Swoboda przepływu osób i kapitału w Układzie Europejskim między RP i WE.

Unia Europejska jest związkiem państw, które za cel współpracy obrały: dążenie do rozwoju gospodarczego, wzrost poziomu dobrobytu obywateli UE, ale także współpracę na płaszczyźnie politycznej i społecznej. Państwa Unii Europejskiej prowadzą wspólne polityki, jednak każde z nich, jak i instytucje wspólnotowe respektuje odrębność kulturową i historyczną państw narodowych. Tożsamość narodowa jest w tym samym stopniu respektowana i otaczana opieką, jak ustrój demokratyczny, prawa człowieka, prywatna własność i wolny rynek. Unia Europejska posiada swoją flagę (dwanaście złotych gwiazd na niebieskim tle), która wcześniej była także flagą Rady Europy (od 1955 roku) oraz Wspólnot Europejskich (od 1986 roku). Unia posiada wspólny hymn, którym jest fragment "Ody do radości" - IX symfonii autorstwa Ludwiga van Beethovena. Członkami Unii Europejskiej są obecnie: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy, Wielka Brytania, Dania, Irlandia, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Austria, Szwecja, Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Malta oraz Cypr. W roku 2007 członkami Unii mają stać się Bułgaria oraz Rumunia. Państwami stowarzyszonymi są: Chorwacja, Turcja oraz Macedonia. Za potencjalnych kandydatów na członków Unii uważa się: Bośnię i Hercegowinę, Albanię, Czarnogórę oraz Serbię.

Unia Europejska prowadzi politykę w oparciu o trzy filary. Filar pierwszy (w zakresie gospodarki) odnosi się do trzech Wspólnot Europejskich: Wspólnoty Europejskiej (WE), Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS), a także Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EUROATOM). Drugim filarem Unii Europejskiej są działania w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, trzecim zaś - Wspólna Polityka wobec Spraw Wewnętrznych i Wymiaru Sprawiedliwości.

Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) została powołana w roku 1951, w Paryżu na okres 50 lat. Celem powołania Wspólnoty było dążenie do ścisłej współpracy państw członkowskich w zakresie obrotu surowcami i produktami przemysłu węglowego oraz stalowego.

Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), przemianowana następnie na Wspólnotę Europejską została powołana do życia Traktatem Rzymskim w roku 1957. Państwa, które podpisały Traktat, a więc: Niemcy, Włochy, Luksemburg, Francja, Holandia oraz Belgia, za główny cel obrały utworzenie Rynku Wewnętrznego, którego podstawą funkcjonowania byłyby cztery główne zasady: swobodny przepływ osób, towarów, usług oraz kapitału. Cel ten został ostatecznie osiągnięty w roku 1999, kiedy to obrót handlowy na terytorium unijnym zaczął być realizowany w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej. Oprócz gwarancji swobodnej wymiany handlowej, a także likwidacji ograniczeń w przepływie osób i kapitału doprowadzono do przyjęcia wspólnej waluty - euro.

EUROATOM, czyli Europejska Wspólnota Energii Atomowej została powołana, podobnie jak EWG, Traktatem Rzymskim z roku 1957. Za główny cel Wspólnota obrała wykorzystanie energii jądrowej w sposób pokojowy.

Integracja naszego kraju z Unią Europejską była priorytetem polityki zagranicznej lat 90-tych XX wieku i początku XXI wieku. Przemawiał za tym polski interes narodowy. Polska stała się członkiem UE z dniem 1 maja 2004 roku. Od tego czasu możemy czerpać korzyści wynikające z członkostwa, od swobody przepływu osób po prowadzenie wymiany handlowej w obrębie wspólnego rynku. Współpraca ze Wspólnotami rozpoczęła się jeszcze przed przemianami roku 1989, a mianowicie rok wcześniej, kiedy to nasz kraj zdecydował się na nawiązanie stosunków dyplomatycznych z WE. W roku 1989 Polska i Wspólnoty podpisały umowę o współpracy gospodarczej. Lata 90-te to proces pogłębiania współpracy w dziedzinach nie tylko gospodarczych. Integracja ta polegała na dążeniu do likwidacji istniejących dysproporcji i ograniczeń uniemożliwiających intensywny rozwój gospodarczy, pogłębianiu koordynacji i harmonizacji w ramach prowadzonej polityki gospodarczej i społecznej. Przyjęcie Polski do struktur unijnych było możliwe dzięki kontynuacji reform podjętych w związku ze zmianami roku 1989. Spełnienie kryteriów niezbędnych do osiągnięcia członkostwa umożliwiły przekształcenia organizacyjne, własnościowe i restrukturyzacyjne w polskiej gospodarce. Było to niezbędne, aby móc współpracować, ale także konkurować w europejskiej grze rynkowej. Członkostwo w ramach Unii Europejskiej umożliwia:

- realizację wspólnych polityk, przede wszystkim: handlowej, rolnej oraz transportowej;

- harmonizację polityk w zakresie: rybołówstwa, przemysłu, środowiska naturalnego, badań naukowych i postępu technicznego, opieki społecznej oraz kształcenia zawodowego;

- obrót handlowy w ramach Rynku Wewnętrznego, którego podstawami są zasady: swobodnego przepływu osób, towarów, usług i kapitału;

- działania w ramach systemu gwarantującego ochronę konkurencji i konsumentów;

- działania w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej i zastąpienie waluty narodowej przez walutę wspólną - euro.

Przed przystąpieniem Polski do Unii europejskiej sceptycy wyrażali swoje obawy wobec akcesji. Jak pokazała dwuletnia praktyka naszego kraju, a także wieloletnia praktyka państw członkowskich współpraca w ramach struktur unijnych przynosi ogromne korzyści, nie tylko w sferze gospodarczej. Wzrost poziomu inwestycji gospodarczych, silna dyscyplina monetarna, modernizacja infrastruktury, dostęp do wspólnego rynku to tylko niektóre korzyści, które przyniosło państwom wstąpienie do Unii Europejskiej. Widać to najbardziej wyraźnie na przykładzie państw, które wstępując do UE posiadały dużo niższy wskaźnik PKB od średniej unijnej. Proces integracji Polski ze Wspólnotami następował w sposób etapowy, więc polscy przedsiębiorcy zdążyli na czas, aby przystosować się do konkurencji na wspólnym rynku. Dodatkowo, już po akcesji, niektóre obszary, które wymagały dostosowań do prawa unijnego zostały objęte okresem przejściowym.

Zasada swobodnego przepływu osób gwarantuje każdemu obywatelowi państwa członkowskiego na osiedlanie się, podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej, oraz podejmowanie pracy w każdym z krajów Unii Europejskiej. Przed akcesją, zgodnie z zapisami Układu Europejskiego, Polacy mieli ograniczony dostęp do rynków pracy państw członkowskich. Zapisy stanowiły, iż legalnie zatrudnieni polscy pracownicy w krajach członkowskich, a także zatrudnieni legalnie w Polsce pracownicy krajów członkowskich nie będą w jakikolwiek sposób dyskryminowani ze względu na obywatelstwo odnośnie warunków pracy, wynagrodzeń i zwolnień. Do kompetencji poszczególnych państw członkowskich należało jednak przyznawanie Polakom prawa do pracy. Decydowały więc regulacje przyjęte na lokalnych rynkach pracy. Legalnie zatrudnieni pracownicy z Polski, a także członkowie ich rodzin przebywający legalnie na terenie danego państwa członkowskiego, według zapisów Układu Europejskiego, mieli prawo do wliczenia okresów ubezpieczenia, zatrudnienia bądź też pobytu w krajach Unii w sposób skumulowany, kiedy było to niezbędne do ustalenia wysokości emerytury, renty inwalidzkiej, odszkodowań w przypadku śmierci, bądź też zagwarantowania niezbędnej opieki medycznej. Unia Europejska nie prowadziła i nie prowadzi nadal wspólnej polityki odnośnie zatrudnienia. Przed akcesją Polski do UE sprawy dotyczące zatrudnienia polskich pracowników były także regulowane umowami dwustronnymi. Umowy takie zawarły z Polską: Niemcy, Belgia, Francja oraz Luksemburg. Znalazły się w nich kryteria warunkujące dopuszczenie polskich pracowników do rynków pracy tych czterech państw. Zapisy Układu Europejskiego stanowiły, iż polscy pracownicy mogą uzyskać zezwolenie na zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej na terenie państw członkowskich Unii na zasadach samozatrudnienia. Tak więc rejestracja działalności gospodarczej oznaczała możliwość prowadzenia np. warsztatu lub pracowni o określonym profilu, nie umożliwiała jednak podjęcia pracy na rynku danego kraju członkowskiego. Polskie przedsiębiorstwa działające na terenie państw Unii były objęte zakazem dyskryminacji ze względu na obywatelstwo przedsiębiorcy. Wyjątkiem od tej zasady były przedsiębiorstwa zajmujące się usługami transportowymi, żeglugą śródlądową i przybrzeżną. Polacy mogli więc zakładać przedsiębiorstwa, nie tylko świadczące konkretne usługi, ale zajmujące się także handlem towarowym, lub przepływem kapitału. Podobne rozwiązania, jednak w nieco późniejszym terminie przyjęła Polska wobec przedsiębiorców będących obywatelami państw Unii. W związku z tym Polska została objęta okresem przejściowym, w czasie trwania którego nie mogła wprowadzać nowych ograniczeń, natomiast w kolejnych etapach była zobowiązania do wprowadzania ułatwień dla przedsiębiorców unijnych chcących prowadzić działalność gospodarczą w naszym kraju. Ograniczenia wobec przedsiębiorców zagranicznych, według postanowień Układu Europejskiego, mogły dotyczyć: obszarów objętych restrukturyzacją, regionów borykających się z poważnymi problemami (także o charakterze społecznym), nowotworzonych dziedzin gospodarki, obszarów gospodarki, gdzie istnieje zagrożenie znacznego obniżenia udziału producentów polskich w określonej dziedzinie gospodarki lub w dostawach rynkowych. W przedsiębiorstwie możliwe było zatrudnienie tzw. kluczowego personelu firmy, którego członkowie byli obywatelami państwa, z którego pochodził przedsiębiorca i którzy zasiadali na kierowniczych bądź też specjalistycznych stanowiskach w przedsiębiorstwie. Osoby będące kluczowymi pracownikami firmy, jak i właściciele przedsiębiorstwa i ich przedstawiciele posiadali prawo do uzyskania wizy, do stałego pobytu i pracy na terenie państwa przyjmującego.

Swoboda przepływu kapitału gwarantuje między innymi możliwość międzynarodowego transferu zysków na obszarze Unii Europejskiej, a także likwidację ograniczeń związanych z inwestowaniem i nabywaniem aktywów o charakterze rzeczowym i finansowym przez podmioty zagraniczne. Zapisy Układu Europejskiego gwarantowały swobodę transferu kapitału w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej według przepisów państwa przyjmującego, bądź też na zasadzie samozatrudnienia. Swoboda przepływu kapitałów obowiązuje także w przypadku likwidacji tych typów działalności. Zgodnie z zapisami Układu państwa aspirujące do członkostwa jak również państwa już będące członkami były zobowiązane powstrzymać się od wprowadzania w tym zakresie bardziej rygorystycznych przepisów. Państwa kandydujące miały doprowadzić do takich zmian w prawie krajowym, aby możliwa była realizacja zasady swobodnego transferu kapitałów. Zapisy Układu Europejskiego znajdowały zastosowanie jedynie w przypadku transferu kapitału przeznaczonego na inwestycje. Swoboda przepływu kapitału skutkuje liberalizacją świadczenia usług finansowych na obszarze Unii Europejskiej. Świadczenie usług finansowych podlega koordynacji i harmonizacji w oparciu o trzy podstawowe zasady:

- zasada kontroli przedsiębiorstw świadczących usługi finansowe przez kraje macierzyste;

- zasada działania instytucji finansowych w oparciu o licencje obowiązujące we wszystkich państwach UE i umożliwiające prowadzenie działalności gospodarczej na obszarze tych państw;

- zasada wzajemności.

Świadczenie usług finansowych na obszarze Unii Europejskim to przede wszystkim działalność w zakresie bankowości i usług parabankowych, ubezpieczeń i transakcji rynku kapitałowego. Przyjęto za zasadę, iż uzyskanie pozwolenia na prowadzenie działalności bankowej w jednym z państw Unii skutkuje możliwością prowadzenia takiej działalności także w pozostałych krajach członkowskich. Podobnie rzecz ma się w przypadku działalności ubezpieczeniowej (także zakładanie filii przedsiębiorstwa). Układ Europejski został wyposażony w załącznik, który wprowadzał pewne ograniczenia w tych dziedzinach usług, jednak przewidywał także dziesięcioletni okres (do roku 2004), w ciągu którego polski rynek bankowy i ubezpieczeniowy zostanie całkowicie otwarty dla podmiotów z krajów członkowskich UE. Do tego czasu przewidziano także obowiązek zagwarantowania inwestorom zagranicznym możliwości udziału w zakupie wszelkiego typu papierów wartościowych emitowanych przez przedsiębiorstwa w Polsce, a także dostępu do usług rynku pieniężnego oraz w zakresie deponowania, powiernictwa i pośrednictwa w ramach rynku konsultingowego. Do roku 2004 polscy przedsiębiorcy musieli poprawić efektywność na rynku usług finansowych, doprowadzić do dokapitalizowania przedsiębiorstw świadczących usługi finansowe tak, aby były one konkurencyjne z dniem akcesji. Udało się to także dzięki uczestnictwu naszego kraju w OECD.

Proces integracji gospodarczej wymógł na instytucjach Unii sformułowanie założeń polityki wobec małych i średnich przedsiębiorstw. Celem sformułowania założeń było poprawienie ekonomicznego klimatu funkcjonowania owych przedsiębiorstw. Nacisk położono na doprowadzenie do liberalizacji i harmonizacji prawa regulującego działalność małych i średnich przedsiębiorstw, zagwarantowania realizacji zasad uczciwej konkurencji, ułatwień w sferze podatkowej oraz wzrostu poziomu inwestycji i eksportu.

Zgodnie z definicją opracowaną przez unijne instytucje, przedsiębiorstwo średnie to firma, której liczba pracowników nie przekracza 250 osób, obrót w skali roku nie jest większy niż 40 milionów euro, bądź też bilans całkowity w skali rocznej nie przekracza 27 milionów euro. Przedsiębiorstwo średnie musi także spełniać warunek niezależności. Przedsiębiorstwo małe, to według unijnej definicji firma, której liczba pracowników nie przekracza 50 osób, obrót w skali roku jest niższy niż 7 milionów euro, bądź też całkowity bilans w skali rocznej nie przekracza 5 milionów euro. Przedsiębiorstwo małe, podobnie jak średnie jest zobowiązane spełniać warunek niezależności. Przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób określane są jako mikroprzedsiębiorstwa (bardzo małe przedsiębiorstwa). Przedsiębiorstwa spełniają kryterium niezależności, gdy co najmniej 25 % udziałów nie należy do jednego lub większej liczby przedsiębiorstw. Według statystyk dotyczących średnich i małych przedsiębiorstw, na obszarze Unii Europejskiej w 92,4 % firm zatrudnienie znajduje mniej niż 10 osób, w 7,5 % firm zatrudnionych jest od 10 do 499 osób, natomiast w 0,1 % firm pracuje ponad 500 osób. Mikroprzedsiębiorstwa zatrudniają największą ilość pracowników (33 %), przedsiębiorstwa duże zatrudniają 24,7 % spośród wszystkich pracowników. Jak pokazały badania, w ciągu pierwszych 3 lat działania upada około 35 - 40 % przedsiębiorstw, natomiast w okresie od 8 do 10 lat działalności upada około 60% spośród wszystkich powstających firm. Głównymi czynnikami, które powodują upadanie małych i średnich przedsiębiorstw są: nieumiejętne zarządzanie przedsiębiorstwem, skomplikowana sytuacja administracyjna i prawna, złożoność procedur związanych z obrotem handlowym w ramach jednolitego rynku, pozyskiwanie środków na inwestycje oraz słabość w pozyskiwaniu informacji. W roku 1994 został opracowany Zintegrowany Program na rzecz Średnich i Małych Przedsiębiorstw, którego twórcy wyszli z założenia, iż to właśnie tego typu przedsiębiorstwa są dźwignią rozwoju gospodarczego państw Unii Europejskiej. Program ów miał na celu integrację działań, zarówno ogólnokrajowych, jak i regionalnych i lokalnych, nakierowanych na stworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju średnich i małych firm. Aby zapewnić stały dostęp do informacji potrzebnych w działalności przedsiębiorstw utworzone zostały europejskie centra informacyjne o nazwie Euro - Info. Obecnie na obszarze UE działa około 250 takich instytucji. W Polsce centra te znajdują się w Lublinie, Koszalinie, Wałbrzychu, Kaliszu, Katowicach, Toruniu, Białymstoku, Szczecinie, Rzeszowie, Kielcach, Krakowie, Gdańsku oraz Warszawie. Mają one za zadanie dostarczanie przedsiębiorstwom wszelkich, niezbędnych do ich funkcjonowania informacji dotyczących obrotu handlowego na obszarze Unii. Centra te są bezpośrednio podległe Komisji Europejskiej, dlatego też mają one dostęp do wszelkich publikacji, a także baz danych, które mogłyby zainteresować unijnych przedsiębiorców. Centra Euro - Info udzielają fachowych informacji odnośnie m.in. regulacji prawnych, rozwiązaniach podatkowych, zasadach ujednolicania standardów, programach pomocowych. Można w nich uzyskać informacje dotyczące całej Wspólnoty, jak i poszczególnych regionów. Centra oferują także pomóc w dotarciu do baz danych zawierających informacje o potencjalnych partnerach handlowych. Układ Europejski zakładał, iż rząd polski we współpracy z instytucjami wspólnotowymi będzie podejmował działania na rzecz rozwoju średnich i małych przedsiębiorstw przez między innymi:

- upowszechnienie rozwiązań o charakterze prawnym, administracyjnym, technicznym, podatkowym oraz finansowym, które wspomogą zakładanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Rozwiązania te mają także wspierać współpracę między przedsiębiorcami różnych państw Unii;

- zagwarantowanie specjalistycznych usług dla małych i średnich przedsiębiorstw poprzez wsparcie udzielone instytucjom świadczącym takie usługi (szkolenia dla managerów, księgowych, marketingowców, kontrolerów jakości itd.);

- zagwarantowanie wsparcia odnośnie współpracy międzypaństwowej w celu pozyskiwania informacji dotyczących małych i średnich przedsiębiorstw (poprzez współpracę w ramach centrów Euro - Info, Sieci Współpracy Gospodarczej BC - Net itd.).

Unia Europejska gwarantuje obrót handlowy w warunkach ochrony konkurencji i konsumentów. Traktat o Wspólnocie Europejskiej zakazuje przedsiębiorcom działającym na obszarze UE nawiązywania porozumień, zawierania umów i prowadzenia takiej działalności, która mogłaby naruszyć zasady wolnej konkurencji w obrocie handlowym. Twórcy przepisów mieli na myśli przede wszystkim uzyskiwanie korzyści przez przedsiębiorstwa w wyniku posiadania przez nie monopolistycznej pozycji, bądź też w wyniku działań państw członkowskich (subsydiowanie przedsiębiorstw, nierówne traktowanie podmiotów w realizacji zamówień publicznych itp.). Układ Europejski między Polską i Wspólnotami wymieniał te działania, które mogą przynieść negatywne skutki i ograniczyć zasady wolnej konkurencji:

- jakiekolwiek uzgodnienia między pojedynczymi przedsiębiorstwami lub grupami przedsiębiorstw mające na celu realizację działań, które mogłyby w jakikolwiek sposób ograniczyć zasadę wolnej konkurencji obowiązującą na wspólnym rynku wewnętrznym;

- uzyskiwanie korzyści przez przedsiębiorstwo wynikające z pozycji monopolistycznej w Polsce lub na terytorium wspólnotowym;

- traktowanie w sposób nierówny przedsiębiorstw przy udzielaniu jakiejkolwiek pomocy publicznej, co może skutkować ograniczeniami zasady wolnej konkurencji.

Jednym ze skutków akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej jest przekazanie niektórych kompetencji, które do tej pory należały do państw narodowych w gestie instytucji unijnych. Są to między innymi kompetencje w zakresie opracowywania założeń polityk: handlowej, rolnej, transportowej itd. Rezygnacja z niektórych kompetencji państwowych była jednym z głównych argumentów eurosceptyków. Zwolennicy akcesji odpowiadali, iż Polska uzyska w zamian środki pozwalające na współkształtowanie zasad współpracy europejskiej. Przeciwnicy Unii Europejskiej obawiali się groźby utraty przez Polskę tożsamości i podnosili argument, iż Zachód dąży do osłabienia polskich wartości narodowych. Efekty akcesji miały jednak charakter zupełnie inny. Współpraca gospodarcza i polityczna pociągnęła za sobą pogłębienie kontaktów społecznych, co doprowadziło z kolei do wzbogacenia, a nie zubożenia naszych wartości i kultury. Współpraca z innymi państwami członkowskimi pomogła wyjaśnić nieporozumienia dotyczące historii wzajemnych stosunków. Analitycy wskazują jednak także na koszty, które ponosi Polska w związku z akcesją, m.in. upadek niekonkurencyjnych przedsiębiorstw (co skutkuje wzrostem bezrobocia), a także takie koszty wymierne, jak bezpośrednie składki do wspólnego, unijnego budżetu. Jak dotąd jednak żadne z państw nie zrezygnowało ze współpracy w ramach Wspólnot Dwuletnie polskie doświadczenia w Unii także wskazują na to, iż akcesja była dobrym rozwiązaniem dla naszego kraju.