ŚREDNIOWIECZE

Epoka zwana w dziejach literatury i kultury średniowieczem trwała w Europie blisko dziesięć, w Polsce zaś około pięciu wieków. Za daty "kończące" tę epokę, uznaje się min. wynalezienie druku przez Guttenberga w 1452 i odkrycie Ameryki w 1492. Z racji swojej długości średniowiecze było bardzo niejednorodną epoką. Średniowiecze rozpowszechniło na terenie Europy feudalizm, który przyniósł podział społeczeństwa na odmienne stany, różniące się między sobą uprawnieniami, przywilejami i pozycją społeczną. Rozwinął też uniwersalny model kultury Inspirujący całą chrześcijańską Europę i którego najważniejsze elementy były wspólne dla wszystkich społeczeństw pozostających w zasięgu papiestwa i chrześcijaństwa. Uniwersalizm był wspólnotą języka władzy i religii. Podobne toposy kultury i opowieści znane były powszechnie w całej Europie.

GRANICE ŚREDNIOWIECZA

Średniowiecze stanowi epokę, która jest uznawana za interwał, dzielący czasy starożytne i nowożytne. Umownym początkiem wieków średnich jest rok 476 p.n.e., kiedy to nastąpił upadek Cesarstwa w Europie zachodniej, natomiast datami, wyznaczającymi kres tej epoki, są lata 1450 - kiedy to wynaleziono druk, 1453 - datę upadku Cesarstwa Bizantyńskiego oraz data odkrycia Ameryki - rok 1942. Długość trwania tej epoki na kontynencie europejskim jest określana jako okres od przełomu IV i V wieku, aż po wiek XV, a więc niemal piętnaście wieków. W Polsce jako okres średniowiecza rozpatruje się okres, który rozpoczyna chrzest Polski w 966 roku, zaś jego schyłek umiejscawia się na przełomie XIV i XV wieku. Mówiąc o spuściźnie tamtych czasów mamy do czynienia jedynie z niewielką częścią, ocalałą z tamtego okresu. Jednak pozostałości, z którymi zdołano się zapoznać, mogą stanowić ciekawy i paradoksalnie bogaty materiał poznawczy, dzięki któremu odległe o kilka wieków czasy mogą stać nam się bliższe. Uznaje się , że epoka ta posiadała charakter teocentryczny, a więc zbudowany na poglądzie, głoszący konieczność umieszczenia w centrum zainteresowania nauk i sztuki Boga. Podporządkowane temu zagadnieniu stało się głównym zagadnieniem średniowiecza.

FILOZOFIA

W późniejszym średniowieczu miejsce augustianizmu, który dotychczas stanowił oficjalną doktrynę teologiczną Kościoła katolickiego zajął tomizm, który uznaje się za nią do dziś.

Jest to system filozoficzny, którego twórcą został święty Tomasz z Akwinu. Sama doktryna jest kontynuacją jest kontynuacją filozofii arystotelejskiej. Punktem wyjścia dla tomizmu jest potoczne, przednaukowe poznanie bytu. Ruch w tomizmie oznacza przechodzenie od stanu możności do stanu urzeczywistnienia i od stanu urzeczywistnienia do stanu możności (tzn. przemijanie). Dobro, piękno i prawda są w tomizmie atrybutami bytu, zło zaś nie posiada swojej własnej substancji, ponieważ jest po prostu brakiem dobra. Tomizm ludzką duszę rozumie, jako jednostkową formę człowieka, zaś jej połączenie w jedno z ciałem jest celowe, ponieważ dusza może poznawać świat i naturę dzięki zmysłom ciała właśnie. Istnieją także formy bytów, które mogą poznawać, choć nie posiadają ciała i nie robią tego przy pomocy zmysłów, są to aniołowie.

Według tomizmu człowiek stoi na odpowiednim dla siebie i sobie przyporządkowanym stopniu drabiny bytów, pomiędzy zwierzętami a aniołami, jego dusza nie jest jednak rozdarta, ponieważ tomizm jest w porównaniu z augustianizmem filozofia harmonii.

Z filozofią świętego Tomasza z Akwinu wiąże się także pięć argumentów, tak zwanych dowodów logicznych na istnienie Boga, które brzmią następująco: jeśli istnieje ruch, to istnieje pierwszy poruszyciel - Bóg, jeśli każda rzecz ma swą przyczynę, istnieje pierwsza przyczyna sprawcza - Bóg, jeśli byty nie istnieją w sposób konieczny (pojawiają się na świecie i przemijają), musi istnieć byt konieczny - Bóg, jeśli rzeczy wykazują różną doskonałość, to istnieje byt najdoskonalszy - Bóg, jeśli celowe działanie jest oznaką rozumności, to ład i porządek w działaniu bytów nieożywionych, lub pozbawionych poznania, świadczą o istnieniu Boga, kierującego światem nieożywionym.

REALIA PIŚMIENNICTWA - cytując za Jerzym Woronczakiem

Średniowiecze stanowi epokę, która jest uznawana za interwał, dzielący czasy starożytne i nowożytne. Umownym początkiem wieków średnich jest rok 476 p.n.e., kiedy to nastąpił upadek Cesarstwa w Europie zachodniej, natomiast datami, wyznaczającymi kres tej epoki, są lata 1450 - kiedy to wynaleziono druk, 1453 - datę upadku Cesarstwa Bizantyńskiego oraz data odkrycia Ameryki - rok 1942. Długość trwania tej epoki na kontynencie europejskim jest określana jako okres od przełomu IV i V wieku, aż po wiek XV, a więc niemal piętnaście wieków. W Polsce jako okres średniowiecza rozpatruje się okres, który rozpoczyna chrzest Polski w 966 roku, zaś jego schyłek umiejscawia się na przełomie XIV i XV wieku. Mówiąc o spuściźnie tamtych czasów mamy do czynienia jedynie z niewielką częścią, ocalałą z tamtego okresu. Jednak pozostałości, z którymi zdołano się zapoznać, mogą stanowić ciekawy i paradoksalnie bogaty materiał poznawczy, dzięki któremu odległe o kilka wieków czasy mogą stać nam się bliższe. Uznaje się , że epoka ta posiadała charakter teocentryczny, a więc zbudowany na poglądzie, głoszący konieczność umieszczenia w centrum zainteresowania nauk i sztuki Boga. Podporządkowane temu zagadnieniu stało się głównym zagadnieniem średniowiecza.

MIEJSCE BOGA

Średniowiecze było epoką, w której nadrzędną i niezbywalną wartość stanowił Bóg. Jednakowoż życie ziemskie miało równie istotne znaczenie, ze względu na to, iż od tego, jak wyglądał jego przebieg w trakcie doczesnego pobytu, zależeć miał przyszły los ludzkiej duszy. Powszechnie dominowała wiara głoszona przez Kościół rzymski, który jasno precyzował pozycję człowieka i jego powinności w stosunku do Stwórcy. W obronie religii i miejsc świętych dla chrześcijan toczone były liczne wojny krzyżowe, zwane także krucjatami. Przyczyniły się one do stworzenia wzorców do naśladowania, uwiecznionych w literaturze wieków średnich. Wzorce, wykształcone w owym czasie na gruncie twórczości literackiej można podzielić na dwie zasadnicze grupy : religijne i świeckie. Do pierwszej spośród wymienionych należały z całą pewnością postawy świętego oraz ascety - człowieka bardzo pobożnego, który potrafi wyrzec się wszelkich dóbr i poprzez dobrowolne cierpienie i miłosierne uczynki, ciągłe rozmyślanie o Bogu, starał się przygotować do śmierci i zbawienia. Do drugiej grupy zaliczyć można wzorzec idealnego władcy chrześcijańskiego oraz rycerza i oba te ideały, choć nieco dla nas niezrozumiałe, z racji iż parenetyka odeszła już raczej do przeszłości, świadczą mimo wszystko o bardzo daleko posuniętej wyobraźni epoki.

EDUKACJA

Edukacja w owym czasie była dosyć konkretnie ukierunkowana. Przyklasztorne szkoły miały być miejscem, które kształcić miało przyszłych księży, filozofów i pisarzy. Szkolnictwo dzieliło się na trzy poziomy, które obejmowały trivium, gdzie nauczano trzech przedmiotów, quadrivium - tu nauczano czterech przedmiotów, oraz uniwersytety, na których studiowano na wydziale astronomiczno-matematycznym, medycznym, prawniczym i teologicznym. Ukończenie każdego z tych działów wiązało się z przyjęciem święceń kapłańskich. Studentami mogli zostać jedynie mężczyźni. Językiem wykładowym była wówczas łacina, która będąc ówczesną lingua franca w Europie, co umożliwiało wymianę idei i ułatwiał dzielenie się wiedzą i odkryciami naukowymi. Już wtedy dał się zauważyć dążenia, mające na celu wyodrębnienie własnego języka narodowego. Na gruncie polskim pogląd, iż księża powinni wykazywać się znajomością języka polskiego, forsował już w 1285 Jakub Świnka.

ARCHITEKTURA

Liczne, stworzone w czasach średniowiecza budowle, zachowały się do dziś w doskonałym stanie. Jest to z pewnością świadectwo solidności wykonania i świetnej znajomości rzemiosła murarskiego przez ówczesnych budowniczych i architektów. Niemal każdy przechodził, bądź przechodzi fazę fascynacji średniowiecznymi, pełnymi legend i tajemnic zamkami. Rycerze, smoki i zjawy stanowią stały sztafaż takich miejsc. Jedną z najlepiej zachowanych budowli w Polsce stanowi zamek krzyżacki w Malborku. Ogrom i rozmach tego dzieła średniowiecznej architektury wciąż budzą podziw i zachwyt, zwłaszcza na wskroś nowoczesne rozwiązania techniczne - na przykład system zwodzonych mostów, opuszczane kraty itd. Równie zachwycające są mniejsze budowle, jak choćby twierdza obronna w Golubiu-Dobrzynie, pozostałości zamków na tzw. Szlaku Orlich Gniazd czy wapienne ściany, ruiny baszt i mury zamku w Ogrodzieńcu niedaleko Zawiercia, czy w Chęcinach koło Kielc. Po dziś dzień także niedoścignionym wzorzec stanowią katedry gotyckie. Smukłość i wzniosłość ich budowy, surowość a zarazem tajemniczość są elementami, które wzbudzały i w dalszym ciągu wzbudzają zadumę i podziw w odwiedzających je pielgrzymach. Dużo miejsca poświęca im Zbigniew Herbert, w swojej książce - zbiorze esejów zatytułowanym "Barbarzyńca w ogrodzie". Wspomina tam o licznych tego typu obiektach, między innymi o katedrach Notce - Dame, Chartres, Tours. W Polsce przykładami tego typu architektury są na przykład Kościół Mariacki i św. Katarzyny w Krakowie i kościół pod wezwaniem NMP w Gdańsku.