W skrócie:

Ustrój feudalny

Uniwersalizm religijny i kulturowy Europy - wszyscy uczeni posługują się jednym językiem (łacina), panuje jedno wyznanie (katolicyzm), obowiązują te same wzorce osobowe (rycerz, władca, asceta, święty); w sztuce panują te same style (do połowy XIII wieku - romański, a potem gotycki); uniwersalizm sztuki polega też na stosowaniu podobnych środków wyrazu, symboli czytelnych dla wszystkich wykształconych ludzi (np. dance macabre, znaczenie barw czy roślin).

Teocentryzm - Bóg w centrum zainteresowania, religia wpływa na wszystkie dziedziny życia - kulturę, sztukę, politykę...

Nauka - dominuje scholastyka; od około IX wieku rozwijała się jako filozofia chrześcijańska, także metoda dociekania prawdy, rozważanie racjonalne argumentów za i przeciw. W tym okresie zaznacza się silny wpływ filozofii starożytnej na myśl chrześcijańska - Tomasz z Akwinu wprowadził do swoich rozważań wiele z nauki Arystotelesa, który znalazł sobie trwałe miejsce w myśli chrześcijańskiej. Z czasem scholastykę zaczęto oceniać negatywnie, metoda kojarzyła się z jałowymi dociekaniami opartymi na autorytetach, formalizmem i anachronizmem.

Uniwersalizm

Owa jedność kulturowa, opierająca się na wspólnym języku, wyznaniu i hierarchii wartości, na szczycie której stał Bóg, dotyczyła tylko warstw wykształconych. Łacina była podstawą dalszej edukacji, umożliwiała studiowanie na każdej uczelni i dostęp do wszelkich ksiąg. Uczeni całej Europy mogli się ze sobą porozumiewać bez większych przeszkód. Toteż podróże zagraniczne były popularne wśród studentów i naukowców. Cały dorobek kulturalny był własnością wszystkich, bez podziału na państwa.

Szczególny był też stosunek twórcy do swojego dzieła. Utwór nie był własnością autora. Twórca niezależnie od tego czy pisał, czy malował, czy rzeźbił, robił to na chwałę Boga, a nie dla swojej sławy, toteż większość dzieł była anonimowa, nie podpisywano utworów, ani obrazów. Tym samym nieznane było pojęcie plagiatu, skoro dzieło nie było własnością autora, każdy mógł z niego korzystać w sposób dowolny, np. umieszczając jego fragmenty we własnym utworze.

Nauka i edukacja

System nauczania podzielony był na dwa stopnie, pierwszy tzw. trivium obejmował trzy podstawowe z siedmiu sztuk wyzwolonych. Były to: gramatyka, retoryka i dialektyka. Wyższy stopień tzw. quadrivium obejmował: arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę. Dopiero ukończenie tych dwóch podstawowych etapów edukacji upoważniało do podjęcia studiów, które wówczas dotyczyły tylko trzech dziedzin: teologii, medycyny i prawa.

Metodą naukową była scholastyka. Uznaje się, iż jej twórcą był św. Augustyn, który wprowadził zasadę: "uwierz, abyś zrozumiał". Jednocześnie postulował rozumowe wyjaśnianie prawd wiary. Oczywiście, w nauce również panował teocentryzm i dominacja religii nad innymi dziedzinami. Pierwszym i podstawowym autorytetem była Biblia. Później do kanonu pism niepodważalnych dołączyły też dzieła Ojców Kościoła (czyli pierwszych pisarzy chrześcijańskich) i uznanego przez Kościół, Arystotelesa. Arystotelesa ceniono głównie ze względu na zasady logiczne, które służyły teraz udowadnianiu prawd wiary chrześcijańskiej.

Zabytki architektury

  • romańskiej

Sztuka również była uniwersalna, to znaczy, że wszędzie panowały te same trendy, często nawet ci sami twórcy projektowali budowle w różnych miejscach Europy.

Do połowy XIII wieku budowano powszechnie w stylu romańskim. Styl ten charakteryzował się masywnością. Mury są grube i ciężkie, okna małe, całość bardzo regularna i proporcjonalna. W stylu romańskim powstawały głównie budowle sakralne tj. kościoły i klasztory. Budowano je na planie krzyża, małe okna w połączeniu z grubymi kamiennymi murami dawały wrażenie surowości, wnętrza były ciemne i zimne. Budowle bizantyjskie wznoszono na planie krzyża greckiego.

Z tego okresu pochodzą między innymi takie budowle jak:

  • kościół Benedyktów w Maria Lachh,
  • liczne kościoły we Francji, m.in. w Tours, Poitiers czy Tuluzie
  • i w Niemczech w Moguncji, Wormacji
  • w Hiszpanii Santagio de Campostella, Salamance
  • a także brama znajdująca się w murach obronnych Avilli

W Polsce powstały w stylu romańskim takie budowle jak:

  • wawelska rotunda
  • w Krakowie także kościoły św. Wojciecha i św. Andrzeja
  • opactwo benedyktyńskie w Tyńcu
  • katedra w Poznaniu, która stanowi jeden z pierwszych zabytków romańskiej architektury sakralnej w Polsce
  • słynne drzwi gnieźnieńskiej katedry
  • wzniesiona pod Łęczycą kolegiata w Tumie
  • oraz kilka mniejszych kościołów między innymi we Wrocławiu, Płocku i Wiślicy
  • gotyckiej

Gotyk zrodził się w północnej Francji około dwunastego wieku. W tym czasie w Europie święcił triumfy styl romański. Powstanie nowego stylu wiązało się ściśle z odkryciem nowego rozwiązania technicznego. Zauważono mianowicie, że sklepienie krzyżowo-żebrowe nie musi się opierać wyłącznie na ścianach, ale, że można część jego ciężaru przenieść na kolumny lub filary. Takie rozwiązanie pozwoliło stawiać cieńsze ściany, a budowle nabrały delikatniejszych kształtów dając wrażenie lekkości.

Do zabytków gotyckiej sztuki europejskiej należą:

  • liczne kościoły we Francji, między innymi: katedra Notre-Dame w Paryżu, katedry w Remis i Chartres
  • we Włoszech w Wenecji Palazzo Pisani, a także kościoły w Sienie, Florencji i Mediolanie
  • w Anglii opactwo Canterbury
  • w Hiszpanii kościół w Segovii
  • także kościoły w Pradze i Wiedniu

W Polsce przykładami sztuki gotyckiej są:

  • w Krakowie: rynek (ratusz, sukiennice), Kościół Mariacki w tym także słynny ołtarz Wita Stwosza, dziedziniec Callegium Maius
  • starówka Torunia, Gdańska, Wrocławia.
Sztuka epoki średniowiecza

Charakterystyczną cecha średniowiecznej sztuki jest oczywiście jej religijny charakter. Do sztuki średniowiecza zalicza się także dzieła wszczesnochrześcijańskie, które formalnie należą jeszcze do antyku, ale pod względem tematyki bliższe są już kolejnej epoce. Ponadto w średniowiecznej sztuce można wyróżnić jeszcze trzy okresy: przedromański, romański i gotycki. Osobną grupę stanowią dzieła twórców bizantyjskich, którzy od początku VI wieku podążali własną drogą rozwoju.

Średniowieczne malarstwo, rzeźba i architektura chrześcijańską doprowadziły do sformułowania, rozwinięcia i upowszechnienia w całej Europie podstawowych tematów sakralnych. Główne źródło tematów stanowiła Biblia, przekaz Starego i Nowego Testamentu oraz bardzo wówczas popularne podania apokryficzne. Później na stałe do kanonów sztuki weszły też żywoty świętych. Ukazywano nie tylko dosłowne przedstawienia scen biblijnych czy hagiograficznych, starano się przez obraz czy rzeźbę oddać egzegezę Pisma Świętego, unaocznić prawdy wiary i naukę kościoła. Rola sztuki była bardzo istotna w krzewieniu wiary wśród ludzi prostych. Lud rzecz jasna nie potrafił czytać, książki były materiałem bardzo cennym i trudnodostępnym, a nabożeństwa odbywały się w języku łacińskim. Co prosty człowiek mógł z tego rozumieć? Zwłaszcza w państwach, w których chrześcijaństwo było religią nową i narzuconą, lud kultywował dawne praktyki. W tej sytuacji sztuka wizualna była jedyną drogą dotarcia do prostego człowieka. Unaoczniony Bóg, historie biblijne przedstawione obrazowo, czy sceny z życia świętych przybliżały ludziom prawdy wiary. Jednak ta silna zależność wiary od jej wizualnych przekaźników, budziła niepokój teologów. Zwłaszcza, że same obrazy stawały się przedmiotami kultu. Stosunek Kościoła do sztuki nie został jednoznacznie sformułowany, biblijny zakaz tworzenia wizerunków Boga nie obowiązywał, wykształconym teologom bliższa była starożytna teoria sztuki. Sztuka starożytna to zdolność do stosowania reguł w drodze do celu, tak więc sztuka to nie tylko procesy twórcze i ich efekty (artes mechanicae), ale także procesy poznawcze i intelektualne, prowadzące do wniosków i konkluzji (tzw. artes liberares czyli sztuki wyzwolone -patrz wyżej).

Artes mechanicae a wiec malarstwo, architektura, rzeźba itp. były oceniane głównie ze względy na technikę ich wykonania i materiał, jakiego w tym celu użyto. Artysta był właściwie rzemieślnikiem, nie było tu wyraźniej linii podziału, zwłaszcza że nie istniało pojęcie oryginalności ani plagiatu. Liczyło się więc wykonanie a nie treść, która na ogół była narzucona. Dzieła powstawały w warsztatach rzemieślniczych początkowo indywidualnych należących do klasztorów i szkół katedralnych, później (od XIII wieku) zorganizowanych w cechy. Cechy rzemieślnicze miały własną organizację, a przynależność do nich była obowiązkowa. Na czele zrzeszenia stał mistrz cechowy, pod okiem którego kształcili się czeladnicy. Kiedy czeladnik pomyślnie przeszedł coś na kształt egzaminu końcowego, który polegał na własnoręcznym wykonaniu jakiegoś dzieła (tzw. majstersztyk) uzyskiwał samodzielność zawodową. Struktura strzechów budowlanych, zrzeszających rzemieślników różnych dziedzin była nieco luźniejsza i miała szerszy zakres, bowiem obejmowała zarówno projekt jak i realizacje budowy.

Jak już wspomniano, średniowieczni artyści tworzyli ku chwale Boga, dzieło miało być wyrazem ich wiary i wielkości Stwórcy. Toteż na ogół nie podpisywali swoich prac. Dziś trudno określić autorstwo większości dzieł, czasem przypisuje się je znanym artystom, a czasem tylko nadaje przydomki domniemanym twórcom.

Sztuka w Polsce

Do czasu przyjęcia przez Mieszka I chrztu (X wiek), kultura i sztuka na ziemiach polskich rozwijała się głównie w rodzimym nurcie słowiańskim, korzystała też z tradycji celtyckich i czerpała z dorobku starożytnego Rzymu. Wraz z rozwojem kontaktów handlowych z odległymi plemionami docierały do Polski bardziej egzotyczne wzory. W tym czasie powstawały budowle w różnych stylach. Przykładem budownictwa drewniano-ziemnego były obronne zabudowania grodów takich jak Gniezno czy Poznań; jednocześnie wznoszono drewniane budynki o charakterze sakralnym i świeckim (dwory, spichlerze) m.in. w Szczecinie czy Wolinie; a także konstrukcje kamienne np. obwałowania miejsc ważnych ze względu na praktyki religijne. Wraz z chrześcijaństwem wkroczyła do Polski kultura zachodniej Europy. Polska znalazła się w kręgu nowych wpływów, z których czerpała szeroką garścią, tak że w krótkim czasie zapanował w kraju Piastów europejski uniwersalizm.

Literatura w średniowieczu

Jak we wszystkich dziedzinach sztuki, tak i w literaturze dominowała tematyka religijna. Rozwijały się gatunki związane z kultem religijnym, pisano więc liczne hymny pochwalne i błagalne, żywoty świętych, a w dramacie misteria i moralitety. Wszystko to miało służyć wyznawaniu i upowszechnianiu prawd wiary. Hagiografia wnosiła nowy wzorzec osobowy, ideał człowieka godny naśladowania. Początkowo popularny był zwłaszcza ideał ascety, człowieka, który w imię Boga rezygnuje ze wszystkich dóbr doczesnych, dobrowolnie skazuje się na cierpienie, by dać wyraz swej pobożności i oddaniu wierze. Później pod wpływem żywotu św. Franciszka pojawił się wzór człowieka kochającego życie, wszelkie jego przejawy i wielbiącego je jako przejaw bożej miłości.

Poezja religijna nie wycze5rpywała całej tematyki średniowiecznej poezji, istniał również nurt świecki, sławiący świeckich bohaterów królów i rycerzy, a także dotyczący codziennych spraw.

Oczywiście, zarówno poezja religijna jak i świecka powstawała w języku łacińskim. Jednak łacina uległa znacznym zmianom od czasów starożytnych, toteż szukano form zdolnych zastąpić antyczny iloczas. Tak powstawał wiersz rytmiczny oparty na regularnym układzie sylab i akcentów. Nowe formy metryczne i zasady tworzenia poezji były ujmowane w średniowiecznych podręcznikach. Sztukę pisania skodyfikowano ok. połowy XI wieku. Teoria poezji tzw. ars dictandi (dosłownie ars - sztuka, dictare - dyktować, komponować) wyznaczała reguły pisania, łącząc tradycję antyczną z nowymi osiągnięciami. Wkrótce owe zasady przedostały się także do prozy.

Stopniowo do literatury wdzierały się języki narodowe. Początkowo obecne tylko w regionalnych pieśniach i uznawane za gorsze i niegodne prawdziwej sztuki powoli zdobywały obie uznanie wśród artystów. Od okresu dojrzałego średniowiecza datuje się dwujęzyczność literatury (łacina i języki narodowe), która trwała kilka wieków. Najpóźniej języki narodowe weszły do piśmiennictwa kościelnego, zarówno dokumenty jak i pieśni religijne nadal spisywano po łacinie. Łacina nadal była językiem nauki i traktatów naukowych.

Wybitnym dziełem napisanym w języku narodowym (włoski) była "Boska Komedia" Dantego Alighieri. Jednocześnie powstawały pieśni trubadurów, opiewające bohaterskie czyny rycerzy czy uwieczniające ich miłosne przygody. Ponadto rozwijała się twórczość regionalna, pieśni przez pokolenia przekazywane drogą ustną. Większość z tych utworów nigdy nie została spisana i nie przetrwała do czasów współczesnych.

Zabytki średniowiecznej literatury polskiej

  • "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
  • "Legenda o św. Aleksym" znana w wielu krajach i przekładana na wiele języków narodowych.
  • "Kronika polska" Anonima tzw. Galla, spisana po łacinie
  • "Bogurodzica" słynny hymn pochwalny, jeden z najstarszych tekstów polskich
  • " O chlebowym stole".

Średniowieczna muzyka

Zasadniczą zmian, jaka dokonała się w muzyce w epoce średniowiecza, było przejście (około XIV - XV wieku) od dotychczasowej melodii, do muzyki wielogłosowej, rozwijającej się już od około IX wieku.

Muzyka również została podporządkowana idei chrześcijańskiej, stanowiąc bardzo ważny element krzewienia wiary. Podstawę liturgicznej muzyki stanowił chorał gregoriański, przeznaczony do wykonywania wyłącznie przez mężczyzn, najczęściej zakonników lub kleryków. Powstawały nowe gatunki, ściśle związane z liturgią mszy i godzin kanonicznych, do gatunków tych należał między innymi: psalm, hymn, sekwencja, trop, antyfona, responsorium, lamentacja.

O wadze, jaką przywiązywano do muzyki w liturgii, mogą świadczyć chóry przykościelne, w których specjalnie kształcono śpiewaków. Jedynym instrumentem, jaki Kościół zezwolił wprowadzić do świątyń były organy, które towarzyszyły nabożeństwom od VII wieku.

Obok nurtu zachodnioeuropejskiego opartego na kulturze rzymskiej, rozwijała się kultura bizantyjska wywodząca się z tradycji greckich. Odrębność muzyki wschodniej zaznaczyła się jeszcze wyraźniej po schizmie wschodniej w 1054 roku.

W Polsce wybitnym kompozytorem tego okresu był Mikołaj Gomółka, "Melodii na psałterz polski" (1580), stworzonych do tekstów Jana Kochanowskiego.