1. Zmiany w systemie edukacji

W XII wieku powstały pierwsze szkoły miejskie. Rosło zapotrzebowanie na ludzi wykształconych, choć w stopniu podstawowym, dlatego obok istniejących dotąd szkół katedralnych, zaczęły powstawać nowe placówki, prowadzone przez zakony w miastach. Od końca XI wieku władze kościelne zobowiązały biskupów kapituły do powoływania szkół przykatedralnych, jednak już od XII wieku, wraz z pojawianiem się nowych zakonów i ich rozwojem rodziły się nowe ośrodki nauczania.

Podstawowy schemat nauczania był jednakowy dla wszystkich szkół w całej Europie. Składał się on z siedmiu sztuk wyzwolonych podzielonych w dwustopniowy przebieg edukacji. Pierwszy stopień (trivium) wymagał opanowania podstaw gramatyki, retoryki i dialektyki, drugi (quadrivium) - arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki. Jednak tylko niektóre ze szkół były w stanie realizować całość tego programu. Podstawę wszelkiej edukacji stanowiła łacina, język wspólny wszystkim uczonym, w którym spisywano wszelkie księgi. Toteż w niewielkich szkołach parafialnych uczono przede wszystkim pisania i czytania po łacinie. Szkoły te zaczęły się dość prężnie rozwijać po IV soborze laterańskim, upowszechniając także znajomość religijnych pieśni, modlitw i kalendarza liturgicznego.

Jednak taki program nauczania nie był odpowiedni dla przyszłych kupców czy rzemieślników. Mieszczanie byli zainteresowani kształceniem swoich dzieci głównie w zakresie rachunków, podstaw prawnych i pisania pism urzędowych. Z tej potrzeby zrodziły się prywatne szkoły miejskie. Zajęcia prowadzili notariusze, ucząc podstaw matematyki, pisania listów oraz coraz częściej także języków narodowych, które zdobywały sobie znaczenie. Powstanie szkół miejskich przełamywało monopol duchowieństwa na prowadzenie edukacji. Rozwój szkół tak świeckich jak i duchownych powodował postępującą edukacje społeczeństwa. Podstawowe umiejętności pisania czytania czy rachunków były znacznie bardziej dostępne i dotyczyły także kobiet.

Jednocześnie rozwijały się duże ośrodki edukacji, poważane szkoły przykatedralne stanowiły centra nauki, do których przybywali uczeni i studenci z całej Europy. Stopniowo duże szkoły przekształcały się w uniwersytety. Między początkami XII a połową XIII wieku powstawały uczelnie między innymi w Paryżu, Oxfordzie czy Bolonii. Nauka stawała się coraz bardziej uregulowana, nauczanie stało się zawodem, a uniwersytety stanowiły rodzaj korporacji profesorów i studentów. Z ogólnego toku studiów wyłaniały się poszczególne fakultety, podstawę nadal stanowił teologia, jednak prężnie rozwijały się też nauki prawne (prawo kanoniczne i cywilne), medycyna i sztuki wyzwolone. Poszczególne uczelnie były sławne z wysokiego poziomu nauczania różnych przedmiotów, np. Oxford słynął z nauk przyrodniczych, Bolonia - prawnych, a Paryż szczycił się wykładami z teologii..

2.Średniowieczna filozofia

Podstawa wszelkiej myśli filozoficznej w średniowieczu była religia i wynikająca z niej zasada teocentryzmu. Rozważania filozoficzne zawsze dotyczyły Boga, dogmaty wiary były niepodważalne. Powszechnie przyjmowano słowa Pisma Świętego, a dociekania prowadzone przez filozofów miały służyć jedynie wykazywaniu ich słuszności, udowadnianiu prawd wiary za pomocą zasad logiki. Toteż podstawą wszelkich rozważań był Bóg i Jego doskonałość. Uznawano jednoznacznie, iż Bóg stworzył świat i człowieka na swój obraz i podobieństwo. W duchu biblijnych przekazów interpretowano większość zjawisk przyrody. W tej sytuacji głównym zadaniem filozofii było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o miejsce i rolę człowieka w świecie.

  • Dualizm świata w świetle filozofii św. Augustyna

Filozofia augustyńska wyznaczała człowiekowi miejsce między niebem a ziemią. Człowiek był istotą rozdarta między tym, co ziemskie, a tym, co niebiańskie. Był zawieszony gdzieś między aniołami a zwierzętami. To powodowało nieustanny konflikt wewnętrzny, silne napięcia między sferą cielesną a duchową. Życie ludzkie składało się z nieustannych wyborów pomiędzy pokusami ziemskimi a wizją zbawienia i szczęścia wiecznego. Najbardziej wyrazistym rysem owej filozofii jest właśnie dualizm ludzkiej natury po części duchowej, a po części cielesnej. Uważa się ten nurt za przykład filozofii pesymistycznej, ciągłe trwanie w konflikcie jest nieuchronnym losem człowieka. Postulaty, jaki wypływają z tej nauki, to potrzeba medytacji i modlitwy, mającej prowadzić duszę ludzką ku sprawom Bożym

  • Nauka św. Anzelma z Canterbury - początki myśli scholastycznej

Wychodząc od dogmatu o doskonałości Boga, św. Anzelm przedkładał wiarę nad poznanie rozumowe, uznając jej pierwszeństwo w pojmowaniu świata. Mimo to starał się wykazywać słuszność prawd wiary za pomocą logicznego rozumowania. Wyznawał zasadę "fides quaerens intellectum" a wiec wiaty poszukującej zrozumienia. Właśnie ta zasada i przekonanie o logiczności Boga stały się dewizą scholastyki, dlatego świętego Anzelma uznaje się powszechnie za jej prekursora.

Podobnie jak wielu średniowiecznych filozofów często odwoływał się do nauki św. Augustyna. Na jej podstawie dowodził miedzy innymi istnienia Boga, ponadto rozważał wiele problemów teologicznych takich jak kwestia nieśmiertelności duszy, grzechu pierworodnego, wcielenia Boga czy odkupienia win.

  • Początki scholastyki

Scholastyka bywa różnie rozumiana, jest to określenie zarówno:

- metody rozumowania, która polega na skrupulatnym przestrzeganiu procedury interpretowania tekstu, procedura taka obejmowała komentarz do tekstu, dyskusję nad nim i wreszcie formułowanie wniosków. Taki kształt rozważań został zapoczątkowany przez Piotra Abelarda, później stał się powszechną metodą stosowaną głównie przez teologów, miedzy innymi św. Tomasza z Akwinu czy Dunsa Szkota.

- sposobu uprawiania filozofii, charakterystycznego dla średniowiecznych dociekań skoncentrowania się na dowodzeniu przyjętych z góry prawd religijnych.

  • Św. Tomasz z Akwinu jako przedstawiciel filozofii harmonijnej

Filozofia harmonijna była przeciwwaga dla pesymistycznego ujęcia roli człowieka w augustyńskiej wizji porządku świata. Jej twórcą był św. Tomasz z Akwinu, jego zdaniem miejsce, jaki Bóg wyznaczył człowiekowi, nie jest przypadkowe, lecz doskonale przemyślane. Świat jest tu ujmowany jako szereg stopni na drodze ku zbawieniu, rolą człowieka jest pokonywać kolejne stopnie, wznosić się coraz wyżej, przybliżając się do Boga. To, co pozwala pokonywać kolejne schody na drabinie bytów, to moralne, zgodne z zasadami wiary postępowanie. Nie ma tu wewnętrznego rozdarcia, to samo moralne postępowanie pozwala człowiekowi żyć wśród innych ludzi. Nie ma tu sprzeczności miedzy tym, co ziemskie, a tym to duchowe. Jedna droga wiedzie do Boga i ziemskiego zadowolenia - życie w cnocie. Tak wiec byt ludzki jawi się jako harmonijny, jedna jest słuszna droga zgodna z Boską koncepcją świata.

Mistycyzm to dążenie do ekstazy, będącej stanem obcowania z Bogiem. Za twórcę tego nurtu uznawany jest św. Bernard, który uważał, że koniecznym warunkiem poznania Boga jest otrzymanie Jego łaski. By dostąpić Bożej łaski trzeba żyć w pokorze, miłości, zgodnie z Boskimi przykazaniami, należy oddawać się kontemplacji i modlitwie. Tylko tak można osiągnąć ekstazę, czyli pogrążyć się w Bogu.

Święty Franciszek z Asyżu głosił radość życia, afirmacje dzieła Bożego stworzenia. Jego życie było przepełnione miłością do całego świata, uznawał braterstwo wszystkich żywych istot, żył w ubóstwie i pokorze, głosząc chwałę Bożą. Jego styl życia, jego nauka prostoty i pokory przeniknęły do średniowiecznego życia religijnego zapoczątkowując nowy nurt radosnej wiary, całokształt tego światopoglądu określa się mianem franciszkanizmu.

3. Rozwój architektury od stylu romańskiego do gotyckiego.

* styl romański

Rozwój nowej religii na ziemiach niemal całej Europy spowodował duże zapotrzebowanie na nowe miejsca kultu. W XI i XII wieku, kiedy rozwijał się styl romański, wznoszono głównie świątynie. Styl romański powstał w wyniku połączenia architektonicznych osiągnięć starożytnego Rzymu i wschodnich tradycji. Podstawowym budulcem był kamień, stosowane wcześniej drewniane stropy, zastępowano sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi. Taka technika budowniczy wymagała wznoszenia grubych, ciężkich murów, drzwi i okna romańskich budowli musiały być raczej niewielkie. Całość dawała wrażenie monumentalnych i ciemnych wnętrz.

Kościoły wznoszono najczęściej na planie krzyża łacińskiego z trzema lub pięcioma nawami. Ozdabiano je motywami roślinnymi i figurami o regularnych kształtach. Często umieszczano wewnątrz i na zewnątrz rzeźby i płaskorzeźby, był to popularny sposób dekorowania świątyń, choć znaczna część rzeźb z tamtego okresu jest raczej niskiej wartości artystycznej. Ponadto wnętrza ozdabiano obrazami i witrażami. Kolorowe szkła w oknach jeszcze potęgowały nastrój grozy i mroczności, panujący w świątyniach.

* styl gotycki

Styl gotycki wyłonił się we Francji pod koniec XII wieku i na początku XIII. Wniósł on zasadniczą zmianę do architektury średniowiecznej. Gotyckie budowle były o wiele jaśniejsze, bardziej przestronne i strzeliste. Dzięki lekkim i wysokim sklepieniom oraz przestronnym oknom, wnętrza świątyń stały się jasne, a ściany stwarzały wrażenie lekkości. Zamiast półkola stosowano łuki, często ostre, strzeliste. Budowano na kilku kondygnacjach, posługując się przyporami. Nadal najczęściej stosowanym planem dla budowli sakralnych był kształt łacińskiego krzyża, główny budulec stanowił kamień, choć coraz częściej sięgano po czerwoną cegłę, a okna najchętniej ozdabiano witrażami, ale w dużych oknach nie były już takie mroczne. Nadal popularnością cieszyła się także rzeźba, jednak stopniowo dążono do coraz większego realizmu, tak w formie jak i w tematyce przedstawień.

4. Literatura średniowieczna

Początkowo całe piśmiennictwo było wyłącznie łacińskie, stopniowo coraz silniejszą pozycje zdobywały sobie języki narodowe, wkraczając do dokumentów i do literatury. Mimo panującego w Europie uniwersalizmu zaznacza się pewne zróżnicowanie w rozwoju twórczości literackiej. Obok oficjalnej, wysokiej poezji łacińskiej, powstawały ludowe utwory w miejscowych dialektach. Tak wiec literatura rozwijała się dwutorowo obejmując religijną poezję łacińska i narodową twórczość ludową, jednak z czasem oba nurty zaczęły się przenikać.

* charakterystyka twórczości

Średniowieczna literatura zdradza silne wpływy tradycji antycznej. Czerpano ze sformułowanych przez Arystotelesa zasad tworzenia ("Poetyka", Retoryka"), nawiązywano do teorii Platona, wzorowano się na twórczości Cycerona czy Horacego. Drugim filarem średniowiecznej literatury były nauki Ojcowie Kościoła, którzy stworzyli gradualistyczny obraz świata. Według owej koncepcji świat jest hierarchicznym i zamkniętym systemem bytów. Najwyższym bytem jest Bóg, niżej znajdują się ludzie, a potem inne stworzenia i przedmioty. Rolą pisarza było odkrywanie praw Boskich i przekazywanie ich w artystycznej formie ludziom, twórca miał służyć Bogu, ucząc ludzi właściwego postępowania, przedstawiając im wzorce osobowe i etyczne. Tym samym literatura, a szczególnie poezja, miała służyć krzewieniu wiary, najczęściej poruszano więc tematykę religijną. Podstawowymi gatunkami były: hymn, psalm, misterium, moralitet czy żywot. Wzorem, ukazywanym jako słuszna droga ziemskiego bytowania, był ascetyczny tryb życia. Poezja sławiła świętych, którzy wyrzekli się wszelkich ziemskich dóbr i przyjemności, wiedli życie w cierpieniu i umartwianiu, poświęcając się w ten sposób Bogu.

Świecka poezja łacińska rozwijała się od około X wieku, głównie dzięki twórczości wędrownych grajków i śpiewaków. Bardowie i skaldowie podróżowali po różnych dworach sławiąc w swoich pieśniach wielkich władców, dzielnych rycerzy i dworskie obyczaje. Początkowo pieśni rycerskie dotyczyły głównie bohaterskich czynów (chanson de geste, np. "Pieśń o Roladzie"), później coraz częściej odwoływano się do wątków miłosnych.

Odrębnym nurtem toczyła się pieśń ludowa, twórczość raczej rubaszna i sprośna, dotycząca codzienności i życia pospolitego człowieka.

*Trubadurzy

w południowej Francji od XI do końca XIII rodziła się i rozwijała poezja trubadurów, tworzyli oni pieśni w języku staroprowansalskim i sami pisali do nich melodie. Trubadurzy byli wysoko cenieni, wywodzili się najczęściej ze stanu rycerskiego i właśnie cnoty i dokonania tej warstwy były głównym przedmiotem ich zainteresowania. Twórczość trubadurów zapoczątkowała niemal mistyczny kult damy serca. Z idealizacji dworskiej miłości zrodził się specyficzny sposób okazywania uczuć. Miłość rycerska została obwarowana swoistym rytuałem, związek z kobieta przypominał relację pana i wasala. Rycerz, chcąc zasłużyć na wzajemność i nie uchybić godności własnej ani swej damy, obowiązany był złożyć wybrance śluby posłuszeństwa i wierności. Winien był oddawać jej cześć, w razie potrzeby stawać do walki z jej imieniem na ustach. Dama serca miała też prawo żądać dowodów miłości, wystawiając swego rycerza na liczne próby.

Ideał dworskiej miłości był krytykowany przez Kościół, w sławieniu amour courtois dopatrywano się grzesznych skłonności. Był to zmierzch twórczości trubadurów. Na północy Francji zaczęła się jednak rozwijać poezja w języku francuskim. truwerzy nadal chętnie sięgali do tematyki miłosnej, stwarzając konwencję ujmowania erotyki, która wywarła wpływ na całokształt europejskiej twórczości miłosnej.