1. Średniowiecze - granice czasowe epoki
jest epoką trwającą miedzy V a XV stuleciem. Za jej początek uznaje się datę upadku Cesarstwa Zachodniegorzymskiego (476 rok). Koniec epoki jest kwestią sporną. Podaje się trzy daty: wynalezienie druku przez Gutenberga (1440), upadek Konstantynopola (1453) i odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492). Nazwę dla epoki stworzyli pisarze renesansu, którzy uważali, że średniowiecze jest czasem przejściowym między antykiem a odrodzeniem. Uważali je za mroczny okres kryzysu prawdziwych, klasycznych wartości.
2. Średniowiecze dzielimy na trzy okresy:
- wczesne (V-X)
- dojrzałe (X-XIII)
- późne (XIV-XV)
3. Teocentryzm
"Bóg w centrum", kultura, sztuka, obyczajowość średniowiecza były podporządkowane religii. Bóg był w centrum zainteresowań człowieka, uważano go za przyczynę, ośrodek, cel wszystkich ludzkich działań. Głównym zadaniem człowieka było dążenie do osiągnięcia zbawienia.
4. Uniwersalizm
Czyli wspólnota wiary, władzy, kultury, sztuki w większości państw europejskich. W zjednoczonych pod władzą cesarsko - papieską, chrześcijańskich krajach kultura, filozofia i sztuka podejmowały podobne motywy i problemy.
5. Motyw Deesis
Charakterystyczny dla sztuki średniowiecznej motyw przedstawiający trzy postacie: Chrystusa - sędziego siedzącego na tronie, Matkę Bożą i Jana Chrzciciela. Jest to obraz występujący zarówno w chrześcijaństwie wschodnio - jak i zachodnioeuropejskim.
6. Hierarchia
Średniowieczna wizja świata, uporządkowanego zgodnie z bożym zamysłem. W świecie tym każde stworzenie miało swoje miejsce. Ponad wszystkim stał Bóg, pomiędzy Nim a człowiekiem istniał ogromny, nieprzekraczalny dystans.
7. Pośrednictwo
Średniowieczna idea religijna. Pomiędzy Stwórcą a stworzeniem pośredniczyć mieli: Jan Chrzciciel i Maryja - ideę tę symbolizował w sztuce motyw deesis.
8. Archaizm
Przestarzała forma językowa. Archaizmy dzielimy na: leksykalne (wyrazy, których dziś nie używamy), fonetyczne (wymiany poszczególnych liter w wyrazach), fleksyjne (wyrazy, które dziś się inaczej odmieniają), słowotwórcze (wyrazy mające dziś inną formę słowotwórczą), znaczeniowe (wyrazy brzmiące tak samo ale mające dziś inne znaczenie), składniowe (konstrukcje zdaniowe nie używane we współczesnym języku)
6. Bogurodzica:
- najstarsza polska pieśń religijna, a jednocześnie najstarszy polski zachowany tekst.
- autorstwo jej jest nieznane, dawniej przypisywano je św. Wojciechowi, jednak współcześni uczeni nie zgadzają się z tym poglądem, czas powstania - najprawdopodobniej połowa XIII w.
- Bogurodzica była pierwszym polskim hymnem narodowym; śpiewali ją rycerze przed bitwą pod Grunwaldem - tak wynika z kroniki Jana Długosza, XV-wiecznego historyka, nazywającego "Bogurodzicę" "pieśnią ojczystą"
- pierwsza wersja "Bogurodzicy" składała się z dwóch strof rozdzielonych refrenem "Kyrieleison", ten właśnie refren stanowi źródło przypuszczeń, że pieśń mogła być rozwinięciem greckiej formuły niezrozumiałej dla wiernych w Polsce
- w pieśni występuje wspomniana wyżej idea pośrednictwa, podmiot zbiorowy będący wspólnotą wszystkich wierzących, zwraca się do Matki Bożej prosząc, by wstawiła się za nim u swojego Syna; zwraca się też do samego Chrystusa, by za pośrednictwem Jana Chrzciciela dał modlącym się spokojne, szczęśliwe życie na ziemi, a także wieczne szczęście w raju
7. Style w sztuce średniowiecza:
- styl romański
a) Malarstwo - postaci ludzkie na romańskich obrazach są płaskie i przedstawione nierealistycznie. Na słynnym obrazie włoskiego malarza Duccia przedstawiona jest Madonna, wokół której unoszą się aniołowie. Artyści ówcześni nie znali perspektywy. Złote tło obrazu symbolizuje niebo i boże królestwo.
b) Architektura - styl romański rozwijał się pomiędzy XI a XIII wiekiem. Przykładem jest Kolegiata w Tumnie pod Łęczycą pochodząca z XII w. Budowla odznacza się ona masywnością i prostotą geometrycznych kształtów. Na grubych, kamiennych murach spoczywa ciężkie sklepienie mające kształt połowy walca. Małe okna sprawiają, że wnętrze jest mroczne. Bryłę budowli urozmaicają półkoliste przybudówki.
- styl gotycki:
a) Architektura - gotyk rozwijał się schyłku średniowiecza w XIII-XV w. (jest to tzw. "jesień średniowiecza") Jest to tzw. styl "wielkich katedr". Przykładem jest katedra Reims: wysoka, strzelista, sprawia wrażenie smukłej i lekkiej. Wysokie, ostrołukowe okna są bogato ozdobione witrażami i rozetami. Charakterystyczną cechą budowli w tym stylu było sklepienie krzyżowo - żebrowe. Wnoszące się pod niebo kościoły miały przypominać wiernym, że powinni kierować swe myśli ku górze, ku Bogu.
b) Malarstwo - ówczesne malarstwo charakteryzowało się ostrym, wyrazistym rysunkiem. Postacie są bardziej realistyczne niż w sztuce romańskiej. Różnią się figurą, wyrażają różne emocje. Dominuje tematyka sakralna.
8. Apokryfy
Legendy opowiadające o życiu Maryi, Jezusa i świętych. Zawierają szczegóły nie opisane w Biblii a ich popularność wynikała z głodu tych szczegółów, sprawiających, że postacie świętych wydawały się bardziej ludzkie i przystępne. Apokryfy mają pozory autentyzmu, dlatego wątki z nich pochodzące zakorzeniły się w świadomości chrześcijan i funkcjonowały na równi z historiami przedstawionymi w Pisma Świętego. Najczęstszymi tematami apokryficznych opowiadań są narodziny i śmierć Jezusa.
9. Pieta
Popularne w sztukach plastycznych ukazanie Matki Boskiej bolejącej nad położonym na jej kolanach ciałem zdjętego z krzyża Chrystusa.
10. "Posłuchajcie bracia miła"
Pochodzący z XV wieku liryczny monolog cierpiącej pod krzyżem Matki Boskiej. Gatunek ten nosi nazwę "żalu" lub "planktu". Pozostałe tytuły utworu to: "Lament świętokrzyski" i "Żale Matki Bożej pod krzyżem". Maryja przedstawiona jest w utworze jako matka, która cierpi, płacze, użala się nad nieszczęściem swojego ukochanego Syna. Czuje ból jak każda matka. To przedstawienie ludzkiej, osobistej tragedii potęgują zdrobnienia: "główka", "Synku", jak również częste użycie zaimka: mój, ja. Wiersz oparty jest na wątkach apokryficznych.
11. Filozofia średniowieczna
- Tomizm - filozofia stworzona przez św. Tomasza z Akwinu. Nawiązał on do poglądów Arystotelesa. Uważał, że wszystko, co Bóg stworzył uporządkowane jest hierarchicznie. Na najwyższym piętrze "drabiny bytów" znajdują się aniołowie, potem człowiek, zwierzęta i rośliny. Zadaniem człowieka jest przezwyciężanie swoich słabości i dążenie do cnoty. Poznanie ludzkie składa się z dwóch aspektów: rozumowego i opartego na wierze. Te dwa aspekty nie są sprzeczne, ale uzupełniają się wzajemnie. Wynika z tego, że Boga można zrozumieć za pomocą rozumu - św. Tomasz był zwolennikiem scholastyki.
- Augustynizm - filozofia stworzona przez św. Augustyna. Nawiązał on do poglądów Platona. Był zwolennikiem dualistycznego widzenia świata: dzieli się on na dwie przeciwstawne sfery: ducha czyli dobro i materię czyli zło. Człowiek, który składa się z duszy i ciała jest wiecznie rozdarty między dążeniami duchowymi i materialnymi, między dobrem a złem. W świecie wciąż toczy się walka między dwoma porządkami: bożym i ziemskim. Poznanie człowieka odbywa się nie na drodze rozumowej, ale poprzez iluminację - intuicję, oświecenie przez łaskę bożą. Najważniejsze dzieła św. Augustyna to "Wyznania" i "O państwie bożym".
12. Scholastyka
To prąd w średniowiecznej filozofii i religii polegający na dążeniu do naukowego wyjaśnienia zasad wiary.
13. Litania
To gatunek modlitwy błagalnej, składa się ona z paralelnie ułożonych zwrotów do Boga, Maryi lub świętego.
14. Średniowieczna koncepcja człowieka
Głównym zadaniem i celem człowieka jest doskonalenie duszy i osiągniecie zbawienia. Ciało i dobra doczesne utrudniają człowiekowi osiągnięcie świętości.
15. Hagiografia
"Żywotopisarstwo", legendy opowiadające wydarzenia z życia świętych, pojawiły się we wczesnym średniowieczu (IV - V wiek). Najsłynniejszym dziełem hagiograficznym jest Złota Legenda Jakuba de Voragine (żywoty świętych na każdy dzień roku). Najważniejszym polskim dziełem hagiograficznym jest "Legenda o świętym Aleksym".
16. "Legenda o świętym Aleksym"
Jest to wierszowany utwór pochodzący z XV wieku. Opowiada życiorys świętego zgodnie z typowym schematem utworu hagiograficznego:
- Aleksy pochodził z bogatego rzymskiego domu
- jego rodzice byli pobożni i miłosierni dla ubogich
- okoliczności narodzin - towarzyszył im cud; małżonkowie długo czekali na potomka na potomka zanim Bóg wysłuchał ich gorących modlitw
- Aleksy już w młodości wyróżniał pobożnością
- w dniu swego ślubu z Famijaną Aleksy postanawia wstąpić na drogę świętości, porzuca dom i młodą żonę
- wyrzeka się dóbr doczesnych i zostaje ascetą: rozdaje swój majątek i wędruje do miasta do miasta żyjąc z jałmużny
- cuda w mieście Laodycei :do klucznika schodzi Matka Boża z obrazu i prosi go by wpuścił Aleksego do wnętrza kościoła
- Aleksy wraca Rzymu, chce pozostać nierozpoznany, mieszka pod schodami własnego domu cierpliwie znosząc upokorzenia ze strony służby ojca
- jego śmierci towarzyszą cuda: gdy przeczuwa jej bliskość, spisuje na kartce swój żywot; ten list odczytać może tylko jego żona; nie może wydobyć z jago zaciśniętej dłoni kartki - udaje się to dopiero Famijanie
- gdy Aleksy umiera dzwony we wszystkich kościołach Rzymu zaczynają same bić.
- Asceza - wyraz ten pochodzi z języka greckiego i znaczy "ćwiczenie". Jest to popularny w średniowieczu ideał postępowania, polega na dobrowolnym wyrzeczeniu rozkoszy życia doczesnego. Asceta umartwia wciąż duszę i ciało. Chce w ten sposób odpokutować swe grzechy i osiągnąć zbawienie.
17. Święty Franciszek z Asyżu (1181-1226)
Również wyrzekł się przyjemności doczesnych, rozdał swój majątek, chodził po świecie i głosił kazania. Jednak jego asceza nie łączyła się z ciągłym smutkiem. Był pełen radości życia i miłości do świata. Nazywał siebie "wesołkiem bożym". Św. Franciszek nie pogardzał jak inni asceci tym, co materialne i cielesne. Uważał, że wszystko, co Bóg stworzył jest dobre, piękne i powinno być obdarzone miłością. O swoim ciele mówił "brat - ciało". Kochał wszystkich ludzi, pomagał chorym i cierpiącym. Kochał także przyrodę: rośliny, zwierzęta. Udało mu się oswoić wilka i przekonać go żeby nie robił nikomu krzywdy.
18. Franciszkanizm
Występował również w literaturze XX wieku. Nawiązując do poglądów Franciszka z Asyżu utwory tworzone w myśl tej idei ukazywały człowieka prostego, umiejącego ciszyć się życiem, religijnego i szanującego naturę. Pochwała prostoty łączy się często w tych utworach z celowym uproszczeniem stylu i kompozycji utworu.
19. Średniowieczny ideał rycerza:
- odwaga
- wierność ideałom
- honor
- dotrzymywanie danego słowa
- nadludzka siła
- szlachetność
- szacunek dla słabszych
- wierność wybrance serca
- wierność władcy
20. Pieśń o Rolandzie" (XI w.)
Bohaterem utworu jest idealny średniowieczny rycerz. Jego ideałami, dla których gotowy był oddać życie były: wierność wierze chrześcijańskiej, miłość do ojczyzny "słodkiej Francji", wierność i lojalność wobec władcy, którego był wasalem, solidarność względem towarzyszy broni. Kierował się rycerskim honorem. Wolał umrzeć niż stchórzyć, dlatego podczas opisanej w utworze walki z Saracenami nie wezwał pomocy i zginął w nierównej bitwie.
21. Krucjaty
Inaczej wyprawy krzyżowe - pierwsza krucjata odbyła się w 1095 roku, jej celem było wyzwolenie Ziemi Świętej z rąk pogan. Epoka krucjat trwała do XIII w. Rezultatem wypraw krzyżowych było powstanie chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy, upadło jednak ono już w 1291 r. Jedynym polskim znanym rycerzem krzyżowym był Henryk, syn Bolesława Krzywoustego, książę sandomierski, który w 1154 r. udał się na wyprawę do Palestyny.
22. Motyw błędnego rycerza
Wędruje wciąż po świecie w poszukiwaniu przygód, broni słabszych, walczy z potworami, jest wierny damie swego serca. Za główny cel stawia sobie doskonalenie swego męstwa, szlachetności i odwagi.
23."Legenda o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu"
Kultura średniowieczna obfitowała w przyswojone przez chrześcijaństwo elementy wierzeń, legend, zwyczajów pochodzących z czasów pogańskich. Przykładem są tzw. opowieści bretońskie. Historie te inspirowane były legendami Celtów, ludu zamieszkującego krainę zwaną Bretanią położoną na północno-zachodnim wybrzeżu Francji, u schyłku starożytności wypartego z Wysp Brytyjskich. Bohaterem opowieści bretońskich jest król Artur, broniący wysp przed najazdem germańskim. Jego drużynę stanowiło grono rycerzy zasiadających przy sławnym Okrągłym Stole. Symbolizował on równość panującą pomiędzy królewskimi towarzyszami. Opowieści o królu Arturze zawierają wiele fantastycznych motywów rodem z kultury celtyckiej. Bohaterowie legendy walczą z potworami i olbrzymami. Podróżują przez ciemne, tajemnicze lasy, na polanach spotykają znikające, magiczne zamki.
24. Święty Graal
To cudowny kielich, do którego biblijny Józef z Arymatei rzekomo zebrał krew spływającą z boku umierającego Chrystusa. Był on celem licznych wypraw rycerzy Okrągłego Stołu. Historia św. Graala jest opowieścią apokryficzną.
25. Alegoria
Konkretne przedstawienie zjawiska abstrakcyjnego, np. wartości moralnej, poglądu, idei. Sztuka średniowieczna obfitowała w symbole. Symbolicznie pojmowano również świat. Zjawiska widzialne , materialne miały informować o rzeczywistości duchowej. Doszukiwano się w rzeczywistości ziemskiej znaków pochodzących od Boga, informujących o Jego zamysłach. Alegoria zawiera stały związek między znakiem jego symbolicznym znaczeniem, łatwo więc dawało się ją odczytać.
26. Słowniczek średniowiecznych alegorii:
- biel - czystość, dziewictwo
- błękit - niebo, sfera duchowa
- czerń - grzech
- czerwień - władza, miłość
- żółć - zdrada
- zieleń - nadzieja
- jednorożec - dziewictwo
- lew - pycha
- lis -przebiegłość, obłuda
- pelikan - ofiara Chrystusa
- pantera - rozwiązłość
- wilk - chciwość
- lilia - niewinność, czystość
- róża - miłość
- młot - męka
- drabina - droga do nieba
- heban - niewzruszoność, trwałość,
- las - pokusa
- włócznia - ofiara Chrystusa
27. "Kronika polska" Galla Anonima
Gall Anonim to najprawdopodobniej francuski mnich, który przybył do Polski na dwór Bolesława Krzywoustego na początku XII w. i pracował w jego kancelarii. W dowód wdzięczności podjął się on spisania dziejów króla i jego przodków. Opisał czyny władców polskich z dynastii Piastów. Za największych z nich uznał Bolesława Chrobrego i naturalnie Bolesława Krzywoustego. Czasy Bolesława Chrobrego autor przedstawia jako wielki rozkwit polskiego państwa. Król ten był dzielnym wojownikiem i dobrym gospodarzem. Kryzys państwa polskiego przypada na czasy Bolesława Śmiałego, który rozkazał zgładzić biskupa Stanisława. Odnowicielem potęgi państwa jest według kroniki Galla Bolesław Krzywousty. Dzieło należy do piśmiennictwa historiograficznego. Zawiera obraz idealnego władcy. Jest nim Bolesław Chrobry i wzorowany na nim Bolesław Krzywousty. Kronika składa się z trzech ksiąg. Pierwsza z nich opisuje legendarne początki państwa polskiego i wydarzenia do czasu narodzin króla, druga to cudowne narodziny władcy i jego niezwykła młodość, trzecia natomiast przedstawia okres rządów króla i jego zwycięstwa militarne.
28. "Dzieje Tristana i Izoldy"
Romans rycerski oparty na celtyckiej legendzie. Opowieść o Tristanie i Izoldzie jest jedną z najbardziej znanych i najpiękniejszych europejskich historii miłosnych. Zawiera charakterystyczny dla średniowiecza motyw miłości niosącej nieszczęście i cierpienie, a zarazem będącej niemożliwym do okiełznania żywiołem. Tristan i Izolda wypijają przez przypadek eliksir miłości. Nie wybierają więc dobrowolnie uczucia, nie mają na nie wpływu. Powodem ich nieszczęścia jest tragiczny los. Miłość ta jest niezgodna z moralnym ładem świata - Izolda jest bowiem żoną króla Marka, wuja Tristana. Dlatego też ma na kochanków wpływ niszczący, jest powodem ich głębokiego cierpienia i w rezultacie śmierci. Jednak uczucie to trwa dłużej niż życie - na grobach kochanków wyrastają dwa krzewy, których gałęzie splecione są jakby w miłosnym uścisku.
29. Groteska
Kategoria estetyczna oparta na zestawieniu nie pasujących do siebie elementów, absurdzie, deformacji świata przedstawionego, fantastyce, hiperbolizacji, niejednolitości nastroju, czyli łączeniu elementów komizmu i tragizmu, patosu i trywialności. Groteska obecna była w średniowiecznych świeckich komediach zwanych farsami.
30. Danse Macabre
Taniec Śmierci. Częsty motyw w sztuce średniowiecznej. Polegał na ukazywaniu śmierci jako szkieletu z kosą prowadzącego korowód ludzi różnych stanów. Motyw ten miał symbolizować wszechwładność śmierci wobec której znikają wszelkie podziały społeczne.
31. Uniwerstytety
Wwyższe szkoły, jedno z największych osiągnięć średniowiecznej kultury. Posiadały cztery wydziały: teologii, prawa, medycyny, sztuk wyzwolonych. Absolwenci otrzymywali tytuł mistrza (magistra).
Średniowieczne uniwersytety:
- w Bolonii (Włochy) - najstarszy uniwersytet, powstał w 1088 roku, studiował na nim w końcu XV wieku Mikołaj Kopernik
- w Cambridge (Anglia) - założony w 1209 roku, niemalże od swych początków rywalizował z Uniwersytetem w Oksfordzie
- Akademia Krakowska - założona przez Kazimierza Wielkiego w 1364, w 1440 odnowiona przez Królową Jadwigę i z tego powodu zwana potem Uniwersytetem Jagiellońskim
- w Oksfordzie (Anglia) - powstał w XII wieku
- w Padwie (Włochy) - założony w 1222 roku, studiował na nim w XVI wieku Jan Kochanowski
- w Paryżu (Francja) - założony w XII wieku, w XIII wieku Robert de Sorbon ufundował kolegium teologiczne, stąd nazwa uczelni "Sorbona"
- w Pradze (Czechy) - najstarszy uniwersytet w Europie wschodniej, założony w 1348 roku
32. Sztuki wyzwolone
Stanowiły podstawę średniowiecznego wykształcenia. Dzielono je na dwa etapy: pierwszy, niższy, obejmował retorykę, gramatykę i dialektykę. Podstawową umiejętnością zdobywaną na tym etapie była biegła znajomość łaciny. Drugi, bardziej zaawansowany etap obejmował studia nad: geometrią, arytmetyką, astronomią, muzyką.
33. Najważniejsze zabytki języka polskiego:
- Geograf Bawarski - łaciński tekst pochodzący z IX wieku zawierający polskie nazwy
- Dagome iudex - dokument, w którym Mieszko I powierza państwo polskie opiece papieża, zawiera polskie nazwy geograficzne
- Bulla Gnieźnieńska (tzw. "Złota bulla języka polskiego) - jest to rejestr dóbr należących do arcybiskupa gnieźnieńskiego, napisana w XII wieku.
- Księga Henrykowska - pochodzi z XIII wieku, kronika klasztoru cystersów w Henrykowie.
- Kronika Thietmara - łacińskie dzieło, którego autorem jest biskup marseburski Thietmar. Zawiera polskie nazwy.
- "Bogurodzica" - najstarszy tekst w języku polskim, pochodzi z XIII wieku.
-Kazania Gnieźnieńskie - z XIV wieku
- Kazania Świętokrzyskie - zbiór XV-wiecznych kazań
- Psałterz floriański - XIV-wieczny zbiór psalmów w 3 językach: łacińskim, niemieckim i polskim
- Biblia królowej Zofii - przekład Starego Testamentu sporządzony w XV wieku na prośbę żony Władysława Jagiełły
- "O zachowaniu się przy stole" - pierwszy polski utwór obyczajowy
- "Satyra na leniwych chłopów" - pierwszy polski utwór satyryczny ukazujący konflikty społeczne średniowiecznej wsi.
- "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - wierszowany dialog moralizatorsko - dydaktyczny
- "Legenda o św. Aleksym"
- "Lament Świętokrzyski"
34. "Wielki testament" Franciszka Villona
Jest utworem odzwierciedlającym niepokoje schyłku czyli "jesieni" średniowiecza. Zawiera motyw przemijania, poeta dokonuje w nim rozrachunku ze światem i ze swoim życiem.
