Renesans - opracowanie epoki

PLAN OPRACOWANIA:

1. RAMY CZASOWE

2. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA KULTURY RENESANSU

- geneza

- wzory

- przemiany

3. NAZWY EPOKI

- renesans

- odrodzenie

- "Złoty wiek kultury polskiej"

4. PODSTAWOWE PRĄDY UMYSŁOWE I RELIGIJNE

- humanizm

- antropocentryzm

- reformacja (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, arianizm)

5. ROZWÓJ LITERATURY

- Podstawowe cechy i zadania piśmiennictwa

- Znaczenie wynalazku Gutenberga

- Wielcy twórcy literatury renesansowej

* światowej

(Dante Alighieri, Giovanni Boccacio, Francisco Petrarca, michelle do Montaigne, Franciszek Rabelais , Erazm z Rotterdamu, thomas More, William Shakespeare, Miquel do Cervantes, )

* w Polsce

PREKURSORZY

Konrad Celtis, Filip Buonaccorsi,

TWÓRCY WŁAŚCIWEGO RENESANSU W POLSCE

Mikołaj Rej, Jan Kochanowski

SZESNASTOWIECZNA LITERATURA POLITYCZNA

1. F. Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej"

Jan Kochanowski "Pieśń o spustoszeniu Podola"

"Odprawa posłów greckich"

Piotr Skarga "Kazania sejmowe"

OBRAZ FEUDALNEJ WSI POLSKIEJ

Mikołaj Rej "krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem"

Szymon Szymonowic "Żeńcy"

OBYCZAJOWOŚĆ POLSKI XVI WIEKU

* Afirmacja wiejskiego życia

Jan Kochanowski "Na lipę", "Na dom w Czarnolesie", "Pieśń świętojańska o sobótce"

* krytyka duchowieństwa

Mikołaj Rej "Mnich" , "Pleban pieska na cmentarzu pochował"

Jan Kochanowski , "O kapelanie" "O Kaznodzieji"

6. CZŁOWIEK RENESANSU I JEGO SPRAWY

- Literatura parenetyczna

Mikołaj Rej "Żywot człowieka poczciwego"

- Literatura filozoficzno - egzystencjalna

Jan Kochanowski "Stateczny umysł...", "Patrzaj jako śnieg po górach się bieli", "Nie wierz fortunie..."

"Miło szaleć, kiedy czas po temu...", "O żywocie ludzkim"

7. MOTYW POETY UCZONEGO (POETA DOCTUS)

Klemens Janicki "Elegia o sobie samym do potomności"

8. ŚWIAT PRZEŻYĆ OSOBISTYCH JAKO TEMAT LITERACKI

Jan Kochanowski "Psałterz Dawidów"

Jan Kochanowski "Czego chcesz od nas Panie..."

Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet IV 

Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet V - "O nietrwałej miłości..."

9. CECHY SZTUKI BAROKOWEJ

R E N E S A N S

1. RAMY CZASOWE

Renesans rozpoczął się w miastach włoskich, jego pierwsze zapowiedzi można obserwować już na przełomie XIII i XIV wieku, rozkwit nastąpił na początku XV wieku, schyłek przypadła na przełom XV i XVI wieku.

Do Europy prądy odrodzenia dotarły z Włoch na początku XV wieku, oczywiście nie nastąpiło to nagle i nie jednocześnie we wszystkich państwach kontynentu, koniec epoki datuje się w Europie na wiek XVI .

2. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA KULTURY RENESANSU

Geneza

Renesans ma swoje źródła w mieszczańskiej kulturze Włoch. W XIV wieku w wyniku przemian gospodarczych mieszkańcy miast zdobywali coraz większą siłę i przejmowali władze w republikach włoskich. Rosła potęga możnych rodów, powstawały okazałe pałace i dwory na których skupiało się życie kulturalne.

Zasadniczą zmianą w rozwoju kultury było skierowanie zainteresowania tak nauki jak i sztuki na sprawy dotyczące człowieka. Nobilitowano życie doczesne.

Wzory

Wzorem piękna i doskonałości sztuki stał się dorobek antyku. Zachwycano się starożytną sztuką i kultura, odrodziły się dawne ideały, także w zakresie organizacji państwa. Odżyła idea zjednoczenia miast Italii na wzór starożytnego Imperium Rzymskiego.

Przemiany

Zachodziły głębokie przemiany społeczne i polityczne. Do najważniejszych wydarzeń historycznych, kształtujących oblicze epoki należały: wyprawy krzyżowe, kryzys kościoła katolickiego i papiestwa oraz związany z nim ruch reformacyjny, odkrycia geograficzne (Ameryka, droga morska do Indii), w Polsce rozwój demokracji szlacheckiej… Na płaszczyźnie społecznej istotny był wzrost znaczenia mieszczaństwa jako klasy społecznej i siły gospodarczej, widoczny szczególnie we Włoszech, na przemiany społeczne silnie wpłyną też kryzys Kościoła, który dotąd stanowił podstawowy autorytet moralny.

3. NAZWY EPOKI

Renesans

Obecnie najczęściej mówi się o epoce, jak nastąpiła po latach średniowiecza - renesans. Nazwa ta pochodzi od francuskiego czasownika "renaitre", który oznacza odradzanie się czegoś. Po raz pierwszy użył tego terminu Giorgio Vasari, włoski artysta malarz i architekt, mówiąc o nowych tendencjach, jakie pojawiały się w malarstwie włoskim. Nazwa ta odwoływała się do odradzania się wzorów antycznych. Renesans miał stanowić odejście od średniowiecznej sztuki na rzecz fascynacji starożytna sztuka i kulturą. Zasięg znaczenia słowa znacznie się rozszerzał, stosowano je do określania tendencji odrodzenia państwa w duchu starorzymskim, potem także jako zjawisko przemian w literaturze, filozofii i sztuki. Ostateczne przyjęło się mianem renesansu określać całokształt zjawisk związanych ze zmianami, jakie zaszły w XIV - XVI wieku, związanych z inspiracją sztuką antyczną.

Odrodzenie

To tłumaczenie włoskiego słowa "renessaince", oznacza po prostu odradzanie się starożytnych ideałów piękna, ale także starożytnej filozofii i nauki. Odrodzenie oznacza jednocześnie wprowadzenie pierwiastków nowych, udoskonalenie. Działalność szesnastowiecznych myślicieli, naukowców czy artystów nie była prostym powielaniem antycznych wzorów, ale ich twórczym przekształcaniem.

"Złoty wiek kultury polskiej"

W Polsce funkcjonowała też nazwa "złoty wiek" nawiązująca do mitycznego podania o czterech wiekach ludzkości. Odrodzenie na terenie naszego kraju przyniosło (podobnie jak z reszta w innych krajach) wiele korzystnych zmian stąd chlubna nazwa złotego wieku. Mówiło się też o "złotym wieku wolności szlacheckiej", ponieważ był to czas rozwijania się systemu parlamentarnego w Polsce.

4. PODSTAWOWE PRĄDY UMYSŁOWE I RELIGIJNE

Humanizm

Nazwa prądu pochodzi od łacińskiego słowa "humanus", co oznacza ludzki. Humanizm był główna tendencją, jaka rozwijała się w epoce odrodzenia i zdominował całokształt życia kulturalnego. Humanizmem określa się całość zjawisk światopoglądowych, nawiązujących do antycznej tradycji rozwijania wiedzy o człowieku. Humaniści zmienili zupełnie podejście do badań nad jednostką ludzką, człowiek stał się indywidualnością, niepowtarzalną osoba, mającą znaczny potencjał rozwojowy. Nie mniejszą wagę niż do rozwoju władz umysłowych, przywiązywano do kondycji i piękna ciała. Odradzały się antyczne idee doskonałej proporcji. Humanistyczne podejście nadawało człowiekowi wartość i godność i to nie tylko jako elementowi większej całości (społeczeństwa, narodu, dzieła stworzenia) jak to było w średniowieczu, ale jako pełnowartościowej, indywidualnej jednostce. Hasłem przyświecającym renesansowym humanistom, były słowa Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce".

Antropocentryzm

Idea silnie łącząca się z humanizmem, czyli usytuowanie w centrum świata istoty ludzkiej . Był to antropocentryzm. Usytuowanie człowieka w centrum świata. Hasłem humanistów stało się zdanie Terencjusza: "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce"

Reformacja

Ruch odnowy kościoła, który z czasem się usamodzielnił dając początek nowym wyznaniom chrześcijańskim. W efekcie rozłamu jedności wyznaniowej Europy, blisko jedna trzecia wyznawców oderwała się od Kościoła katolickiego, co znacznie zmniejszyło wpływy papiestwa w Europie. Skutki reformacji były ogromne i odcisnęły piętno na wielu dziedzinach życia, zmieniały się struktury społeczne, gospodarka, obyczajowość i sztuka. Nowe wyznania chrześcijańskie przyczyniły się wzrostu tolerancji religijnej, choć zanim to nastąpiło, wojny wyznaniowe we pochłonęły wiele ofiar. W kulturze wpływ reformacji zaznaczył się silnie w rozwoju i nobilitacji języków narodowych. Pod wpływem nowych tendencji rozwijała się architektura i malarstwo (zakaz tworzenia wizerunków boskich). Kościół reformowany zrezygnował z hierarchii władzy duchownej, co wpłynęło na reorganizację struktur społecznych. Zerwanie powiązań z papiestwem sprzyjało rozwojowi gospodarki. W nurcie reformacji rodziły się nowe teorie władzy i następowały przemiany w systemie sprawowania rządów.

Początek reformacji nastąpił już republikańskich momencie Marcina Lutra, który wygłosił swoje 95 tez w roku 1517 w Wittenberdze. Tym niemniej dążenia do zreformowania kościoła katolickiego, który wyraźnie pogrążał się w kryzysie pojawiały się już znacznie wcześniej. Zaś formalne zerwanie Lutra z Kościołem nastąpiło dwa lata po pierwszym wystąpieniu, stanowiąc oficjalny początek pierwszego kościoła reformowanego. Ruch reformacyjny od początku cieszył się sporym powodzeniem i zdobywał licznych zwolenników, toteż Kościół usiał zmobilizować siły i rozpocząć działania antyrefomacyjne. Walka wyznawców tej samej religii, ale rożnych wyznań rozpętała wiele wojen (np. wojnę chłopską w 1525 roku, protest mniejszości luterańskiej podczas sejmu w Spirze w roku 1529 ) i pochłonęła wiele ofiar.

W wyniku reformacji powstały różne odłamy chrześcijaństwa, część z nich zaginęła, część przetrwała do dziś, do najważniejszych należą: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm i arianizm.

Luteranizm

Pierwszym reformatorem, który pozostawił trwałe dzieło, był Marcin Luter. Idea odnowy Kościoła, którą zapoczątkował nazywana jest luteranizmem, do najważniejszych założeń, jakie przyjął należy uznawanie za jedyny niepodważalny autorytet wiary Pisma Świętego, dzieła teologów podlegają krytyce i polemice. Piersi wyznawcy głosili potrzebę przekładania Biblii języki narodowe, ponieważ uważali, że każdy ma prawo do własnej interpretacji Słowa Bożego i do własnego rozumienia prawd wiary. Nie uznaje się ludzkich autorytetów, nie ma dogmatu o nieomylności papieża. Oczywiście, zwierzchnictwo papieża również nie obowiązuje. Kwestia zbawienia jest wyłącznie w mocy Boga, ziemskie instytucje kościelne nie mają możliwości udzielania rozgrzeszeń (jedna z tez Lutra sprzeciwiała się kościelnej praktyce sprzedawania odpustów). Luteranizm znosił celibat księży, zrezygnował z większości sakramentów (pozostawił tylko chrzest i komunię), odrzucał kult świętych, nie uznawał instytucji zakonnych, zabraniał tez tworzenia wizerunków Boga. Luteranizm do dziś ma wielu wyznawców, jego zasięg obejmował w renesansie wiele państw przede wszystkim zaś: Niemcy, Skandynawię, Francję, Czechy, Węgry i Polskę.

Kalwinizm

Śladami Marian Lutra poszedł drugi reformator, Jan Klawin. Zapoczątkowana przez niego doktryna opiera się na złożeniach Lutra, są to wyznania w znacznym stopniu zbieżne. Kalwin dodał jeszcze dogmat o predestynacji, czyli przeznaczeniu. Zgodnie z teorią predestynacji człowiek jest z góry przeznaczony do zbawienia (w gwiazdach jest mu pisane niebo)lub przeciwnie, skazany na wieczne potępienie. W momencie przyjścia na świat jego los jest już przesądzony i nie może tego zmienić żadne ludzkie postępowanie. Kalwinizm stał się wyznaniem popularnym głównie wśród ludności mieszczańskiej, głosił ideał uczciwej pracy, pochwalał bogacenie się, jako sprawiedliwa zasługę za wysiłek pracy i dowód Bożej łaski. Kalwinizm ogarnął tereny Francji, Szwajcarii , Niderlandów i innych krajów.

Anglikanizm

Początek kościołowi anglikańskiemu dał król Anglii Henryk VIII. Tu reformacja przebiegała jednak zupełnie inaczej niż w przypadku dzieła Lutra czy Kalwina. Monarcha kierował się nie tyle potrzebą odnowienia struktur kościoła, co własnym interesem. Król , który bardzo pragnął następcy tronu, nie miał męskiego potomka i nie spodziewał się go mieć z ze swoją żoną, hiszpańską księżniczką. Postanowił się rozwieść i ożenić ponownie z Anną Boleyn. Zgody na rozwód mógł mu udzielić jedynie papież, jednak następca Piotrowy, spokrewniony z hiszpańską rodziną królewską zgody kategorycznie odmawiał. Zdesperowany król zerwał stosunki z papiestwem, ogłosił się głowa Kościoła kościół państwie i pojął Annę Boleyn kościół obrządku nowego kościoła, kościoła anglikańskiego.

Arianie

Nurt rozwinął się w Polsce (bracia polscy) oraz w Czechach (bracia czescy). Wyznanie to głosiło tezy bardzo radykalne, odrzucało też dogmat o Trójcy Świętej, nie uznając boskości Chrystusa przed zmartwychwstaniem (stad też nazwa Antytrynitarze). Radykalizm wyznania obejmujący też sferę zagadnień społecznych budził sprzeciw nawet tolerancyjnej szlachty polskiej. Arianie nie uznawali bowiem przemocy, toteż odmawiali służby wojskowej i udziału w walkach, wierzyli w równość wszystkich ludzi, nie uznawali więc poddaństwa chłopów, ponadto głosili ideę ubóstwa i zgodnie z nią rozdawali swoje majątki. Mimo zasług dla kultury polskiej, szczególnie zaś dla rozwoju szkolnictwa, zostali oni uznani (jako jedyni w Polsce) za niedozwoloną setę i wygnaniu z kraju.

5. ROZWÓJ LITERATURY

Podstawowe cechy i zadania piśmiennictwa

- propagowanie nauki i wiedzy, mające na celu wyprowadzanie narodu z ciemnoty

- zainteresowanie sprawami człowieka, czyli skłanianie się ku ideom humanistycznym i antropocentrycznym

- fascynacja antykiem, odradzanie się starożytnych ideałów piękna, wzorów konstrukcyjnych, zasad poetyki, gatunków…

- zachwyt nad życiem, głoszenie pochwały ludzkiego ziemskiego bytowania (piękno przyrody, uroki wsi, radość zabawy)

Znaczenie wynalazku Gutenberga

Rozpowszechnienie druku nastąpiło szybko i przyniosło zasadnicze zmiany dla literatury, przede wszystkim możliwość szybkiego i w miarę taniego powielania książek spowodowała znacznie większe zainteresowanie literatura. Dzieła docierały do szerokiego grona odbiorców, na rynek nabywców literatury wkroczyła nowa warstwa - mieszczanie, którzy mieli środki na zakup ksiąg, a ich zainteresowanie dla sztuki rosło.

Z czasem powstawały nowe zakłady drukarskie, co dawało efekt konkurencji i prowadziło do zniżki cen. Rozwój drukarstwa przyspieszył dzieło reformacji, ulotki, pisma ideologiczne rozprzestrzeniały się szybko i skutecznie. Wpływ druku na kształt literatury, jej formę i tematykę zaznaczył się też właśnie ze względu na nowego odbiorcę, który miał własne potrzeby i upodobania.

Wielcy twórcy literatury renesansowej

* światowej

Dante Alighieri (1265-1321)- "Boska komedia"

Dzieło Dantego stoi na pograniczu dwóch epok, z ducha średniowieczne nosi już znamiona przełomu i nowych trendów. Do średniowiecznych praktyk można zaliczyć symbolikę liczb, gdzie trzy (główna zasada kompozycyjna poematu) oznacza doskonałość. Sam motyw wędrówki po zaświatach tez był znany w średniowieczu, jednak już skupienie się na sprawach człowieka, na moralności i winie bardziej pasuje do renesansu. O nowatorstwie świadczy też język utworu, ojczysty włoski , a nie światowa łacina. Poemat podzielony jest zasadniczo na trzy górne części: Piekło, Czyściec i Raj,. Sa to trzy miejsca wędrówki bohatera, alter ego autora. Po Piekle i Czyśćcu oprowadza go rzymski poeta Wergiliusz, spotykają tam złoczyńców, przestępców cierpiących męki w zależności od wagi ich czynów. Piekło podzielone jest na dziewięć kręgów, każdy kolejny umieszczony coraz niżej kryje większych grzeszników, na samym dnie cierpią trzej zdrajcy: Judasz, Brutus i Kasjusz. W Piekle umieścił poeta swoich wrogów a także wiele postaci znanych ze świata współczesnego. Podobnie w Czyśćcu oczekują dusze jego znajomych. Na koniec bohater ogląda niebo, tu jego przewodniczką jest Beatrycze, uosobienie dobra, miłości i piękna.

Giovanni Boccacio (1313 - 1375) - "Dekameron"

"Dekameron" Boccacia to zbiór zawierający sto nowel. Konstrukcja całości opiera się na następującym schemacie: dziesięć osób (siedem dam i trzech panów) gromadzi się w wiejskiej chacie, uciekając z miasta przed panującą tam zarazą. Spędzają wspólnie dziesięć dni, podczas których każdy z zebranych opowiada jedną historie. Nowele dotyczą głownie tematyki erotycznej, zmysłowej miłości, traktowanej jako przyjemność, podniesionej tu rangi dobra, namiętność nie jest pojmowana jako grzech. "Dkameron" wyznaczył zasady gatunku nowelistycznego.

Franceco Petrarca (1304 - 1375) - "Sonety do Laury"

Petrarca podobnie jak Dante również pisał po włosku, jego cykl sonetów, zawierający 317 wierszy jest pierwszym takim przedsięwzięciem w literaturze włoskiej. Sonety, kierowane do ukochanej Laury, są doskonałym przejawem liryki miłosnej, która w renesansie świeciła triumfy. Miłość stawała się przedmiotem godnym ujęcia w literaturze, uczcie opisywane jest w kategoriach życia doczesnego. Charakterystyczny jest też osobisty ton sonetów, jest to liryczne wyznanie miłości i cierpienia. Obraz kobiety przedstawiony w cyklu jest idealizowany, tytułowa Laura jest doskonała pod względem przymiotów ducha i piękna cielesnego. Petrarca żywo interesował się kulturą starożytnego Rzymu, napisał na ten temat kilka książek, a ta fascynacja odnalazła swój wyraz także w jego twórczości poetyckiej.

Michelle de Montaigne (1533 - 1592) - "Próby"

"Próby" to dzieło o charakterze filozoficznym, pisane pod wpływem myśli antycznej. Forma jest dość luźna, utwór zawiera luźne przemyślenia autora na wiele tematów. Dzieło powstało w duchu antropocentrycznym. Do głosu dochodzi tu renesansowy sceptycyzm oraz starożytna filozofia stoicka i nurty hedonistyczne. Montaigne popiera ideę indywidualizmu, niezależności i swobodnego rozwoju człowieka. Z utworu wyłania się przesłanie tolerancji religijnej. Pod pewnymi względami Montaigne jest racjonalista, przyznaje człowiekowi prawo podważania wszelkich dogmatów i poddawania ich krytycznej opinii rozsądku i logiki. Postępową ideą zawarta "Próbach" jest relatywizm etyczny oparty na moralności laickiej.

Franciszek Rabelais (1494 - 1553) - "Gargantua i Pantagruel"

Rabelais był z zawodu lekarzem z zapatrywań humanistą, do historii przeszedł głownie jako pisarz, autor fantastyczno-satyrycznej epopei pod tytułem "Gargantua i Pantagruel". Dzieło zawiera renesansowe idee afirmacji życia doczesnego. Satyryczna wymowa utworu polega głównie na karykaturalnym ujęciu współczesnego mu społeczeństwa, hołdującego jeszcze kulturze feudalnej i podlegającemu przestarzałym instytucjom. Humor wyraźny jest już w warstwie językowej (rubaszność, dosadny dowcip). Zabawny efekt daje tez przemieszanie realizmu z groteską i hiperbolizacja zjawisk. Autor stara się jednocześnie propagować rozwój człowieka w zgodzie z natura.

Erazm z Rotterdamu (Gerhard Gerhards: 1469 - 1536) - "Pochwała głupoty"

Erazm pochodził z Holandii, zajmował się badaniami filologicznymi, zagadnieniami pedagogicznymi, zasłynął także jako autor pism filozoficznych, teologicznych i dzieł literackich. Wybitny myśliciel renesansu głosił hasła humanizmu, był tez zwolennikiem reformy Kościoła, choć nie wspierał ruchu reformacji, krytykował jednak stosunki wewnątrz kościoła, dostrzegał zagrożenie dla wiary i instytucji w szerzących się praktykach handlu odpustami , relikwiami czy urzędami kościelnymi. Nawoływał do ukrócenia nadużyć duchownych. Jako teolog głosił prawdy wiary, ale podkreślał wagę wolności człowieka, stad jego polemika z Lutrem i teorią predestynacji. Wpływ jego działalności dotarł także do Polski, znane były jego dzieła: "Korespondencja Erazma z Polakami", "List do króla Zygmunta I", "Podręcznik żołnierza Chrystusowego".

Thomas More (1478-1535) - "Utopia"

Tomasza More`a pochłaniały głownie zagadnienia polityczne. Polityką zajmował się w praktyce ( był angielskim mężem stanu) i w teorii, jako twórca utopii państwa idealnego. Swoje przemyślenia zawarł w słynnej książce "Utopia". Zginął śmiercią tragiczną, skazany za zdradę został zgodnie z wyrokiem stracony w 1535 roku.

William Shakespeare (1564-1616)

Najwybitniejszy twórca nowożytnego dramatu, cieszący się niesłabnącym powodzeniem do dziś. Twórczość Szekspira wielu badaczy zalicza już do epoki baroku, za tą klasyfikacją przemawiają jej cechy, a przede wszystkim zerwanie z antyczną teorią dramatu. Dla renesansu tragedia antyczna była wzorem doskonałości, Szekspir stworzył własny wzór, łamiąc podstawowe zasady zawarte w "Poetyce " Arystotelesa. Szekspir zaczynał swoją przygodę z teatrem od aktorstwa i związków z wędrownymi trupami, dla których pisał teksty. Jednak jego talent pozwolił mu zabłysnąć na szerokim forum. Zdobył uznanie na dworze królewskim i stał się właścicielem własnego, stałego teatru "The Globe". Szekspir zmienił oblicze teatru w sposób diametralny. Był autorem wielu sztuk, tragedii i komedii, które zadecydowały o rozwoju teatru w następnych epokach. Do najwybitniejszych tragedii Szekspira należą: tzw. kroniki historyczne, oparte na motywach z dziejów Anglii - m. in. "Ryszard III", a także historii starożytnej "Juliusz Cezar", "Antoniusz i Kleopatra" ;dramaty psychologiczne - "Romeo i Julia", "Hamlet", "Otello", "Król Lear", "Makbet" i wiele innych. Jednocześnie jest ona autorem licznych komedii: "Sen Nocy Letniej", "Wieczór trzech króli", "Jak wam się podoba", "Kumoszki z Windstoru", "Komedia omyłek" i in.

Do renesansowych cech dramaturgii Szekspira zaliczyć trzeba afirmację życia i świata, przejawiającą się głównie w komediach. Natomiast tragedie skupiają się na zagadnieniach ludzkiej psychiki. Renesansowa wiara w człowieka, jego dobra naturę i szerokie możliwości została tu zachwiana, bohaterowie Szekspira ulegają namiętnościom, przegrywają w walce ze swoimi żądzami. Ich klęska nie jest wynikiem działania antycznego fatum, które nie pozostawiało człowiekowi możliwości odwrócenia losu. Postaci Szekspirowskich tragedii nie są wolne od winy.

Najwspanialsze tragedie autorstwa Szekspira ukazują:

- "Makbet" - potęgę władzy, władza jest tu ogromną siłą popychającą człowieka do najokrutniejszych zbrodni; główny bohater kieruje się ambicją i żądzą posiadania władzy królewskiej.

- "Romeo i Julia" - nieszczęśliwy finał miłości pary młodych kochanków, którzy nie mogą się połączyć ze względu na dzielące ich waśnie rodów, z których się wywodzą. Silna nienawiść staje na drodze miłości i zwycięzca, przynajmniej na pierwszym planie głównego wątku.

- "Hamlet" - klęskę człowieka, który przegrywa z okrucieństwem, intryga, jego wina polega na zbytniej wrażliwości, jest nieprzystosowany do życia w świecie rządzącym się prawem silniejszego

- "Otello" - niszczycielską silę zazdrości. Wielka miłość ginie spalona ogniem niepohamowanej zazdrości.

Cechy dramaturgii Szekspira:

1. Psychologiczna głębia postaci; Szekspir doskonale kreśli sylwetki swych bohaterów, nadając im cechy indywidualne, to nie są typy ludzkich osobowości to są ludzie z "krwi i kości'.

2. Przeplatanie zdarzeń realnych z fantastycznymi; Szekspir operuje na dużą skalę motywami nadprzyrodzonymi, tworząc nastrój grozy i tajemniczości (cechy barokowe).

3. Złamanie reguły trzech jedności (antyczny wymóg ograniczenia czasu akcji do jednej doby, zawężenia miejsca do jednego pomieszczenia i ograniczenia fabuły do jednego wątku).

4. Wyeliminowanie chóru, który w tragedii antycznej służył komentowaniu zdarzeń.

5. Wprowadzenie scen zbiorowych, czyli przełamanie antycznego schematu ograniczenia liczby aktorów występujących jednocześnie na scenie do trzech.

6. Złamanie wymogów decorum, polegające na łączeniu elementów komicznych i tragicznych; tragicznych szekspirowskich tragediach pojawiają się zabawne sceny, zaś komedie maja gorzką wymowę

7. Wprowadzenie na scenę tragedii osób z niższych stanów

8. wyszukany język poetycki; partie monologowe, będące popisami oratorskimi

9. Indywidualizacja języka, nie wszyscy bohaterowie mówią tak samo, przedstawiciele niższych stanów posługują się charakterystyczna dla nich mową.

Miquel de Cervantes (1547-1616) - "Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy"

Cervantes napisał wiele utworów dramatycznych (, komedie i intermedia, łącznie około 20), które w owym czasie cieszyły się powodzeniem i były często wystawiane przez wędrowne trupy aktorskie. Ponadto jest ona autorem kilku powieści, niewątpliwie największa jego zasługą dla rozwoju prozy renesansowej jest słynna opowieść o przygodach dzielnego rycerza z Manczy. Powieść o Don Kichocie zdobyła sobie zasłużoną sławę i utrwaliła wzór gatunku nowożytnej powieści. Przemyślny szlachcic to doskonała parodia średniowiecznego ideału błędnego rycerza. Postać zaplanowana jako komiczna, skontrastowana ze zdrowym rozsądkiem giermka Sancho Pansy w efekcie okazuje się tragiczna, a jego porażki są krytyką współczesnego społeczeństwa.

* w Polsce

PREKURSORZY

Konrad Celtis

Z pochodzenia Niemiec, działał jako wykładowca na Akademii Krakowskiej, głosząc idee humanistyczne w Polsce. jego działalność przyspieszyła rozwój renesansu w Polsce, był miedzy innymi założycielem Towarzystwa Humanistycznego, które rozpowszechniało nowe trendy. Celtis zajmował się twórczością literacką (ody, elegie, epigramaty), posługując się przy tym klasyczną odmianą łaciny.

Filip Buonaccorsi (Kallimach)

Wybitny naukowiec i humanista, który popadłszy w niełaskę papieża musiał wyjechać z Włoch, przybył na dwór króla polskiego, Kazimierza Jagiellończyka, gdzie zajmował się między innymi edukacją jego synów.

TWÓRCY WŁAŚCIWEGO RENESANSU W POLSCE

Mikołaj Rej

Był prekursorem posługiwania się w literaturze polszczyzną ("Polacy nie gęsi, a swój język mają"), nazywany też ojcem mowy polskiej. Poruszał głównie zagadnienia społeczne i polityczne. Jego twórczość ma charakter dydaktyczny, uczył jak należy żyć, jak postępować. Styl jego pisarstwa był gawędziarski, przypominał mowę mówioną. Postępem w rozwoju literatury polskiej było wprowadzenie do dyskursu postaci z ludu. W znanym swoim dziele "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem" ukazuje chłopa, który jest pełnoprawnym członkiem dyskusji i jako jedyny z rozmówców nie podlega silnej krytyce. Rejowi zarzuca się niedbałość o styl, brakowało mu wyrobienia formy, z jednej strony był samoukiem (studia przerwał na pierwszym roku), z drugiej pisał szybko i bez poprawek.

Jan Kochanowski

Przykład typowego człowieka renesansu: dobrze wykształcony humanista, posługujący się biegle klasycznymi językami_ greką, łaciną i hebrajskim, obyty towarzysko, interesujący się bieżącymi sprawami i polityką wewnętrzną kraju, związany z życiem dworskim. Twórczość Jana Kochanowskiego stanowi najcenniejszy fragment polskiej literatury renesansowej. Kochanowski był mistrzem form klasycznych, wskrzeszał starożytne gatunki, nawiązywał do antycznych prądów filozoficznych (stoicyzm, epikureizm) i nowożytnych dzieł myślicieli (Erazm z Rotterdamu i in.). jego fascynacja sztuka starożytną przejawiała się też współczesnych licznych nawiązaniach do twórców antycznych (Horacy) i poodejmowaniu mitologicznych motywów. Był autorem przekładów pism Starego Testamentu w tym księgi psalmów ("Psałterz Dawidów"). Do jego najwyborniejszych dzieł zalicza się: fraszki, pieśni, hymny, ody, cykl 19 trenów, tragedię "Odprawa posłów greckich"

SZESNASTOWIECZNA LITERATURA POLITYCZNA

Andrzej Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczy pospolitej"

Jest to traktat odnoszący się do współczesnej sytuacji Polski. Autor wskazuje na wady obecnego systemu władzy i sądownictwa i wskazuje na konieczność oraz sposoby przeciwdziałania im, opierając się na przemyśleniach wielkich filozofów jak Arystoteles czy Cyceron. Modrzewski jest bacznym obserwatorem i interpretatorem sytuacji Rzeczypospolitej, panujących w niej stosunków politycznych, społecznych, ekonomicznych , a także religijnych. Dzieło składa się z pięciu ksiąg, z których każda porusza osobne zagadnienie.

KSIĘGA I [o obyczajach] zdradza humanistyczne zapatrywania autora. Modrzewski ubolewa nad niesprawiedliwością systemu, w którym za to samo przestępstwo wyznacza się inne kary plebejuszom, a inne szlachcie. Jego zdaniem prawo wszystkich powinno traktować sprawiedliwie, czyli równo. Dobre obyczaje to kierowanie się rozumem i uczciwe postępowanie, co jest obowiązkiem każdego człowieka. Wśród zawartych tu postulatów jest tez likwidacja zjawiska żebractwa poprzez zorganizowanie odpowiednich przytułków. Modrzewski uważa, ze państwo powinno zapewniać opiekę potrzebującym, starcom, kalekom. Jego zdaniem zbyt duży eksport zboża powoduje, ze w kraju panuje głód. Dobre obyczaje , o których wspomina, to także kultywowanie tradycji przodków, jednocześnie postuluje tolerancję wobec kultur obcych narodów.

KSIĘGA III [ o wojnie] jest to jednoznaczne otępienie wojny, jako źródła zła, cierpienia i głodu. Modrzewski jawi się tu jako zwolennik dyplomatycznego rozwiązywania konfliktów państwowych i społecznych. Księga o wojnach jest otępieniem polityki władców, którzy chcąc udowodnić swoją potęgę i zaspokoić ambicje, wysyłają swych poddanych na śmierć. Oczywiście, wspomina też o wojnach sprawiedliwych, czyli obronnych, które są koniecznością (w obronie granic, honoru), ale również przynoszą tylko cierpienie.

KSIĘGA IV [ o kościele] Modrzewski jak większość myślicieli tej epoki dostrzega konieczność zmian w Kościele, który dopuszcza się wielu nadużyć. Ostra krytyka duchowieństwa dotyczy przede wszystkim zaniedbywania przez nich spraw duchowych na rzecz pogoni za zyskiem.

KSIĘGA V [o szkolnictwie] zgodnie z renesansowymi ideałami Modrzewski podkreśla wartość wykształcenia. Krytykuje ludzi, którzy miast inwestować we własny rozwój, kształcić się i doskonalić, trwonią pieniądze na marne rozrywki i przyjemności. Rzeczpospolita potrzebuje światłych obywateli. Edukacja nie powinna pozostawać wyłącznie w rękach duchowieństwa, nauczycielami powinni być udzie świeccy.

Jan Kochanowski "Pieśń o spustoszeniu Podola"

Utwór odwołuje się do autentycznych wypadków niedawnej historii Polski. Król Henryk Walezy uciekł do Francji, niedługo potem na Podole najechali Tatarzy, obrabowali i zniszczyli okolice, a pojmanych ludzi wzięli do niewoli. Była to ogromna klęska porażka dla Polaków, którzy właściwie nie podjęli się wali w obronie swoich ziem. Autor podkreśla akt, że zwycięzcami byli Innowiercy, dodając do tego aspekt religijny. Zabieg taki ma na celu tym silniejsze oddziałanie na odbiorcę. Celem pieśni jest zmobilizowanie Polaków do walki. Kochanowski stara się wpłynąć na czytelnika, toteż styl pieśni jest bardzo sugestywny, porażka jest wyolbrzymiania, poeta karci szlachtę za obojętność, brak patriotyzmu, gnuśność i dbanie wyłącznie i własne zagrody, kiedy kraj potrzebuje obrony. Jeśli zaś nie chcą walczyć sami, niech zorganizują podatki i zaciągną wojsko najemne. W ten sposób cały naród może się przyczynić do obrony granic

Jan Kochanowski "Odprawa posłów greckich"

Jest to tragedia, skonstruowana na wzór antyczny. Kochanowski zachowuje wszelkie wymogi poetyki starożytnej sztuki dramatycznej, sięga też po zdarzenie opisane w Homerowej "Iliadzie", ale wymowa utworu odnosi się do sytuacji, w jakiej znajdował się wówczas Rzeczpospolita. Akcja obejmuje przybycie posłów greckich do obleganej Troi z propozycją pokojowego zakończenia wojny. Oczekują oni, że Parys odda Helenę Menelaosowi, wtedy wojska greckie odstąpią od murów miasta. Dylemat rady miasta jest przykładem wyboru między dobrem własnym, prywatnym zyskiem a dobrem całego kraju. Ostateczne Trojanie odmawiają wydania Heleny, jak się kończy ta historia, wszyscy wiedzą z lektury "Iliady". Utwór jest przestroga dla rządzących, którzy powinni traktować nadaną im władze w kategoriach obowiązku i odpowiedzialności za dobro narodu, a nie jako przywilej i okazję do poprawienia własnego bytowania.

Piotr Skarga "Kazania sejmowe"

Piotr Skarga był jezuitą, przez pewien czas był związany z dworem jako kaznodzieja królewski. Należał on do licznego grona teoretyków państwa, którzy szukali sposobów na poprawienie funkcjonowania systemu rządów oraz sytuacji politycznej i gospodarczej. Szesnastowieczną Polskę trawiły różne bolączki, do ważkich problemów należał brak dobrze zorganizowanej armii, wadliwy system prawny i wątły oraz źle zarządzany skarb państwa. Piotr Skarga pisze o tych problemach jako o chorobach Rzeczpospolitej, wymienia wśród nich: "niezgody sąsiedzkie", odstępstwa od wiary katolickiej, "osłabienie władzy i dostojności królewskiej", niesprawiedliwość zaniedbania i wady w wymiarze sprawiedliwości, brak uczuć patriotycznych, kierowanie się chciwością oraz "grzechy i jawne złości" przy czym wskazuje na drogi naprawy. Jego stanowisko charakteryzuje się tym, ze jako osoba duchowna, duże znaczenie w tych koniecznych przemianach przypisuje kościołowi. Skarga był jezuitą, do jego zadań należał walka z reformacją, nic więc dziwnego, ze wielu przyczyn "chorób: Rzeczpospolitej upatruje w braku jedności wyznania.

OBRAZ FEUDALNEJ WSI POLSKIEJ

Mikołaj Rej "krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem"

Utwór skonstruowany n zasadzie rozmowy przedstawicieli trzech stanów społecznych: ziemiaństwa (Pan), chłopstwa (Wójt) i duchowieństwa (Pleban). Z rozmowy tej wyłaniają się interesy każdej grupy. Z utworu wyłania się ostra krytyka właścicieli ziemskich i duchowieństwa, natomiast chłop okazuje się tą stroną najbardziej poszkodowaną. Pan zarzuca plebanowi, że jest chciwy i bardziej zabiega o datki niż o zbawienie duszy. Tym bardziej nie interesuje go los i moralność jego owieczek. Nie przykłada się do odprawiania mszy, robi to nieregularnie i niedbale. Krytyka duchowieństwa nie ogranicza się do osoby obecnego w niej Plebana, ale odnosi się do duchowieństwa w ogóle, pan zarzuca księżom rozpustne życie i zachłanność. Z kolei Pleban wytyka właścicielowi wioski, ze szlachta nie dba o dobro kraju, woli pilnować własnych interesów. Jako warstwa uprzywilejowana, która decyduje o losach kraju, powinni usprawnić instytucje szlachecki, a tu sądy są przekupne, a posłowie myślą tylko o prywatnych zyskach. Mimo sporu między Panem i Plebanem, Wójt nie ma wątpliwości, ze dojdą oni do porozumienia i to jego (chłopów) kosztem: "a nam prostym zawsze nędza" sytuacja chłopa, jaka się wyłania z tej rozmowy, nie budzi zazdrości, chłopi są uciskani zarówno przez Pana jak i przez Plebana, to oni ponoszą największe ciężary podatków i danin, jednocześnie nie mają żadnych przywilejów, ani nawet praw obywatelskich.

Szymon Szymonowic "Żeńcy"

Utwór Szymonowica bywa zaliczany do sielanek, w te konwencji powstał, jednak zawarty w nim obraz wsi nie jest bynajmniej sielankowy. Akcja toczy się podczas żniw, chłopi pracują ciężko, są zmęczeni i głodni, do tego doskwiera im upał, jednak groźny starosta, który przygląda się ich pracy nie pozwala im przerwać. Nosi przy sobie nahajkę, by poganiać, jego zdaniem, zbyt opieszałych. Czytelnik poznaje dwie chłopki, które również pracują ciężko w czasie zbierania zboża. Oluchna jest przestraszona, cicha i spokojna, choć praca bardzo ją trudzi, boi się narzekać, by tym bardziej nie wzbudzić gniewu starosty. Pietrucha złorzeczy staroście, jednak również uważa, by jej słowa nie dotarły do jego uszu, kiedy widzi, że się zbliża, zmienia słowa pieśni, tak , ze starosta odbiera je jako pomyślnie życzenia.

Tematem utworu są stosunki między właścicielem wsi a poddanymi mu chłopami. Czytelnika razi niesprawiedliwość takiego systemu, starosta jest okrutny, traktuje chłopów nieludzko, może sobie jednak na to pozwolić, ponieważ chłopi nie mają gdzie się udać na skargę, nie istnieją żadne instytucje , które chroniłyby ich przed panem. Utwór przełamuje idylliczną tendencję do ukazywania wiejskiego życia w kategoriach sielanki. Pięknym krajobrazom towarzyszy tu cierpienie. Zmęczeni chłopi, mdlejący w czasie upału, nie dostrzegają piękna otaczającej ich przyrody.

OBYCZAJOWOŚĆ POLSKI XVI WIEKU

* Afirmacja wiejskiego życia

Jan Kochanowski "Na lipę"

W okresie czarnoleskim, Kochanowski wiele miejsca w swej twórczości poświęcał ukazywaniu uroków życia na wsi. "Na lipę" jest pochwała lipy, która przynosi wiele korzyści, jest to właściwie monolog samej lipy, która wymienia swe zalety. Latem można się schronić w jej cieniu, w jej konarach kryją się ptaki, roztaczające piękne śpiewy, z jej kwiatów pszczoły robią miód.

Jan Kochanowski "Na dom w Czarnolesie"

Życie na wsi, we własnym domu jest dla poety źródłem zadowolenia. Pełne szczęście osiąga dzięki cnotom takim jak czyste sumienie, zdrowie, kierowanie się skromnością i ludzka sympatia i życzliwość.

Jan Kochanowski "Pieśń świętojańska o sobótce"

Pieśni dwunastu panien o charakterze sielankowym, prezentujące obyczaje związane ze świętowaniem nocy świętojańskiej. Panny sławią uroki wiejskiego życia, śpiewają o miłości i radościach, jakie wynikają z życia na wsi. Ludzie żyją tu bezpiecznie, spokojnie, w zgodzie z naturą. Czas poświęcają pracy na polach, dzięki której mogą żyć w dostatku. Każdy ma swoje miejsce i zadania, wszystko zaś przy wtórze ptasich treli i pięknej przyrody.

* krytyka duchowieństwa

Mikołaj Rej "Mnich"

Krytyka kleru jest tu dosadna i bezpośrednia, Rej nazywa duchownych katolickich bestiami, wyzyskiwaczami i próżniakami. Autor wybrał kalwinizm, zmienił wyznanie miedzy innymi dla tego, że nie godził się na istnienie zakonów. Jego zdaniem mnisi żyją z cudzej pracy, sami nie robiąc nic. Rej pisze o zakonnicach, że to stare diabły, ludzie niewierzący, upatrujący w klasztorze łatwego życia na cudzy koszt. Naśmiewa się tez z tych, którzy w swej naiwności utrzymują darmozjadów i jeszcze są przekonani, ze to osoby święte.

Mikołaj Rej "Pleban pieska na cmentarzu pochował"

Fraszka w zabawny sposób wytykająca księżom chciwość. Opowiada krótką historyjkę o biskupie, który był skłonny uznać nawet psa za katolika i chrześcijanina, kiedy otrzymał za to odpowiednią łapówkę. Jest tu też sporo ironii, ponieważ duchowni często odmawiali pochówku na cmentarzu ludziom, ale za odpowiednią kwotę, skłonni byli pochować choćby psa.

Jan Kochanowski "O Kapelanie"

Fraszka krytykująca niedbałość księży w sprawach wiary. Kapelan spóźnia się na mszę, na o królowa robi mu wymówki, on zaś tłumaczy się, ze wcale nie zaspał, bo w ogóle się nie kładł. Jest to aluzja do pijaństwa i rozpusty panujących wśród duchownych, którzy zaniedbują nawet podstawowe obowiązki liturgiczne.

Jan Kochanowski "O Kaznodzieji"

To z kolei przytyk do dwulicowości księży głoszących kazania. Z ambony pouczają oni wiernych, jak należy żyć moralnie i uczciwie, sami zaś nie stosują się do tych zaleceń.

6. CZŁOWIEK RENESANSU I JEGO SPRAWY

Literatura parenetyczna

Mikołaj Rej "Żywot człowieka poczciwego"

Utwór Reja można zaliczyć do gatunków literatury parenetycznej, ponieważ ukazuje wzorce osobowe godne naśladowania. Wzorzec propagowany przez Reja, ów "człowiek poczciwy" to szlachcic - ziemianin cieszący się z tego , co posiada. Wiedzie on spokojne życie w swoim majątku, kierując się rozsądkiem i umiarem. Rej poucza, jak należy żyć i jak wychowywać młode pokolenia. Podkreśla, ze szlachectwo to nie tylko przywileje, ale przede wszystkim odpowiedzialność za losy całego kraju. Ideałem jest więc spokojna egzystencja w zgodzie z prawami natury.

Łukasz Górnicki "Dworzanin Polski".

Utwór Górnickiego, napisany w formie poradnika, jest próba stworzenia sylwetki doskonałego dworaka, człowieka, który na dworze przebywa i potrafi się tam odpowiednio zachować. Autor daje szereg rad i przestróg, którymi powinien się kierować, człowiek, przebywający w towarzystwie, nie chcąc popełnić gafy. Przede wszystkim należy zachowywać się kulturalnie i z ogłada, należy znać obyczaje, wiedzieć co, komu przystoi. Przy stole usługiwać damom, okazywać wytworne maniery. Trzeba okazywać szacunek innym. Dworzanin musi być oczywiście, zgodnie z ideałami epoki, człowiekiem wykształconym i wszechstronnym, znać się na sztuce, umieć prowadzić rozmowę. Mimo wykształcenia polski szlachcic nie może zapominać, ze jest Polakiem i we własnym gronie używać obcych języków. Należy podtrzymywać rodzime tradycje, a nie kopiować bezmyślnie zagranicznych.

Jan Kochanowski "Stateczny umysł..."

Nie jest to całościowy jak u Reja obraz doskonałego człowieka, ale pochwała poszczególnych cnót, jakimi winien się charakteryzować człowiek prawy. Niniejszy utwór jest przestroga przed popadaniem w skrajności. Kochanowski opiewa antyczny ideał "złotego środka". Jest to wyraz filozofii stoickiej, człowiek powinien czerpać umiarkowana radość z tego , co posiada i nie popadać w rozpacz, kiedy to utraci. Do życia trzeba mieć dystans. Starać się żyć uczciwie i pozostawić po sobie jakaś spuściznę.

Literatura filozoficzno - egzystencjalna

Jan Kochanowski "Patrzaj jako śnieg po górach się bieli..."

Podobna rada na życie, człowiek nie może przewidzieć wyroków fortuny, powinien więc cieszyć się chwila oceną. Poeta podkreśla jak nietrwałe jest ludzkie życie. Mimo wszystko człowiek musi być przygotowany na nieszczęścia i w razie czego walczyć z nimi wytrwale, ponieważ Bóg chroni tych, którzy sami dbają o swoje dobro. dokonań i życia. Należy pogodnie, śmiało i z wiarą w dobro iść przez życie. Doceniać w jego wartości.

Jan Kochanowski "Nie wierz fortunie..."

Fortuna, czyli antyczna bogini losu jest bardzo kapryśna, rozdaje Chojną ręką, by potem zabrać z nawiązką, dlatego człowiek nie powinien jej ufać i być przygotowany na przeciwności losu. Człowiek może w jednej chwili stracić wszystko, pieniądze, a także fałszywi przyjaciele, których nie brakuje ludziom zamożnym, szybko przemijają, zaś jedyną naprawdę trwała wartością, której nawet fortuna nie może człowieka pozbawić jest cnota.

Jan Kochanowski "Miło szaleć, kiedy czas po temu..."

Odwołanie do hedonistycznej filozofii używania życia i chwytania chwili, oczywiście z umiarem. Przyjemności takie jak jedzenie, picie czy taniec są stworzone dla ludzi i winny im przynosić radość, nie są grzechem, jeśli używa się ich ostrożnie, z umiarem w odpowiednim czasie. Zabawa rządzi się swoimi prawami, nie uznaje różnic stanowych i dawnych waśni.

Jan Kochanowski "O żywocie ludzkim"

"Żywot ludzki" jest krótki, szybko przemija, a wyroki Fortuny są niezbadane. Człowiek nie może walczyć z losem, może się jednak przygotować na jego cisy i znosić je mężnie.

7. MOTYW POETY UCZONEGO (POETA DOCTUS)

Klemens Janicki "Elegia o sobie samym do potomności"

Autobiograficzne dzieło Janickiego jest obrazem życia człowieka wykształconego, którego zajmuje życie twórcze, jest artysta świadomym swego talentu i dumnym ze swej roli poety. "Elegia o sobie samym do potomności" przedstawia jego życie w sposób bardzo pogodny, to podsumowanie szczęśliwych lat nauki i pobytu na dworze. Z utworu wyłania się wizerunek renesansowego artysty, kreowanego na wzór ideału. Alter ego autora jawi się jako człowiek wykształcony, wszechstronny, hołdujący humanistycznym ideom, miłośnik sztuki i nauki, którym oddaje się z pasją. Artysta sam jest twórcą i jednocześnie koneserem dzieł innych, głównie starożytnych. Ważne są także przymioty ducha, jakimi powinien charakteryzować się każdy człowieka, jak uczciwość, poszanowanie innych ludzi, życzliwość, rozsądek. To, co odróżnia artystę, to jego duma ze swego dzieła i nieśmiertelność, jaką daje mu sztuka. Poeta ma poczucie własnej indywidualności.

8. ŚWIAT PRZEŻYĆ OSOBISTYCH JAKO TEMAT LITERACKI

Nie jest to tematyka jednorodna, wewnętrzne przeżycia człowieka mają szeroką gamę odcieni, toteż liryka tego rodzaju jest bardzo bogata.

Jan Kochanowski "Czego chcesz od nas Panie..."

Pieśń jest modlitwa skierowana do Boga, ma charakter dziękczynny. Słowa hymnu wyrażają podziw dla doskonałego dzieła stworzenia. Podmiot liryczny zachwyca się pięknem świata i dziękuje Bogu, za to , ze go stworzył. Natura, dzieło Boga, jest tworem doskonale harmonijnym. Pojawia się ty motyw deus artifex - Boga jako konstruktora świata. Na uwagę zasługuje też stosunek człowieka do Boga, pełen zachwytu i uwielbienia, ale nie strachu.

Jan Kochanowski "Psałterz Dawidów"

Psałterz nie jest oczywiście dziełem oryginalnym tylko przekładem z Biblii, jednak podjęcie się takiego dzieła stanowiło wybór świadomy, mający na celu przekazać w formie artystycznej uczucia wyrażone w psalmach, a wiec miłość do Boga, wdzięczność i uwielbienie.

Mikołaj Sęp Szarzyński "Sonet IV"

Człowiek jest istotą rzucona na żer przeciwnościom losu i własnej naturze. Powraca tu średniowieczne rozumienie ciała, jako narzędzia grzechu, to ciało dąży do grzesznych przyjemności i przeszkadza duszy w drodze do zbawienia. Ludzkie życie jawi się tu jako nieustanna walka, bez chwili wytchnienia. Człowiek rozerwany jest miedzy pragnieniem a niespełnieniem. W poetyckim świecie Szarzyńskiego panuje już barokowa groza. Renesansowy humanizmie znał postaci diabła, ani ciemnych mocy piekielnych, ciało zaś traktował jako nieodłączny element człowieczeństwa.

Obraz świata w sonetach Sępa Szarzyńskiego nie jest zachęcający, to siedlisko pokus, czyhających na duszę człowieka, by ją skazać na potępienie. Nie ma tu zgody między ciałem i dusza, każde z nich ciąży w swoja stronę, człowiek nie może wiec zaznać spokoju. Jedynym wyjściem jest zaufanie Bogu, ponieważ tylko on posada moc zbawiania i wybawiania od cierpienia. Człowiek jest zbyt słaby i musi przegrać w starciu z losem. Widać tu zasadniczą zmianę w stosunku do renesansowego przekonania o doskonałości świata.

Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet V - "O nietrwałej miłości..."

Kolejny przejaw marności ludzkiego życia. Miłość, która potrafi człowiekiem zawładnąć bez reszty, okazuje się nietrwała. W miłości również trwa konflikt duszy z ciałem, ciało pragnie miłości zmysłowej i smuci się, kiedy jej nie osiąga, przeciwnie dusza, ta unika przyjemności. Uczucie miłości jest ogromne, ma wielka silę, i znów przeciwnie niż poprzednicy Sęp Szarzyński nie mówi o przyjemnościach i urokach kochania, skupiając się na cierpieniu, jakie z niego wypływa.

9. CECHY SZTUKI BAROKOWEJ

Twórczość Sępa Szarzyńskiego, podobnie jak Szekspira omawiane tu przy okazji renesansu nosi już wyraźne znamiona estetyki kolejnej epoki - baroku. Do charakterystycznych cech baroku należą:

- kunsztowność wypowiedzi, ozdobność form, wyszukany styl (odległe, skomplikowane metafory, inwersja…).

- nastrój trwogi, niepokoju. Nie ma już wiary w dokonały porządek świata, pojawia się niepewność.

- człowiek nie jest już dumnym panem stworzenia, jawi się jako istota słaba, nie mogąca pokonać nawet własnej natury, jest rozpięty miedzy pragnieniem doskonałości, a uleganiem przyjemności.

- życie to nie przyjemne bytowanie na królewskim dworze czy we własnym ziemskim majątku, ale nieustanna walka i cierpienie

- pojawiają się motywy grozy, fantastyczne postaci, tajemnicze zdarzenia.

- popularny staje się też motyw szatana, tak częsty w średniowieczu, renesansie pomijany w renesansie