Czas trwania epoki:
- na Zachodzie Europy - od V do XV wieku
- w Polsce - od X do XVI wieku
Ustrój społeczny
- feudalizm (zgodny z poglądami św. Tomasza głoszącymi istnienie ustalonej przez Boga hierarchii)
- Kościół - dominacja we wszystkich sferach życia
Teocentryzm
- centrum wszechświata - Bóg
- cel życia człowieka - dążenie do zbawienie po śmierci
- człowiek ma czynić wszystko "ad maiorem Dei gloriam" - "na większą chwałę bożą"
Filozofia
- scholastyka
- próba pogodzenia prawd wiary z racjonalnym rozumowaniem opartym na filozofii Arystotelesa
- główny przedstawiciel myśli scholastycznej - św. Tomasz z Akwinu
Uniwersalizm
- Europa zachodnia zjednoczona przez wspólną: władzę (papież i cesarz), religię, kulturę i sztukę, język (łacina - język urzędowy, liturgiczny, naukowy)
Sytuacja polityczna
- walka papiestwa z cesarstwem o dominację w Europie - utrata autorytetu władzy
Architektura
- styl romański - panował od XI do XIII wieku
- budowano głównie kościoły i klasztory
- budowle niskie
- grube mury
- małe okna
- budynki pełniły również funkcję obronną
- styl gotycki - panował od XII do XV wieku
- budowano katedry (np. w Reims, Notre Dame w Paryżu), bazyliki (Mariacka w Krakowie), kościoły, ratusze, kamienice
- budowle wysokie, strzeliste
- wysokie okna, jasne wnętrza
- witraże, rozety
- ostre łuki
- kościoły miały przypominać wiernym, iż powinni myśleć o niebie i życiu wiecznym
Literatura
- charakterystyczne dla średniowiecznej literatury wzorce osobowe:
1. rycerz - np. Roland
- odważny i honorowy - napadnięty przez wojska przeciwnika nie wezwał pomocy, nie pozwoliła mu na to jego rycerska duma
- patriota kochający swego króla i ojczyznę
- idealny chrześcijanin - umierając modli się do Boga i przebacza swoim zabójcom
- bronił wiary w walce z poganami
2. asceta - np. święty Franciszek i święty Aleksy
- umartwia duszę i ciało aby zyskać odpuszczenie grzechów i życie wieczne
- modli się
- nie dba o rozgłos i podziw otoczenia, chce pozostać anonimowy
3. dobry władca - np. Bolesław Krzywousty
4. pobożna królowa
- literatura dydaktyczna i parenetyczna - miała pouczać czytelnika jak należy żyć, dawała pozytywne wzorce osobowe (patrz wyżej)
- utwory o tematyce świeckiej:
- epopeje narodowe - "Pieśń o Rolandzie", "Słowo o wyprawie pułku Igora", "Pieśń o Nibelungach", "Rycerze okrągłego stołu"
- "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - wierszowany dialog moralizatorski, występuje tu średniowieczny motyw dance macabre - tańca śmierci
- "O zachowaniu się przy stole" - wiersz o tematyce obyczajowej, mówi o dobrych zwyczajach związanych z uroczystościami biesiadnymi
- "Satyra na leniwych chłopów" - najstarszy polski utwór satyryczny
- "Dzieje Tristana i Izoldy" - poemat o nieszczęśliwej miłości
- utwory o tematyce religijnej:
- utwory hagiograficzne, czyli żywoty świętych
- "Legenda o świętym Aleksym"
Aleksy - zrezygnował z życia małżeńskiego, rozdał wszystko co miał biedakom i poświęcił całe życie modlitwie i umartwieniom.
- "Kwiatki świętego Franciszka"
Franciszek - syn bogatego kupca z Asyżu, prowadził hulaszczy tryb życia, ale nawrócił się, rozdał majątek i został wędrownym kaznodzieją, pomagał biednym, założył zakony: braci franciszkanów i sióstr klarysek
- "Kazania Świętokrzyskie", "Kazania Gnieźnieńskie"
- "Bogurodzica"
- pieśń religijna
- pierwszy hymn polski śpiewany przed bitwa pod Grunwaldem
- podmiot zbiorowy zwraca się do Matki Bożej i Jana Chrzciciela prosząc o pomoc i opiekę
- napisana średniowiecznym wierszem intonacyjno - zdaniowym (jeden wers jest równy jednemu zdaniu)
- "Lament Świętokrzyski" - liryczny monolog stojącej pod krzyżem Matki Bożej
- Biblia Królowej Zofii, tzw. Biblia szaroszpatacka - fragment przekładu Starego Testamentu
- kroniki średniowieczne
- opisywały najważniejsze wydarzenia z historii kraju
- zabarwione fantazją autora, pomieszanie faktów i zdarzeń legendarnych
- pisane na zamówienie władców miały za zadanie chwalić ich czyny
- charakter dydaktyczny i parenetyczny
- pisane patetycznym stylem, rytmiczną prozą
- "Kronika" Galla Anonima - napisana przez francuskiego mnicha z zakonu bernardynów na zamówienie Bolesława Krzywoustego, ukazuje króla jako ideał władcy, obejmuje okres od legendarnych początków państwa polskiego do rządów króla Bolesława
- "Kronika" Wincentego Kadłubka
- "Roczniki" Jana Długosza
Szkolnictwo
- nauka w średniowiecznej szkole obejmowała siedem sztuk
- podzielona była na dwa poziomy
- triwium - stopień niższy (nauka gramatyki, dialektyki i retoryki)
- quadrivium - stopień wyższy (nauka astronomii, muzyki, arytmetyki i geometrii)
