaczenie ma tutaj układ z Schengen, który podpisano w 1985 roku. Został on zawarty przez Francję, Niemcy, Belgię, Holandię oraz Luksemburg,. W roku 1990 przystąpiły do niego także Włochy, Hiszpania, Portugalia oraz Grecja.

Oto niektóre jego zapisy:

  • Zainicjowanie wspólnotowej polityki wizowej i azylowej;
  • Sukcesywne rozwijanie współpracy służb policyjnych wszystkich członków UE;
  • Wzmacnianie zewnętrznych granic Wspólnoty przy jednoczesnej redukcji działań kontrolnych na obszarze samej Unii Europejskiej;
  • Zintensyfikowanie kontroli granic zewnętrznych powinno prowadzić do zlikwidowania konieczności kontroli wewnętrznych na obszarze Schengen;
  • powstanie SIS- Systemu Informacyjnego Schengen- jest to policyjna baza danych na temat m. in. osób podejrzanych o przestępczą działalność, jak również poszukiwanych przez policję wszystkich krajów zaginionych rzeczy itp. Baza ma finalnie zawierać około 10 milionów danych.

Obecnie trwają prace nad nowym systemem informacyjnym Schengen II (SIS II), który ma pozwolić na zniesienie od marca 2007 r. kontroli na wewnętrznym obszarze całej UE. Przystosowany jest do obsługi docelowo 30 krajów. Polska wejdzie do systemu Schengen w październiku 2007 roku.

Zanim to się stało możliwe Polska przeszła długą drogę polityczno- legislacyjną. Negocjacje w tym obszarze rozpoczęto 6 maja 2000r.i ostatecznie sfinalizowano z dniem 30 lipca 2002r.

Nasz kraj nie występował o okresy przejściowe, od początku deklarując chęć wdrożenia wszystkich rozwiązań prawnych ustanowionych poprzez system Schengen. Polska zobowiązała się dostosować swoją politykę wizową do wymogów unijnych. (skutkowało to m. in. koniecznością wprowadzenia dokumentów wizowych dla obywateli Białorusi, Rosji i Ukrainy, co też się stało z dniem 1 lipca 2003r).

Polska musiała ponadto zadeklarować m. in.:

- Pełne wykonanie Planu Działania Schengen,

- Pełną dostępność finansów przeznaczonych na realizację Planu działania Schengen oraz Strategii Zintegrowanego Zarządzania Granicą do 2002 roku, jak również na lata kolejne.

Negocjacje nie były łatwe. Wynikało to między innymi ze szczególnej roli Polski, jako dużego państwa, w stabilizacji systemu bezpieczeństwa europejskiego i ochrony granic UE. W związku z tym, że Polska nie zdecydowała się na jakiekolwiek okresy przejściowe negocjacje utrudniała również polityka unijna, której przedmiotem była kontrola faktycznej sytuacji w naszym kraju, jak również poziomu wdrożenia przepisów prawa unijnego do polskiego porządku prawnego.

W związku z tym należy uznać za sukces strony polskiej doprowadzenie do dość szybkiego zamknięcia negocjacji nie tylko w dziedzinie strefy Schengen, ale w ogóle polityki wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

Współpraca policyjna

Kluczowe znaczenie ma tutaj EUROPOL. Ustanowił go Traktat z Maastricht. Powstał po niemal dwudziestoletnich dyskusjach w 1995 roku. W pełni podjął działalność dopiero w 1998 roku, kiedy to ratyfikowana została konwencja Europolu. Siedzibą tej instytucji jest Haga. Do zadań Europejskiego Biura Policji należą:

  • międzynarodowa współpraca między krajami Unii mająca na celu zwalczanie działalności przestępczej;
  • zawiadywanie działalnością organów ścigania w krajach członkowskich;
  • regulacje dotyczące gromadzonego materiału policyjnego ( na terenie całej UE) oraz analizowanie go;
  • organizowanie i koordynowanie wzajemnego przesyłu informacji o szczególnym charakterze.

Współpraca sądowa

Głównym celem tego rodzaju współpracy jest kooperacja odpowiedzialnych podmiotów w zakresie przepływu dokumentacji prawniczej, możliwość realizacji wyroków zasądzonych przez sądy krajów członkowskich( na zasadach wzajemności). Szczególny wymiar w tej współpracy mają przepisy dotyczące procesu ekstradycji.

Współpraca sądowa ma dwa wymiary podstawowe. Jest to wymiar cywilny oraz wymiar karny.

Jak ważna jest pełna współpraca w omawianej dziedzinie dla Polski mogą świadczyć następujące założenia:

zapewnienie o podjęciu kroków zmierzających do lepszego funkcjonowania organów, których przedmiotem działalności są sprawy z zakresu bezpieczeństwa jak również wymiaru sprawiedliwości; realna i bardzo już w tej chwili bliska(rok 2007) perspektywa wejścia do strefy Schengen na pełnych prawach.

Na szczególną uwagę zasługują tak ewidentnie pozytywne dla rozwoju bezpieczeństwa kraju zintegrowane, czyli bardziej efektywne działania jak:

zainicjowanie współpracy między policją państw Unii Europejskiej (dostępność raportów i różnego rodzaju analiz Europolu, wspólne projekty, takie jak np. szkolenia).

Zwiększa to siłę policji narodowych oraz - co szczególnie ważne - możliwość odnoszenia sukcesów na polu przestępczości zorganizowanej- walki z nią, efektywnego monitorowania i likwidowania przestępczości związanej z nowoczesnymi technologiami (np. z przestępczością komputerową). Zapobiega się w ten sposób rozwojowi przestępczości i wpływa poziom bezpieczeństwa obywateli;

współpraca pomiędzy sądownictwem państw unijnych; wspólne działania administracji celnych państw członkowskich ( w sposób oczywisty ma to przełożenie na zredukowanie takich patologicznych zjawisk jak: przemyt ludzi, narkotyków, dzieł sztuki broni, zwierząt , czy też niebezpiecznych odpadów).