• Średniowiecze - ogólne informacje

- czas trwania:

w Europie od przełomu IV/V, za datę początkową przyjmuje się rok 476 - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego do XV wieku, podaje się trzy daty uważane za kres średniowiecza: 1453 r. - upadek Konstantynopola, 1450 - wynalezienie druku przez Gutenberga, 1492 - odkrycie Ameryki przez Kolumba

najdłuższa epoka w dziejach kultury europejskiej - trwała ponad 1000 lat

- średniowiecze w Polsce: od X wieku, 966 r. - chrzest Polski do przełomu XV/XVI wieku

Polskie średniowiecze trwało około 500 lat

- pochodzenie nazwy - "medium aevum", łacińska nazwa średniowiecza, oznacza dosłownie "wiek średni", epokę tę uważano za okres przejściowy między antykiem a renesansem

  • ustrój społeczny

- feudalizm

- społeczeństwo podzielone na stany

- każdy stan ma inne przywileje i obowiązki

- hierarchia stanów:

  1. duchowieństwo
  2. rycerstwo (XIII i XIV w. przekształciło się w szlachtę)
  3. mieszczanie
  4. chłopi

- spór o władzę między cesarstwem a papiestwem, dążenie do dominacji duchowieństwa i rycerstwa (szlachty)

    • uniwersalizm - panująca w większości krajów Europy wspólnota: religii (chrześcijaństwo), władzy (papiesko - cesarska), kultury, sztuki, idei, systemu wartości.
    • światopogląd człowieka średniowiecza:

- Teocentryzm - "Bóg w centrum", Bóg jako najwyższa wartość, cel dążeń człowieka, Jemu podporządkowane były wszystkie sfery ludzkiego życia. Zgodnie z nauką św. Augustyna człowiek żyje po to, by osiągnąć zbawienie po śmierci, ku temu celowi winny być skierowane jego działania.

  • Scholastyka - tendencja w średniowiecznej filozofii i teologii do udowadniania prawd wiary na drodze analizy rozumowej, dążenie do zgodności wiary i racjonalnego myślenia. Zwolennikiem scholastyki był św. Tomasz z Akwinu.
  • Średniowieczne szkolnictwo

- szkoły związane były najczęściej z klasztorami

- powstanie pierwszych uniwersytetów: w Bolonii, Cambridge, Oksfordzie, Pradze, Paryżu, Krakowie

- edukacja obejmowała siedem sztuk wyzwolonych

- podzielone były na dwa stopnie:

  1. niższy - trivium, nauka: retoryki, gramatyki, dialektyki
  2. wyższy - quadrivium, nauka arytmetyki, geometrii, muzyki, astronomii
    • Średniowieczna filozofia

- Augustynizm - filozofia stworzona przez św. Augustyna. Uważał on, że człowiek umieszczony jest na granicy bytów: posiada ciało, które jest źródłem zła, grzechu, rozpusty i upodabnia go do zwierząt oraz duszę, która jest źródłem dobra i przybliża go do aniołów. Stąd wieczne rozdarcie między tęsknotą za rajem a pokusami życia doczesnego. Człowiek powinien walczyć z żądzami ciała, gdyż jedynym celem jego życia jest osiągniecie zbawienia. "Pragnę poznać Boga i duszę i nic więcej" - tak definiuje swoje dążenia św. Augustyn. Rzeczywistość ziemska, materialna jest ulotna i można ją poznać za pomocą niedoskonałych zmysłów. Jednak aby poznać doskonały świat ducha potrzebna jest łaska boża, która umożliwia iluminację - bezpośredni wgląd. Św. Augustyn opierał swoje poglądy na filozofii Platona. Również pojmował świat dualistycznie: istniały wg niego dwie przeciwstawne sfery - duch i materia.

- Tomizm - filozofia św. Tomasza z Akwinu. Stanowi połączenie teorii Arystotelesa z nauką chrześcijańską. Św. Tomasz uważał, że świat tworzy harmonijną strukturę hierarchicznie ułożonych bytów. Każdy byt ma swoje miejsce na tzw. "drabinie bytów". Człowiek umieszczony jest niżej od aniołów, a wyżej od zwierząt. Jest wyższy na byty czysto materialne, bo posiada duszę, ale niższy od aniołów posiadających tylko duszę, bo ciało człowieka ogranicza i jest źródłem pokus. Zadaniem ludzkości jest doskonalenie się poprzez cnotę, aby wspinać się po owej drabinie w stronę nieba. Podobne poglądy miał na nierówność stanów społecznych wśród ludzi. Uważał, że jest ona zjawiskiem naturalnym. Władza królów pochodzi od Boga, a bunt przeciwko niej jest buntem przeciwko Stwórcy. Św. Tomasz wierzył, że za pomocą rozumu można poznać świat i Boga: "rozum nie niszczy wiary, lecz ją udoskonala". Stworzył pięć dowodów na istnienie Boga.

- Franciszkanizm - filozofia stworzona przez św. Franciszka z Asyżu. Jej głównym założeniem była miłość do Boga i wszystkich jego stworzeń. Nieskończenie dobry Bóg stworzył piękny świat, którym powinniśmy się cieszyć, za który powinniśmy dziękować i o który powinniśmy dbać miłując innych ludzi, a także rośliny i zwierzęta. Św. Franciszek pochodził z bogatego domu. W młodości używał życia, jednak gdy przeżył nawrócenie rozdał majątek i rozpoczął wędrówkę podczas której pomagał ludziom i głosił kazania o pięknie świata i miłości bożej. Był zwolennikiem ubóstwa - twierdził, że dobra doczesne nie dają szczęścia a tylko przysparzają trosk, przez które człowiek traci radość życia. Czyny św. Franciszka opisane zostały w apokryficznym zbiorze opowiadań "Kwiatki św. Franciszka". Przedstawiony jest on tam jako pełen miłości dla ludzi i przyrody - głosi kazania pochwalne do ptaków i ryb, oswaja wilka i przekonuje go by nikogo. nie krzywdził.

  • Alegoryzm - alegoria jest obrazowym przedstawieniem abstrakcyjnego pojęcia za pomocą stałych i umownych znaków. Różni się tym od symbolu, że relacja między znakiem a znaczeniem jest zawsze taka sama i jednoznaczna. Nie podlega interpretacji tak jak symbol, który może być wieloznaczny.
  • Wiersz średniowieczny - tzw. zdaniowo - rymowy (składniowo - intonacyjny). Jeden wers tworzyło jedno zdanie lub zamknięta jego część - stąd bardzo wyraziste klauzule wersowe. W wierszu tym nie była zachowana jednakowa ilość sylab w wersetach (wiersz asylabiczny), rymy tworzono przez powtarzanie tej samej formy gramatycznej (np. nosimy - prosimy). Poezja średniowieczna miała charakter meliczny, przeznaczona była do śpiewania.
  • Średniowieczne wzorce osobowe:

- w całej kulturze średniowiecznej obowiązywały te same wzorce postępowania - było to wynikiem jej uniwersalnego charakteru.

- cechy idealnego świętego - pobożność, rezygnacja z rozkoszy doczesnych - ubóstwo, umartwianie ciała i ducha, dążenie do nawiązania bezpośredniego kontaktu z Bogiem przez medytację, modlitwę, życie w odosobnieniu (pustelnicy), męczeńska śmierć za wiarę, zdolność do czynienia cudów; przykłady: św. Aleksy, św. Kinga, św. Jerzy, św. Szymon Słupnik

- Asceza - gr. askesis - wyrzeczenie, popularny w średniowieczu model postępowania polegający na wyrzeczeniu się dóbr doczesnych i dobrowolnym umartwianiu duszy i ciała. Asceza wynikała z przekonania, że życie ziemskie jest dla człowieka okresem próby, w którym decydują się jego dalsze losy: albo będzie wiecznie szczęśliwy w raju, albo wiecznie potępiony w piekle. Cielesne żądze są dla człowieka źródłem grzechu, dlatego należy jak najbardziej ograniczyć, by móc skupić się na doskonaleniu duszy i oderwać się od mało istotnych spraw doczesnych. Najbardziej znanym przykładem ascety jest św. Aleksy.

- cechy idealnego rycerza -

  1. ceni ponad wszystko honor (musi pomścić swą hańbę)
  2. męstwo
  3. odwaga
  4. wierność damie serca (nosi jej szarfę przypiętą do ramienia)
  5. doskonale włada mieczem, który jest tak ciężki, że zwykły człowiek nie jest w stanie go podnieść
  6. dotrzymuje danego słowa
  7. pobożność - dużo się modli, często bierze udział we mszy, pości
  8. walka w obronie wiary, ojczyzny i króla; przykłady: Roland z "Pieśń o Rolandzie", bohaterowie cyklu "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu"
  9. rycerz musiał kierować się etosem - zbiorem zasad określających jego postępowanie
  10. szlachetny, prawdomówny
  11. powinien być piękny
  12. jest dobrze urodzony - pochodzi ze szlacheckiego rodu
  13. posiada swój herb i zawołanie - herb oznacza dziedziczną przynależność do rodu, zawołanie jest okrzykiem bojowym
  14. nie jest zdrajcą
  15. rycerskie zwyczaje:

- składanie różnorodnych ślubów

- uroczysta ceremonia pasowania na rycerza - przyjmowanie chłopca w poczet rycerzy; zakładano mu pas i uderzano go mieczem w ramię

- turnieje - widowiskowe walki na oczach dworu

- cechy idealnego władcy - mądrość, sprawiedliwość, duma, troska o poddanych, miłosierdzie, pobożność, walka w obronie chrześcijaństwa, odwaga, waleczność, władca musiał być też doskonałym rycerzem; przykłady: król Karol Wielki z "Pieśni o Rolandzie", król Artur z "Legendy o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty przedstawieni w "Kronice polskiej" Galla Anonima

  • parenetyczny charakter średniowiecznej literatury

- pareneza - pouczenie

- literatura parenetyczna propaguje wzorce postępowania, ideały osobowe uważane w danej epoce za godne naśladowania

- wzorce parenetyczne - postacie będące wzorcami osobowymi, przedstawiane po to, by je naśladować

- utwory parenetyczne są charakterystyczne dla sztuki dydaktycznej i moralizatorskiej; była popularna w zarówno w średniowieczu jak i w innych epokach.

  • średniowieczna obyczajowość -

- średniowiecze - epoka kontrastów

- dualizm świata - pogląd zaczerpnięty z filozofii św. Augustyna, opartej na teorii Platona - wszystkie zjawiska mają dwie strony - byt ziemski (materialny) i duchowy (ideę); tylko idea jest prawdziwą wartością; rzeczywistość duchowa jest dobra i pochodzi od Boga a rzeczywistość materialna jest zła i pochodzi od szatana - wyższość wartości duchowych nad materialnymi

-podobnie człowiek - posiada dobrą duszę i ciało utrudniające osiągniecie zbawienia

- kontrasty średniowiecznej kultury:

powaga - błazenada

ascetyzm - rozpusta

łagodność - okrucieństwo

  • "Pieśń o Rolandzie" - należy do gatunku epiki rycerskiej, napisana przez nieznanego autora, pochodzi prawdopodobnie z IX wieku, jej pierwszy rękopis, tzw. oksfordzki odkryto w 1170 roku

- tło historyczne - walki Karola Wielkiego z Muzułmanami w VIII w.; wyprawa Karola Wielkiego w roku 778, jej celem było zdobycie Hiszpanii i wyzwolenie jej spod panowania Saracenów.

- główne wydarzenie "Pieśni o Rolandzie" również jest autentyczne - na tylną straż wojsk Karola Wielkiego napadli w wąwozie Roncevaux baskijscy górale ( nie jak w utworze Saraceni), zginęło wielu rycerzy, między innym hrabia Roland

- Roland - idealny średniowieczny rycerz:

odważny - nie wzywa pomocy Karola Wielkiego mimo przewagi wroga, walczy sam

- wierny władcy - Karolowi Wielkiemu

- pobożność - świadczy o tym scena jego śmierci

- wierny wierze chrześcijańskiej - walczył z poganami w obronie wiary i za nią oddał życie, jedna z najistotniejszych cech średniowiecznego rycerza

- wierność ojczyźnie (patriotyzm) -świadczą o tym słowa Rolanda: "Nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę", gdy umiera, podkreśla, że oddaje życie za króla, wiarę i ojczyznę

- nadludzka siła i umiejętność walki

- solidarność z towarzyszami broni

- honor - najbardziej wyeksponowana w "Pieśni o Rolandzie" cech jej bohatera :Roland nie wezwał pomocy, gdyż mogłoby to świadczyć o tchórzostwie, dopiero, gdy widzi zbliżającą się klęskę postanawia zadąć w róg

- śmierć Rolanda - zgodna ze średniowieczną ars moriendi - sztuką umierania

- teatralizacja śmierci -

  1. umierający rycerz podąża na wzgórze - podobieństwo do śmierci Chrystusa, Golgota - wzgórze
  2. wyciąga ku niebu swą rękawicę - uznanie bożego zwierzchnictwa na wzór lennego hołdu
  3. próbuje zniszczyć swój miecz, jednak nie udaje mu się to
  4. obraca twarz ku Hiszpanii, jednak myśli o Francji
  5. opuszcza głowę na ramię - podobnie przedstawiany jest umierający Chrystus
  6. duszę Rolanda zabierają aniołowie
  7. atmosfera powagi i patosu

- niezwykły miecz Rolanda - Durendal, rycerz władał nim mistrzowsko jednak Inni ludzie ledwo mogli go podnieść

- historia Rolanda - elementy cudowności, sakralizacja postaci bohatera

- w średniowieczu istniało duże zapotrzebowanie na legendy, niezwykłe historie

- średniowieczne ideały są wciąż aktualne - przykładem na to jest wiersz Z. Herberta "Przesłanie Pana Cogito", skierowany był do Polaków walczących z komunistycznym totalitaryzmem

"(...) idź wyprostowany wśród tych, co na kolanach;

(...) bądź odważny, gdy rozum zawodzi bądź odważny

w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy

(...) niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda

(...) strzeż się jednak dumy niepotrzebnej

oglądaj w lustrze swą błazeńską twarz

powtarzaj: zostałem powołany - czyż nie było lepszych

(...) powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i legendy

(...) powtarzaj wielkie słowa powtarzaj je z uporem

jak ci co szli przez pustynię i ginęli w piasku

a nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką

chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku

idź bo tylko tak będziesz przyjęty do grona zimnych czaszek

do grona twoich przodków: Gilgamesza Hektora Rolanda

obrońców królestwa bez kresu i miasta popiołów

Bądź wierny idź"

- Roland jako bohater tego wiersza wpisany został w poczet krzewicieli najwyższych wartości

  • "Kronika polska" Galla Anonima

- kronika zawiera wzorce osobowe dobrych władców i rycerzy

- została napisana na zamówienie, miała sławić króla Bolesława Krzywoustego, na którego dworze przebywał jaj autor

- treść Kroniki - składa się z trzech ksiąg

  1. legendarne początki państwa polskiego, dzieje dynastii piastowskiej - charakterystyka postaci Bolesława Chrobrego - idealnego władcy: sprawiedliwy, dobry gospodarz, szlachetny, pobożny, dzielny rycerz, hojny
  2. cudowne narodziny i młodość Bolesława Krzywoustego - od najmłodszych lat książę wyróżniał się mądrością i odwagą
  3. czasy panowania króla - podobnie jak Bolesław Chrobry wzór idealnego władcy - dzielny, waleczny, sprawiedliwy, pobożny

- "Kronika polska" była bardzo bogata w średniowieczne realia historyczne i obyczajowe, przyczyniła się do powstania takich dzieł jak:

Krzyżacy Henryka Sienkiewicza

Stara baśń J.I. Kraszewskiego

  • najważniejsze zabytki polskiego piśmiennictwa:

- Geograf Bawarski - IX wiek, zawiera polskie nazwy: Opolanie, Goplanie

- Dagome iudex -X wiek, dokument, w którym Mieszko I powierza państwo polskie opiece papieża, zawiera polskie nazwy geograficzne: Kraków, Gniezno, Odra

- Bulla Gnieźnieńska (tzw. "Złota bulla języka polskiego) - jest to rejestr dóbr należących do arcybiskupa gnieźnieńskiego, napisana w XII wieku, zawiera 410 polskich nazw

- Księga Henrykowska - pochodzi z XIII wieku, kronika klasztoru cystersów w Henrykowie - zawiera pierwsze polskie zdanie: "daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj"

- Kronika Thietmara - łacińskie dzieło, którego autorem jest biskup merseburski Thietmar. Zawiera polskie nazwy geograficzne i osobowe, między innymi imię Bolesława Chrobrego

- "Bogurodzica" - najstarszy tekst w języku polskim, pochodzi z XIII wieku.

-Kazania Gnieźnieńskie - z XIV wieku, zawiera 95 kazań łacińskich i 10 polskich.

- Kazania Świętokrzyskie - zbiór XV-wiecznych kazań, do dziś zachowało się 6 kazań, jednak tylko jedno w całości

- Psałterz floriański - XIV-wieczny zbiór psalmów w 3 językach: łacińskim, niemieckim i polskim

- Biblia królowej Zofii - przekład Starego Testamentu sporządzony w XV wieku na prośbę żony Władysława Jagiełły

- "O zachowaniu się przy stole" - pierwszy polski utwór obyczajowy, pochodzi z XV wieku

- "Satyra na leniwych chłopów" - pierwszy polski utwór satyryczny ukazujący konflikty społeczne średniowiecznej wsi, XV wiek

- "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - wierszowany dialog moralizatorsko - dydaktyczny z XV wieku

- "Legenda o św. Aleksym" - XV wieczna wierszowana legenda

- "Lament Świętokrzyski" - liryczny monolog Matki Bożej, XV wiek

  • Bogurodzica

- autor anonimowy

- treść pieśni:

"Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja" czyli "Matko Boga, dziewico, przez Boga sławiona Maryjo,"

"u twego syna Gospodzina matko zwolena, Maryja" czyli "u twego syna Pana wybrana z wielu, Maryja"

"Zyszczy nam, spuści nam" czyli "Pozyskaj nam, ześlij nam"

"Kyrieleison" - "Kyrie eleison" czyli "Panie zmiłuj się" (zwrot z pochodzący z greckiej pieśni religijnej)

"Twego dziela Krzciciela, bożycze" czyli "dla Twego Chrzciciela, Synu Boga"

"usłysz głosy, napełń myśli człowiecze" czyli "usłysz głosy, spełń zamiary człowiecze"

"Słysz modlitwę, jąż nosimy" czyli "słuchaj modlitwę, którą zanosimy"

"a dać raczy, jegoż prosimy" czyli "a racz dać, czego prosimy"

"a na świecie zbożny pobyt" czyli "a na świecie zasobny pobyt"

"po żywocie rajski przebyt" czyli "po żywocie wieczne bytowanie w raju"

"Kyrieleison."

- czas powstania pieśni - prawdopodobnie XIII w., najstarszy odpis pochodzi z - XV w.

- kunsztowna kompozycja utworu:

  1. paralelizm - równoległa, symetryczna budowa wersów, podobieństwo ich konstrukcji, np.: "Bogurodzica - dziewica"; "zyszczy nam" - "spuści nam"; "zbożny pobyt" - "rajski przebyt"
  2. antytezy, kontrasty: Matka Boga i Dziewica, Jej Syn - Bóg, Pan
  3. rytmizacja - powtarzający się po każdej strofie refren "Kyrieleison", rymy zewnętrzne (gramatyczne - powtarzanie tej samej formy wyrazu), parzyste i wewnętrzne (syna - Gospodzina)
  4. symetryczny układ wiersza, powtarzające się naprzemiennie apostrofy i prośby

- refren "Kyrieleison" przywodzi na myśl hipotezę, że pieśń była rozwinięciem greckiej formuły niezrozumiałej dla większości wiernych

- archaizmy - przestarzałe formy językowe

  1. fonetyczne: brak przegłosu polskiego - formy nie przegłoszone, np. zwolena, sławiena,
  2. fleksyjne: mianownik występujący w funkcji wołacza - "Bogurodzica Dziewica" zamiast "Bogurodzico Dziewico", dwie formy liczby pojedynczej trybu rozkazującego: starsze "spuści" "zyszczy" i nowsze "słysz", "napełń"
  3. leksykalne: wyrazy współcześnie nie używane, np. "dziela" - dla, "jąż" - którą
  4. składniowe: inny niż Ew współczesnym języku szyk zdań, np. "Bogiem sławiena" zamiast "sławiona przez Boga" - narzędnik zamiast wyrażenia przyimkowego

- pieśń jest świadectwem kultu Matki Bożej średniowiecznej Polsce

- "Bogurodzica" była pierwszym hymnem polskim, zgodnie ze świadectwem Jana Długosza, śpiewali ją rycerze przed bitwą pod Grunwaldem

- zbiorowy podmiot liryczny symbolizuje wspólnotę wszystkich ludzi wierzących, z ufnością zanoszą prośby do Maryi i do Chrystusa o szczęśliwe życie na ziemi i wieczne bytowanie w raju po śmierci

  • "Legenda o świętym Aleksym"

- charakterystyka tytułowego bohatera -

1. św. Aleksy pochodzi z bogatego rodu rzymskiego

2. w dniu ślubu postanawia zrezygnować z radości życia doczesne i poświęcić swe życie doskonaleniu duszy

3. porzuca żonę, rozdaje majątek

4. zostaje ascetą - spędza czas na modlitwie, medytacji i umartwianiu duszy i ciała

5. wędruje z miasta do miasta by ludzie nie zaczęli się interesować kim jest, chce, by tylko Bóg znał jego poświęcenie, bo od Niego chce otrzymać nagrodę w postaci zbawienia

6. Aleksy pochodził z pobożnej rodziny, jego narodziny opromienione były aurą cudowności - był długo oczekiwanym dzieckiem

7. od wczesnej młodości wyróżniał się pobożnością

8. gdy postanawia opuścić żonę i poświęcić swe życie Bogu, ona zgadza się na to i oboje składają ślub czystości

9. przez 16 lat mieszka nierozpoznany pod schodami domu swego ojca, a służba ubliża mu i wylewa na niego pomyje - z pokorą znosi cierpienie ofiarowując je Bogu

10. jego życiu i śmierci też towarzyszą cuda - w jednym z miast Matka Boska schodzi z kościelnego obrazu z prosi klucznika by wpuścił Aleksego do wnętrza świątyni, gdy umiera w całym Rzymie dzwony zaczynają same dzwonić, jego ciało wydaje cudowną woń

11. Aleksy pisze przed śmiercią list, w którym przedstawia swe życie, po śmierci nikt nie może wyjąć z jego dłoni karki z tym listem, udaje się to dopiero jego żonie

- dwa średniowieczne modele świętości:

  1. św. Aleksy - asceta: heroiczny, odrzuca dobra świata, poświęca się wyłącznie modlitwie, pokucie i cierpieniu, samotnik
  2. św. Franciszek -akceptacja świat, cieszy się życiem, mimo, że też żyje w ubóstwie, otwarty na ludzi, wychodzi do nich - pomaga cierpiącym, głosi kazania, nie obnosi się ze swoim cierpieniem, stara się zawsze być radosny, kocha przyrodę

- Legenda - po łacinie: "to, co winno być przeczytane", fantastyczne opowiadanie, obfituje w elementy niezwykłości i cudowności, oparte na ludowych podaniach i mitach. Legendy chrześcijańskie opowiadają najczęściej o życiu świętych, męczenników i ascetów.

- Hagiografia - żywotopisarstwo, żywoty świętych, gatunek bardzo rozpowszechniony w literaturze średniowiecznej. Święci w nich przedstawieni ukazani są zgodnie z powszechnie przyjętym wzorcem osobowym.

W historiach tych wyróżnić można stałe elementy fabularne:

  1. prolog - wstępna wypowiedź autora, przedstawia przyczyny, dla których podjął się opisania żywotu danego świętego, prosi Boga o pomoc a czytelnika o wyrozumiałość
  2. opis cudownych narodzin świętego
  3. cudowne dzieciństwo, pierwsze objawy wskazujące, że dziecko będzie w przyszłości kimś szczególnym
  4. młodość - ujawnianie się licznych cnót
  5. małżeństwo - często towarzyszy mu ślub czystości
  6. porzucenie rodzinnego domu
  7. cuda czynione za życia przez świętego
  8. umartwienia, cierpliwie znoszone prześladowania
  9. męczeńska śmierć
  10. cuda dziejące się wokół ciała świętego po śmierci
    • Św. Franciszek:

1. twórca wędrownego zakonu franciszkanów

2. głosiciel radości życia i miłości do wszystkiego, co żyje na świecie

3. propagował prostotę i ubóstwo

- franciszkanizm - koncepcja filozoficzna

  1. miłość do ludzi
  2. akceptacja świata i samego siebie - wyklucza umartwiania ciała
  3. Bóg - nie okrutny i karzący, ale miłosierny i dobry
  4. wiara w dobroć ludzi - zło - wynika z niewiedzy
  5. radość odnajdywana w życiu codziennym, w codziennych obowiązkach i trudach
  6. ubóstwo, ale z innych powodów niż św. Aleksy - Franciszkowi miało ono dawać wolność, nie wynikało z przekonania, że dobra doczesne są czymś złym
  7. szczęśliwy człowiek - posiada tyle, ile jest mu konieczne do życia

- życie św. Franciszka opisane jest w "Kwiatkach św. Franciszka" - zbiór legend hagiograficznych, spisane przez nieznanego autora, być może ucznia , tłumaczenie - Leopold Staff

  1. utwór przynosi nowy model świętego

trójdzielna kompozycja: "Pieśń słoneczna", obrazki z życia świętego, cuda, dziejące się po jego śmierci.

  • Lament świętokrzyski

- inne tytuły: "Żale Matki Bożej pod krzyżem", "Posłuchajcie bracia miła"

- gatunek tzw. planktów czyli żalów

- liryczny monolog Matki Bożej stojącej pod krzyżem umierającego Chrystusa

- zwraca się do innych matek, by też uczestniczyły w jej cierpieniu

- Maryja przez bezpośredni zwrot do adresata tworzy wspólnotę uczuć, nawołuje do współczucia jej i umierającemu Jezusowi

  • Dramat średniowieczny
  1. Dramat liturgiczny - krótkie przedstawienie wystawiane podczas obrzędów liturgicznych, przeważnie Wielkotygodniowych, jego treść nawiązywała do wydarzeń biblijnych.
  2. Misterium - utwór sceniczny o treści biblijnej, wystawiany podczas uroczystości religijnych, głównie obchodów świat Wielkanocnych.
  3. Moralitet -utwór o charakterze moralizatorsko - dydaktycznym. Jego bohaterem był przeciętny człowiek średniowieczny, tzw. Każdy (Jedermann). O jego duszę walczyły alegorycznie przedstawione dobro i zło (anioł i diabeł).
  4. Mirakl - utwór przedstawiający życie Maryi, świętych i męczenników. Cechą charakterystyczną było ukazywanie licznych cudów i interwencji boskich towarzyszących ich biografiom (łac. miraculum - cud).
  5. Intermedium - krótka, satyryczna scenka o tematyce świeckiej przedstawiana pomiędzy częściami misterium lub moralitetu. Wyśmiewała najczęściej ludzkie wady, przywary. Intermedia przekształciły się później w samodzielne utwory.
  6. Farsa - wykształciła się z intermedium. Komedia o wartkiej akcji, oparta na efektach komizmu sytuacyjnego, zawiera elementy groteskowe i karykaturalne.
  • Wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole"

- pierwszy polski wiersz o tematyce obyczajowej

- zawiera rady dotyczące dobrych obyczajów związanych z uroczystościami biesiadnymi, np. zajęcie odpowiedniej pozycji podczas spożywania posiłków, dbałość o higienę, kulturalne zachowanie względem innych gości, umiar w jedzeniu i piciu.

- wiersz szerzy charakterystyczny dla kultury dworskiej i rycerskiej kult kobiet, mężczyźni powinni je zabawiać, usługiwać im.

- poeta używa barwnego, dosadnego języka, np., mówiąc o zachowaniu niekulturalnego gościa, twierdzi, że siada " jako wół, jakby w ziemię wetknąć koł", lub że "jeść będzie z twarzą cudną mieć będzie rękę brudną". --- wiersz ma charakter dydaktyczny, daje wskazówki postępowania, napomina i poucza jak należy zachowywać się przestrzegając dworskiej etykiety.

  • Satyra na leniwych chłopów

- pierwszy polski utwór satyryczny.

- autor ukazuje w nim chłopów, którzy wciąż wykręcają się od pracy, psują narzędzia i starają się za wszelką cenę dokuczyć pilnującemu ich szlachcicowi

- rolnicy przedstawieni są jako przebiegli, leniwi i chciwi, szlachcic natomiast jako naiwny i mało zaradny.

- wiersz obrazuje ówczesne konflikty polskiej wsi.

  • ,,Dzieje Tristana i Izoldy"

- francuski, anonimowy romans rycerski

- oparty na celtyckim podaniu

- opowiada o tragicznej miłości Tristana, siostrzeńca króla Marka do Izoldy, żony króla

- kochankowie wypili przypadkowo eliksir miłości - ich uczucie było niezależne od nich, nie mogli mu zapobiec ani go stłumić

- spotykali się potajemnie, mimo wyrzutów sumienia, nie mogli bez siebie żyć

- gdy umarli, na grobie Tristana wyrósł krzew, który wrósł w grób Izoldy

- miłość - uczucie fatalne, będące powodem cierpienia i nieszczęścia ale niemożliwe do stłumienia, pokonania, silniejsze od śmierci

    • "Boska komedia" Dante Alighieri:

- Dante - twórca z przełomu dwóch epok: średniowiecza i renesansu

- żył w latach 1265-1321

- pochodził z Florencji

- brał udział we włoskiej wojnie między mieszczaństwem a szlachtą

- opowiadał się za oddzieleniem władzy duchownej od polityki - za to został skazany na wygnanie, tam też zmarł

- zakochał się w wieku 9 lat, jago ukochana nie długo potem zmarła - to uczucie jest częstym motywem w jego twórczości

- napisał "Komedię" gdy we Włoszech pojawiły się pierwsze symptomy nadejścia nowej epoki - renesansu (po 1300 roku)

- w XVI wieku dołączona do tytułu określenie "boska", ten tytuł się przyjął

- trójdzielna kompozycja utworu:

  1. część pierwsza - Piekło - ma postać gigantycznego leja znajdującego się w głębi ziemi, składa się z dziewięciu kręgów, im niżej znajduje się krąg, tym więksi grzesznicy go zamieszkują a na samym dole znajduje się Lucyfer, przewodnikiem autora po zaświatach jest rzymski poeta Wergiliusz
  2. część druga - Czyściec - ma postać ogromnej góry składającej się z dziewięciu Pieter
  3. część trzecia -Raj - składa się z dziewięciu sfer nieba, , znajduje się wysoko wśród gwiazd, w najwyższej części Raju mieszka Bóg, po raju bohatera oprowadza zmarła ukochana - Beatrycze

- każda z części "Boskiej Komedii" złożona jest z 33 pieśni

pieśni pisane są strofą trzywersową

- "Boska Komedia" jest dziełem alegorycznym - odczytanie alegorii jest konieczne do prawidłowego odczytania utworu:

  1. las - grzeszność
  2. pantera - rozwiązłość
  3. lew - pycha;
  4. wilk - chciwość
  5. Wergiliusz - sztuka;
  6. Beatrycze - czysta miłość, poprzez która bohater może się wznieść do Raju

- "Boska Komedia" "pomostem" pomiędzy dwiema epokami:

- cechy średniowieczne:

  1. data powstania utworu
  2. teocentryzm
  3. wizja świata oparta na średniowiecznych poglądach religijnych
  4. alegoryczność, znaczenie liczb
  5. średniowieczny motyw wędrówki po świecie

- cechy renesansowe

  1. nowożytny indywidualizm i krytycyzm
  2. życie poety tematem dzieła - utwory średniowieczne propagowały wzorce osobowe
  3. Dante bezpośrednio wyraża swoje poglądy, rozprawia się z przeciwnikami umieszczając ich w piekle
  4. utwór napisany w ojczystym języku autora - włoskim

- Beatrycze - obiekt idealnej, platonicznej miłości, doskonała istota, pośredniczka między światem boskim a ludzkim, uszlachetnia bohatera utworu

- dzieło schyłku epoki

- niezwykła osobowość autora

  1. żył w latach 1431-1463, zaledwie 31 lat
  2. adoptowany przez kanonika o nazwisku Villon
  3. ukończył studia w Sorbonie
  4. włóczęga, uwielbiał uczty suto zakrapiane alkoholem
  5. czas spędzał w towarzystwie złodziejów, żebraków i prostytutek - oni też są często bohaterami jego utworów
  6. kradł, zabijał, został skazany na śmierć, ułaskawiony, siedział w więzieniu

- "Wielki Testament" - poemat złożony z 173 ośmiowierszy

- tematyka - rozrachunek ze światem i z doczesnym życiem; parodia testamentu - poeta nic nie posiadał, więc nie mógł nic zapisać w testamencie; ofiarowuje swą twórczość a chude ciało oddaje ziemi

-połączenie dwóch stylów:

  1. potocznego, np. "czy wnętrze żółcią się zasmrodzi, skona, złym potem uznojony!"
  2. podniosłego "Item, Różyczce, mey królewnie, serca iey nie dam ni wątroby"
  • sztuka średniowieczna

- styl romański - Roma - Rzym, styl ten pochodzi z terenów Włoch

- czas trwania: XI-XII wiek

- przewaga budowli sakralnych

- ciężkie, kamienne, konstrukcje symbolizowały trwałość wiary

- kościoły romańskie budowane były na planie koła, ich kształt miał symbolizować wspólnotę wierzących skupionych wokół jedynego Boga

- cechy charakterystyczne romańskiej architektury

  1. formy proste, geometryczne, symbolizujące ład świata
  2. wąskie okna
  3. wąskie okna
  4. półokrągłe wieże i przybudówki
  5. sklepienia kolebkowe w kształcie "połowy walca"
  6. półkoliste łuki
  7. przykłady zabytków: kościoły w Sandomierzu, Opatowie, kolegiata w Tumie pod Łęczycą
  8. rzeźba i malarstwo - miały za cel zdobić wnętrza, przedstawiały sceny biblijne, płaskorzeźby były surowe, czasem zdobienia wzbogacone były o ornamenty roślinne i zwierzęce, malarstwo przedstawiało postacie płaskie i odrealnione, artyści nie znali perspektywy

- styl gotycki (Goci - barbarzyńskie plemię, artyści odrodzenia pogardliwie odnosili się do średniowiecznej sztuki)

- panował od. XII do XV wieku

- powstawały budowle kościelne i świeckie

- tzw. styl wielkich katedr - sięgały kilkudziesięciu metrów, stwarzały wrażenie łączności z niebem

- katedry budowano na planie krzyża, miało to symbolizować mękę i śmierć Chrystusa

- cechy charakterystyczne stylu gotyckiego:

  1. wysokie okna ozdobione były kolorowymi witrażami często przedstawiającymi sceny biblijne, dzięki nim wnętrze kościoła było jasne i świetliste (jasność symbolizuje bożą mądrość)
  2. trzy: wierzchołki katedry, wejścia i nawy symbolizowały Trójcę świętą
  3. budowle strzeliste
  4. sprawiają wrażenie lekkości
  5. we wnętrzach kościołów wysokie, smukłe filary, wieloskrzydłowe ołtarze
  6. sklepienie krzyżowo - żebrowe
  7. przykłady: zamek w Malborku, katedra w Gdańsku, kościół Mariacki

- rzeźba i malarstwo:

  1. malowano zarówno freski jak i malowidła
  2. jaskrawe barwy
  3. postacie wydłużone, przeważnie umieszczane na złocistym tle
  4. późny gotyk - realistyczne sceny tortur, dążenie do jak najsilniejszej ekspresji
  5. nawiązania do średniowiecza we współczesności - wiersz Wisławy Szymborskiej "Miniatura średniowieczna":

"Po najzieleńszym wzgórzu,

najkonniejszym orszakiem,

w płaszczach najjedwabniejszych.

Do zamku o siedmiu wieżach,

z których każda najwyższa.

Na przedzie xiążę

najpochlebniej niebrzuchaty,

przy xiążęciu xiężna pani

cudnie młoda, młodziusieńka.

(...)"

- świadome nawiązanie do mentalności, obyczajowości i estetyki średniowiecznej

  1. "miniatura" - powszechna forma malowidła przedstawiającego średniowieczny świat
  2. teatralizacja przedstawionego świata
  3. bajkowość, magiczność
  4. średniowieczny sposób zapisu - "xiążę"
  5. hiperbolizacja, idealizacja - "w płaszczach najjedwabniejszych"