- Ruch reformacji kościoła
Mianem reformacji określa się, powstały w renesansie, prąd myślowy, zmierzający do odnowienia i zreformowania kościoła katolickiego. W średniowieczu kościół dominował we wszystkich dziedzinach życia publicznego: nauce, sztuce, polityce. Renesans to początek oficjalnej krytyki kościoła katolickiego, jego polityki, praktyk i doktryn. Niezadowolenie ze stosunków kościelnych, z postępowania duchownych narastało stopniowo, jednak oficjalnym początkiem reformacji było słynne wystąpienie Marcina Lutra. W 1517 roku na drzwiach kościoła w Wittemberdze pierwszy reformator ogłosił "tezy", które zawierały podstawowe zarzuty wobec kościoła katolickiego. Jedna z tez sprzeciwiała się praktyce sprzedawania odpustów, inna stanowiła żądanie przekładania Biblii na języki narodowe, tak, by słowo Boże mogło dotrzeć do wszystkich. Wystąpienie Lutra dało początek innym wystąpieniom , a w efekcie zapoczątkowało wyznania reformowane.
A) Luteranizm - to oczywiście, wyznanie zapoczątkowane przez Marcina Lutra, jest to wiara chrześcijańska, oparta na piśmie świętym, jednak interpretująca je odmiennie niż w wydaniu katolickim. Podstawowe założenia:
- człowiek jest istotą słabą i skażoną nie jest w stanie sam osiągnąć zbawienia, jedynie Bóg może go do tego doprowadzić.
- pośrednictwo kapłana nie jest konieczne, każdy ma prawo sam czytać Pismo Święte i wyciągać z niego naukę.
- pastor, czyli luterański duchowny ma Rawo założyć rodzinę, nie przyjmuje on sakramentu kapłaństwa, jego funkcja polega na posłudze, ale nie nosi cech świętości ( luteranizm zrywa wiec z celibatem).
- zanegowanie sensu życia zakonnego, luteranie nie mają zakonów, Bogu należy służyć życiem, nie można się od niego odcinać.
- odrzucenie sakramentu spowiedzi, odpuszczenie grzechów jest wyłącznie w mocy Boga, pastor nie może udzielać rozgrzeszenia.
- rezygnacja z hierarchii kościelnej, pastor to raczej funkcja publiczna, każda gmina, każdy zbór jest poniekąd autonomiczny, decydują o nim wierni, pewnym odstępstwem jest jednak wprowadzenie funkcji superintendenta, zwierzchnika pastorów, mającego nad nimi pewna kontrolę.
- komunię podaje się w dwóch postaciach: chleba i wina
- kościół jest instytucją podporządkowaną państwu i jego władzom, nie posiada wiec własnego majątku.
- jedyną droga wiodąca do zbawienia duszy jest wiara w Boga, dobre uczynki są tylko jej wyrazem, zewnętrznym przejawem tego, że człowiek został powołany do zbawienia.
- uznawanie tylko dwóch sakramentów: chrztu i komunii.
B) Kalwinizm - nazwa reformowanego wyznania pochodząca od jej twórcy - Jana Kalwina. Założenia kalwinizmu są bardzo zbliżone do luteranizmu, występują jednak pewne różnice.
- teoria predestynacji czyli wiara w to, że los człowieka jest z góry przesadzony, to Bóg wyznacza go do zbawienia, człowiek sam nie może niczego zrobić, jego los jest zapisany w gwiazdach przez Boga i nieodmienialny. Tym samym również neguje sens dobrych uczynków jako drogi do zbawienia, podobnie jak w luteranizmie stanowią one jedynie dowód, iż dany człowiek został przez Boga wybrany, by być zbawiony.
- sakrament komunia ma charakter symboliczny, stanowi jedynie przypomnienie o ofierze Chrystusa z ciała i krwi.
- teoria teokracji a wiec postulat ścisłego związku państwa z kościołem, duchowni powinni być wybierani i jako przedstawiciele ludu sprawować władzę.
- pracowito i bogacenie się jest cnota, posiadanie majątku jest przejawem Bożej łaski i nagroda za pracowitość, natomiast bieda jest wynikiem lenistwa i karą za nie, wyrazem niełaski.
- surowa moralność (kalwinizm przyjął się głownie w warstwach mieszczańskich - szybko się bogacących)
c) Bracia polscy nazywani też arianami- ruch powstały na terenie Polski w wyniku rozłamu wyznania kalwińskiego. Zrodzony na bazie kalwinizmu arianizm okazał się o wiele bardziej radykalny. Między innymi ta skrajność spowodowała, ze zostali oni wygnani kraju. Bracia polscy wyznawali zawarte w ewangelii nakazy ubóstwa, sprawiedliwości, pokory i pokoju. Zrażeni współczesną pogonią za pieniądzem rozdawali majątki biednym, zajmowali się uprawa ziemi, miecze nosili symboliczne, drewniane. Zakładali ośrodki edukacji, które zasłynęły jako wybitne szkoły, między innymi w Pińczowie, Rakowie czy Lublinie. Jednak ruch ten nie cieszył się tolerancją wśród polskiego społeczeństwa, choć zupełnie nieszkodliwy, przeciwnie dający państwu spore korzyści, został zakazany. Ustawa sejmowa z 1658 roku zmuszała ich do odstąpienia od tego wyznania lub opuszczenia granic Polski. Główne zarzuty, jakie im stawiano to odrzucenie dogmatu o Trójcy Świętej oraz odmawiane boskości Chrystusowi. Ich zdaniem był on człowiekiem dopiero przez Boga wyniesionym do boskości. Arianie wyjechali z Polski, ich krótki w sumie pobyt zaowocował kilkoma bardzo dobrymi przekładami Biblii, dzieł teologicznych oraz pieśni kościelnych i religijnych, a także założeniem ww. szkół i działalnością na polu nauki. Cenną pozostałością po arianach jest pierwsza polska gramatyka, spisana przez Piotra Statoriusa - Stoleńskiego.
2. Humanizm.
Krytyka panującego dotąd kościoła miała liczne konsekwencje, jedną z nich było zrodzenie się renesansowego humanizmu. O ile w wiekach średnich we wszelkich dziedzinach sztuki dominowała tematyka religijna, o tyle w odrodzeniowych dziełach na pierwszy plan wysuwał się człowiek i jego sprawy. Hasłem epoki stały się słowa Terencjusza : "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce" (Homo sum, humani nil a me alienum puto). Humanizm oznacza wiec poniekąd antropocentryzm, teraz to ludzkie sprawy staja przedmiotem twórczych zabiegów. Artyści szukają w człowieku indywidualności, traktują go jednostkowo. Średniowiecze podkreślało to, co wspólne wszystkim ludziom, renesans akcentuje, ze każdy jest inny. Pytanie o naturę człowieka nurtowało twórców, myślicieli i naukowców. Wpływ antyku był tu oczywiście niezaprzeczalny, odrodzenie się starożytnych wzorców zmieniało też podejście do cielesności, ciało nie było już tylko siedliskiem i przyczyna grzechu, stawało się przedmiotem zachwytu.
Humanizm to termin zaczerpnięty z łaciny, należałoby go tłumaczyć jako człowieczeństwo, nie oznacza wiec tylko zainteresowania człowiekiem, nie jest pojęciem tożsamym z antropocentryzmem. Humanizm ma węższe znaczenie, odwołuje się do tego, co w człowieku typowo ludzkie, na pozytywnych stronach jego natury, na jego możliwościach i zdolnościach, na jego niepowtarzalności i indywidualności. Humanistyczna filozofia została najpełniej ujęta w dziełach Erazma z Rotterdamu, renesansowego myśliciela. Podstawowe elementy humanistycznej wizji świata to wspomniany już antropocentryzm, czyli zainteresowanie człowiekiem, ale głównie tym, co w człowieku dobre i wartościowe. Po drugie - indywidualizm, czyli jednostkowe podejście do człowieka, każdy jest odrębna istotą, niepowtarzalną i wartościową. Tolerancja odmienności poglądów, zdaniem Erazma, każdy ma prawo do własnych przekonań, takle w sprawach religii, niczego, tym bardziej wyznania i dogmatów nie można narzuca człowiekowi siłą, wbrew jego poglądom. Podkreślanie wagi rozumu, czyli racjonalizm, Erazm uznaje rozum i logiczne rozumowanie za jedyne środki poznania godne zaufania i na tej tylko drodze dochodzi do prawdy. Racjonalizm - prawdy należy szukać na drodze rozumowej, bo tylko rozum jest wystarczającym i niezawodnym narzędziem poznania. Irenizm - przekonanie o złych efektach wszelkich wojen, rodzaj pacyfizmu, myśliciel przestrzega przed zbrojnym rozwiązywaniem konfliktów. Podstawowym i niezawodnym orężem jest rozum i to nim należy się kierować w polityce i wzajemnych stosunkach. Erazm z Rotterdamu, choć nigdy oficjalnie nie przystąpił do żadnego odłamu reformacji ani nie wspierał konkretnych wyznań, był zwolennikiem reformy w kościele. Dostrzegał konieczność zmiany dotychczasowych stosunków. Krytykował duchowieństwo, zarzucał mu nieuctwo, braki w wykształceniu ogólnym i teologicznym, korupcje i symonię.
3. Ważne pojęcia związane z renesansową myślą polityczna, filozoficzna i estetyczną:
a) Machiawelizm - to pogląd, zgodnie z którym najwyższą racją jest racja stanu, ma ona władze nad jednostką i prawo poświęcać jej dobro w imię dobra państwa. Doktryna ta wyznaje hasło: "cel uświęca środki", co oznacza, ze dla dobra państwa wolno posługiwać się wszelkimi środkami, a wiec także zbrodnia, podstępem, zdradą itp.
b) Utopia - teoria znana już w starożytności (por. Platon), jest to założenie o istnieniu form doskonałych, w polityce odnosi się do tworzenia idealnego państwa.
c) Egalitaryzm - zasada głoszona przez Tomasza Morusa (potem jedno z haseł rewolucji francuskiej - liberte, egalite, fraternite), egalitaryzm czyli równo, tu w znaczeniu równości wobec prawa.
d) Harmonia - czyli ideał równowagi i proporcji, harmonia i umiar obowiązywały w sztuce i w filozofii. W sztuce polegała ona na odpowiednim dobraniu proporcji a także stosowności formy do przedstawianej treści.
e) studia humaniora cieszące się dużą popularnością i szerokim zainteresowaniem studia nad kulturą starożytna, głównie grecka i rzymska. Badania takie zaczęto na szersza skalę prowadzi od XV wieku. Badacze antyku i znawcy tamtej kultury byli określani jako uczeni, podstawy łaciny, greki i hebrajskiego obowiązywały wszystkich wykształconych ludzi. Starożytna kultura stała się wzorem, odnaleziono w niej to, czego kultura europejska była przez długi czas pozbawiona i radość życia, pochwała doczesności i przyjemności dotąd uznawanych za grzeszne, kult człowieka, jego umysłu i ciała, zachwyt nad pięknem i przyrodą.
4. Początki
Początki renesansu datuje się nawet na wiek XIV, kiedy to we Włoszech nieśmiało dochodziła do głosu fascynacja kultura starożytną. Średniowiecze odrzucało większość antycznego dorobku jako pogański, hołdujący grzesznej stronie życia, akcentujący cielesność itp. Jednak Włochy bogate w pozostałości starożytnej epoki ulegają fascynacji egzotyczna kultura Rzymu cezarów. "Bosą komedię" Dantego przytacza się jako przykład dzieła stojącego na pograniczu epok, w utworze tym, zachowującym zasady "politycznej poprawności" można już odnaleźć nowe trendy, zapowiedzi nowego kierunku. Dante nie kryje swojego zachwytu dla antycznej kultury, wprowadza do swego dzieła wiele postaci z tamtego świata, między innymi Wergiliusza, który jest jego przewodnikiem po Piekle i Czyśćcu. Dzieło Dantego jest wybitnym utworem i zasługuje na szersze opracowanie, tu jest tylko sygnałem zachodzących przemian, jakie dokonywały się na przełomie epok.
5. Nawiązania do kultury antycznej w polskich utworach renesansowych.
- mimo wprowadzenia polszczyzny do twórczości poetyckiej, polscy twórcy sięgali do łaciny, raczej z szacunku dla języka niż chęci zdobycia szerszej publiczności, po łacinie pisali między innymi: Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski, Szymon Szymonowic.
- nawiązywanie do antycznych twórców poprzez przekłady, parafrazy; odwoływano się chętnie do Wergiliusza, Cycerona czy Horacego.
- przenoszenie na grunt polski gatunków literatury starożytnej oraz utrwalanie już istniejących a zaczerpniętych z antyku: pieśni (Kochanowski), treny (Kochanowski), tragedia (Kochanowski), sielanki (Kochanowski - "Pieśń świętojańska o Sobótce", Szymon Szymonowic - "Żeńcy", Mikołaj Rej - "Żywot człowieka poczciwego" i "Krótka rozprawa między trzema osobami...".
- odwoływanie się do założeń starożytnej filozofii, a więc o stoicyzmu i epikureizmu oraz do Horacjańskiej zasady "złotego środka".
- przywoływanie zdarzeń i postaci ze starożytnej historii i mitologii (np. przedstawienie scen z wojny trojańskiej w "Odprawie posłów greckich" Jana Kochanowskiego)
- stosowanie aluzji do starożytnych dzieł literackich i naukowych (np. w twórczości Sępa Szarzyńskiego);
- motyw "exegi monumentum" czyli nieśmiertelnej sławy twórcy, dla którego jego dzieło jest wiecznym pomnikiem i gwarantem wiecznego bytu na świecie, który ciało musi opuści, w literaturze polskiej pojawiający się głównie w twórczości Jana Kochanowskiego.
- propagowanie i stosowanie się do ideału harmonii, umiaru, proporcji i symetrii.
6. Nowoczesny szlachcic-ziemianin - kreacja bohatera w twórczości Mikołaja Reja.
Średniowieczna literatura parenetyczna tworzyła osobowe wzorce rycerzy, władców i świętych, renesans wypracował własne ideały, jednym z nich był wzór ziemianina. Parenetycznym utworem odrodzenia jest między innymi "Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja. Autor propaguje tu wzorzec doskonałego szlachcica, który wiedzie Zycie we własnym majątku wiejskim. Do najważniejszych cnót ziemianina zalicza Rej jego "poczciwość" czyli dbałoś o swój majątek, o poddanych chłopów, o dobre zbiory, gospodarność i pracowitość. Nagrodą za te cnoty jest bogactwo, dostatek i spokój wiejskiego życia. Autor tego dzieła sam był ziemianinem, gospodarzem, człowiekiem interesu, który przyczynił się do zakładania miast. Rej był tez zwolennikiem reformacji.
W renesansowych utworach często pojawia się symbolika liczb (w "Boskiej komedii" Dantego układ kompozycji był trójkowy) w "Żywocie" jest czwórkowy. Rej daje tu wyraz zamiłowaniu do magii liczb, uznając czwórkę za naczelna zasadę kompozycji utworu i jego treści. Odwołuje się tu do teorii temperamentów Hipokratesa przywołując jego podział na cztery typy ludzi w zależności od dominacji jednego z czterech typów płynów, jakie krążą w ludzkim ciele. I tak przewaga krwi cechuje sangwinika, flegmy - flegmatyka, żółci - choleryka i czarnej żółci - melancholika. Podkreślając magię czwórki przywołuje Rej także cztery strony świata, cztery żywioły (wodę, ziemię, wiatr i ogień), cztery wiatry, cztery pory roku, analogiczne do czterech etapów ludzkiego życia: dzieciństwa, młodości, wieku dojrzałego i starości. Ta analogia jest ważna, ponieważ wskazuje na biologiczny aspekt ujmowania człowieka, który jest częścią natury i jest od niej zależny. Rej w takiej kolejności właśnie (od dzieciństwa do starości) śledzi żywot swego "poczciwego" bohatera, ukazując prawa i obowiązki każdego wieku. Prawy ziemianin, żyjący w zgodzie z natura i dopełniający swych obowiązków żyje spokojnie, niewiele ma trosk, nie boi się też śmierci, która jest naturalnym, ostatnim etapem życia.
Inspiracja filozofia stoicką, jest tu bardzo wyraźna, pochwała umiaru, nie przesadnych oczekiwań, wyrzeczenie się pokus i namiętności, zgoda na własny los, życie w zgodzie z prawami natury i oczekiwanie na to, co przyniesie los - wszystko to wpisuje się w stoicki ideał. Można się tu także doszuka wpływów pokrewnej filozofii, mianowicie epikureizmu, Rej zachęca do korzystania z uroków wsi, wszystko oczywiście przy zachowaniu umiaru. Życie ziemianina ukazane jest w konwencji sielanki, uroki wsi zapewniają mu wiele przyjemności i spokój. By podkreśli wagę tej ostatniej wartości przywołuje przykłady negatywne. Wyśmiewa wiec szlachciców, którzy uganiają się za obcymi wzorami , ze snobizmem naśladują to, co podpatrzą za granicą, choć w niczym to nie jest lepsze, zabiera im tylko spokój i przyjemno z doceniania tego, co się ma. Poczciwy ziemianin zaś siedzi spokojnie w swoim majątku, nie traci pieniędzy ani czasu na zagraniczne mody, czerpie satysfakcje z własnych plonów, każda pora roku przynosi mu inne przyjemności. Jesienią cieszy oko dojrzewającymi zbiorami, łowieniem ryb, zapełnianiem spichlerza, zimą oddaje się polowaniom, wiosna patrzy jak wszystko zakwita, latem korzysta ze słońca.
Każda pora roku wyznacza mu też inne zadania, zależne też od wieku. Wiosna ludzkiego życia, czyli dzieciństwo i wczesna młodość to czas, który należy poświęci przede wszystkim nauce, tu autor podaje wiele wskazówek, jak należy wychowywać młodego człowieka, jakie wartości mu wpajać i jak przygotowywać do przyszłych obowiązków. Najwięcej obowiązków wiąże się z wiekiem dojrzałym, kiedy człowiek jest w pełni sił, a jego obowiązki to także obrona i dobro ojczyzny. Rej przedstawia szlachectwo jako wielką wartość, wyróżnienie, wyniesienie ponad plebs, ale nie zapomina o obowiązkach, jakie z tego tytułu należy wypełniać.
7. Kwestie polityczne i społeczne w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem, Wójtem, a Plebanem"
"Krótka rozmowa…" jest dialogiem trzech postaci, stanowiących przedstawicieli trzech stanów społecznych, Pan jest szlachcicem, wójt reprezentuje chłopów, a Pleban oczywiście duchowieństwo. Krytyka zawarta w utworze dotyczy przede wszystkim kleru i ziemiaństwa, stanów które żyją ponad stan kosztem ludności wiejskiej. Broni chłopów przed wyzyskiem i oskarża stany, które maja wpływ na politykę kraju, a miast dbać o dobro wspólne myślą tylko o własnym interesie. Obwinia szlachtę, ze lubi zbytki, polowania, trwoni majątki na hazard, a nie dba o swoich poddanych, nie robi dla ojczyzny tego, co jest jej winna. Toleruje korupcję w sadach i urzędach. Podobnie duchowieństwo jest tu atakowanie za ściąganie wysokich danin od chłopów, o wydzieranie od nich pieniędzy przy każdej okazji, a zaniedbywanie posługi kapłańskiej. Konkluzja z tej rozmowy są słowa wójta, czyli przedstawiciela chłopów: "Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza..." Ważna nowością dla rozwoju literatury jest tu wprowadzenia bohatera chłopskiego jako pełnoprawnego członka rozmowy.
8. Życie wsi ukazane z dużą dozą realizmu czyli świat przedstawiony w "Żeńcach" Szymona Szymonowica.
Rzecz dzieje się na wsi podczas pracy przy żniwach. Główne postaci to właśnie tytułowi żeńcy: Oluchna i Pietrucha oraz starosta, który pilnuje pracujących chłopów. Praca żniwiarzy jest ciężka, długotrwała i do tego w upale. A nadzorujący ich starosta pogania ich nahajką. Łagodna Ouchna skarży się cicho, Pietrucha jest bardziej śmiała, śpiewa nawet piosenki, w których ubolewa nad niesprawiedliwym losem i okrucieństwem starosty. Jednak nawet Pietrucha bardzo się obawia się jego gniewu, wiec złorzeczy mu głośno tylko wówczas, gdy starosta jest daleko i nie może jej usłyszeć, ponieważ niewątpliwie zdzieliłby ją owa nahajką, która cały y, doglądając pracy chłopów. Kiedy starosta zbliża się do Pietruchy, ta zmienia tekst, śpiewając mu życzenia żony i czeladki, jednak słowa te równie dobrze można odebrać jako drwinę, mimo wszystko starosta wydaje się usatysfakcjonowany, ponieważ nie bije śpiewającej.
Autor starał się oddać stosunki panujące na wsi w sposób wiarygodny. Podkreśla trud pracy, choć literatura rzadko poruszała takie kwestie, trud był godny poezji, jeśli był heroiczny, niestety w XVI wieku nie dostrzegano heroizmu w codziennym wysiłku. Realistyczne są też sugestie dotyczące obyczajów i warunków pracy. Postać dozorcy pilnującego sprawnego przebiegu żniw jest jak najbardziej wiarygodna nawet owa nahajka nie jest wymysłem autora. "Żeńcy" są obrazem ciężkiej doli chłopów pańszczyźnianych, warstwy społecznej, która nie miała swoich obrońców i była skazana na łaskę bądź niełaskę swego pana. Autor podkreśla niesprawiedliwo takich stosunków społecznych, prowadzących do wyzysku najbiedniejszych. Nie ma tu jednak tendencji rewolucyjnych, Szymonowic nie postuluje wyswobodzenia chłopów, nie myśli też o nadaniu im ziemi, podkreśla tylko konieczność życia w harmonii, pan, dwór musi być wyrozumiały, dawać pracującym czas na odpoczynek, traktować łagodnie i sprawiedliwie.
Trzeba oddać autorowi sprawiedliwo, podkreślając iż sięgnął do niepopularnego motywu, jego utwór nie jest sielanką, ponieważ piękna wiejska przyroda kontrastuje z trudnym losem chłopa. Ciężko pracujący żeńcy nie mogą się cieszyć natura, cały czas zgięci w ciężkiej pracy. Ważnym elementem jest nobilitacja postaci z ludu, główne bohaterki to chłopki, a jednak autor nadaje im cechy indywidualne, wysuwa na pierwszy plan, pozwala się wypowiedzieć i staje po ich stronie.
Typowe sielanki przedstawiały życie pasterzy bądź rybaków jako pasmo wiecznego zadowolenia. Ich bohaterowie wiedli spokojny żywot wśród pięknych widoków. Szymonowic polemizuje z tym wzorcem, zwracając uwagę na konieczność ciężkiej pracy, która pozbawia chłopów wszelkiej przyjemności. W świecie tym panuje niesprawiedliwo i okrucieństwo.
Sielanka jako gatunek wywodzi się z antyku, była określana jako utwór liryczny o tematyce wiejskiej. Najczęściej przedstawiała sceny z życia pasterzy, rybaków i rolników. Inna nazwa dla tego gatunku to idylla, ponieważ ukazywana w nich rzeczywistość była ujmowana w różowych barwach. Świat jawił się tam jako miejsce spokojnej kontemplacji piękna przyrody, mieszkańcy wsi byli szczęśliwi wiodąc swe proste Zycie bez zmartwień i cierpienia.
W Polsce w okresie odrodzenia sielanki pisał między innymi Jan Kochanowski. Do tego gatunku zaliczyć należy cykl dwunastu pieśni ujętych w "Pieśni świętojańskiej o Sobótce", tam życie wiejskie jest ukazane jako szczęśliwe, barwne, spokojne. To co zrobił Szymonowic w "Żeńcach", można określić jako antysielankę, ponieważ on skupił się na przykrych aspektach doli pańszczyźnianego chłopa. Czase4m ów gatunek, który zaprezentował Szymonowic jest też określany jako sielanka niekonwencjonalna.
8. "O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza - Modrzewskiego jako przykład głosu w sprawie polskiej.
"O poprawie Rzeczypospolitej" jest utworem o charakterze publicystyczno - politycznym, na pograniczu literatury i rozważań o naturze społecznej. Dzieło można nazwać traktatem, składa się ono z opięciu ksiąg i zawiera podstawowe oceny autora dotyczące sytuacji w kraju. Pięć kolejnych ksiąg porusza następujące tematy: obyczaje, prawa, wojny, Kościół i szkolnictwo.
Pierwsza księga czyli wywód o obyczajach rozpoczyna krótka historia pobicia ze skutkiem śmiertelnym. Ofiara był pewien szlachcic. Sprawców schwytano i osądzono jednak mimo równego udziału w zbrodni, wyroki są bardzo różne: szlachcic za czyn, który kwalifikuje się jako zabójstwo zostaje ukarany grzywna, natomiast plebejusz zostaje skazany na śmierć. Modrzewski oburza się na taką niesprawiedliwość, postuluje równość wszystkich wobec prawa, te same kary za takie same przewinienia. Trudno odmówi temu postulatowi aktualności.
Nie mniej ważną myśl zawiera Księga Druga odnoszącą się do praw. Modrzewski przedstawia tu istotna tezę, mówiąca, że: "bez praw nie może być prawdziwej wolności". Wolno nie może by rozumiana jako brak ograniczeń, zasady współżycia w państwie musza być jasno określone, sprawiedliwe i jednakowe dla wszystkich.
Księga trzecia, poruszająca zagadnienie wojny, również zawiera aktualną do dziś myśl, iż wszelkie wojny są złem i przynoszą szkody. Najbardziej zaś cierpią na nich niewinni, czyli najbiedniejsi. Ci, którzy o wojnach decydują i wywołują je ponoszą najmniej kosztów z wojnami związanych. Modrzewski jest irenista, a wiec zwolennikiem pokojowego rozwiązywania konfliktów.
Pisząc o obyczajach, Modrzewski wyznacza ideał obywatela, przypisując konkretne powinności sędziom ,senatorom i innym urzędnikom, w rekach których leży los kraju.
Ostatnia księga dotyczy szkolnictwa, problem ten ściśle wiąże się z przyszłością państwa, wychowanie młodzieży ma zapewnić dobrobyt i potęgę kraju w następnych pokoleniach. Jednocześnie autor zauważa, ze konieczne jest dofinansowanie szkół, ponieważ więcej młodych ludzi, także tych niezamożnych, powinno zdobywać wykształcenie, głównego źródła owych dotacji upatruje w majątkach kościelnych.
Postulaty Modrzewskiego nie tracą na aktualności, mimo upływu wieków nadal wiele z nich czeka na realizacje, ale trzeba przyznać, ze w teorii doczekały się one uznania. Prawo jest jednakowe dla wszystkich (prawie- immunitety), wszyscy maja wpływ na jednostki rządzące (wolne wybory), wojna jest uznawana za zło i dąży się do jej unikania (choć w Europie ciągle gdzieś trwają zbrojne walki), szkolnictwo stało się powszechne, ale kwestia finansów nadal wygląda bardzo marnie, państwo powinno by sprawiedliwe a jego mechanizmy działać sprawnie - postulat niepodważalny, choć w praktyce bardzo ciężko go zrealizować, tolerancja religijna również została usankcjonowana oficjalne, nie zmienia to jednak faktu, ze postawy społeczne są różne.
9. Sześć chorób Rzeczypospolitej w ujęciu Piotra Skargi czyli o "Kazaniach sejmowych".
Z założenia kazanie to mowa wygłaszana przez kałana w czasie nabożeństwa , skierowana do wiernych. Kazania już w średniowieczu były spisywane i zbliżały się w swej formie do dzieł literackich. Do tej tradycji nawiązuje piotra Skarga, jego zbiór kazań również plasuje się na pograniczu homiletyki i literatury. Tekst jest starannie dopracowany, posiada jednak podstawowe cechy tekstu mówionego, jest silnie perswazyjny, obrazowy i nacechowany emocjonalnie.
Piotr Skarga był jezuitą, silnie angażował się w sprawy polityczne. Jest autorem ponad dwustu zachowanych kazań zebranych w zbiorach: "Kazań na niedziele i święta", "Kazań przygodnych" i "Kazań sejmowych". Te ostatnie są najczęściej przywoływane i najwięcej poświecono im badań. Są one o tyle niezwykłe, ze koncentrują się na sprawach państwowych, znacznie odbiegając od zagadnień biblijnych. Kazania są wołaniem o poprawę, o większą gorliwość religijną i patriotyzm. Przestrogi, jakich udziela kaznodzieja, nieszczęścia, jakimi straszy, stanowią zabieg retoryczny, element kazania, jednak po upadku Rzeczpospolitej doszukiwano się w nich głosu proroka. "Kazania sejmowe" stały się rozpoznawczym dziełem Piotra Skargi, został tak właśnie zapamiętany - jako grzmiący, pełen zapału kaznodzieja, takim namalował go Jan Matejko, taki jest na krakowskim pomniku (ul. Grodzka). Skarga był kaznodzieją królewskim żywo angażującym się w sprawy polityczne. W latach, kiedy głosił swoje kazania trwała walka o układ sił w polityce wewnętrznej, szlachta dążyła do zwiększenia zakresu swoich przywilejów i swobód, król zaś chciał wzmocnić swoją władzę. Skarga popierał dążenia monarchy do stworzenia silnej władzy królewskiej, która zapewniłaby sprawne działanie wszystkich stanów.
Sześć chorób, o których mówi ksiądz, są winą głównie szlachty i jej samowoli, która przywodzi kraj do upadku. Pierwszą chorobą Rzeczypospolitej jest ludzka nieżyczliwość i "chciwość domowego łakomstwa", czyli prywata i dbanie o wyłącznie własny interes, kosztem kraju i innych obywateli, kolejne to niezgoda, herezje (brak zelum Bożego, jak to określał Skarga, zagorzały przeciwnik reformacji), samowola szlachecka osiągnięta kosztem osłabienia władzy króla, niesprawiedliwe prawa i złość, grzech przeciwko bliźnim i całej ojczyźnie. Skarga wylicza choroby matki ojczyzny, nawołując do poprawy i grożąc jej upadkiem, obrazy zagłady są sugestywne, wyraziście odmalowane i jak się potem okazało bliskie prawdy.
9. cechy twórczości Szekspira na przykładzie "Makbeta".
Twórczość największego dramaturga angielskiego stanowi już pomost między renesansem a barokiem, częściej zalicza się go nawet do baroku ze względu na odmienną estetykę i nowatorstwo w dziedzinie formy i treści. Tragedie Szekspira, wprowadzenie na scenę fantastyki, zainteresowanie miłością, także sam język stały się z kolei inspiracją dla romantyków.
- Cechy tragedii szekspirowskiej
Zasadnicze zmiany wprowadzone przez Szekspira w stosunku do antycznych wzorów tragedii to:
- odejście od uznawanej dotąd słynnej zasady trzech jedności, czyli wymogu umieszczana całej akcji w jednym miejscu, w krótkim czasie (jedna doba) i ograniczanie się do jednego wątku.
- Antyczna tragedia ostatecznie wprowadziła na scenę trzech aktorów, Szekspir nie wahał się nawet przed tworzeniem scen zbiorowych (np. uczt czy bitew).
- Nie ma natomiast u Szekspira chóru, który komentował akcję starożytnych sztuk, jedyne komentarze pochodzą od aktorów, którzy zostają dopuszczenie do dłuższych monologów.
- Szekspir złamał też zasadę decorum, czyli wymóg odpowiedniości formy i stylu, a także doboru postaci do treści dzieła, przykładem może być wprowadzanie humorystycznych scen czy postaci z ludu do tragedii.
- Postaci szekspirowskich tragedii ulegają przemianom, pod wpływem akcji kształtują się ich charaktery, widz jest świadkiem ich przełomów, ewolucji, dojrzewania i upadku.
- Sztuki Szekspira dzielą się już na akty i sceny a nie epeisodia i stasimony.
- Ważną innowacją, która potem zmieni kształt teatru jest wprowadzanie wątków baśniowych, fantastycznych postaci, duchów, wiedźm...
- Motywy działań bohaterów Szekspira
Makbet, kiedy go poznajemy na początku utworu, jest oddanym wasalem swego króla, dzielnym rycerzem i prawym poddanym, na końcu ginie jako zdrajca i morderca. Co doprowadziło do takiej przemiany? Istotny jest fakt, że u Szekspira nie ma jednej prostej przyczyny, życie ludzkie jest skomplikowanym splotem przypadków i świadomych dążeń oraz nieświadomych popędów, które decydują o losie człowieka. Nad Makbetem ciążyło fatum, mroczna przepowiednia, jednak on sam uruchomił jej tryby, skłoniła go do tego żądza władzy, pragnienie bycia królem i założenia nowej dynastii. A ponadto ulegał nakłanianiem żony, która miała nie mniejsze ambicje i podsycała jego żądzę władzy, utwierdzając go w jego postępowaniu.
c) Istota tragizmu szekspirowskiego
tragizm przedstawiany u Szekspira różni się nieco od antycznego, Szekspir pozostawia swym bohaterom większe pole działania, oczywiście oni również znajdują się w sytuacji wyboru, z której nie można wyjść cało, jednak te sytuacje na ogół są wynikiem ich działań. Makbet sam ściąga na siebie klątwę, sam rozpoczyna pasmo zbrodni i kontynuuje jej, brnąc coraz głębiej. Nie można pominąć roli fatum i nacisków żony, ale sytuacja nie była bez wyjścia, Makbet musiał zrobić pierwszy krok.
Ważnym elementem tragizmu jest tu poczucie winy, bohaterowie Szekspira to w większości jednostki wrażliwe, skłonne do refleksji i autoanalizy. Makbet nie jest w stanie znieść wyrzutów sumienia, czuje krew na swych rękach i nie może czerpać radości z upragnionej władzy.
10. Gatunki jakie odrodziły się z epoki antyku
- Tragedia - powrót do starożytnych ideałów klasycznego dramatu, najwybitniejsza tragedia polskiego renesansu, "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego jest skomponowana zgodnie z regułami antycznej tragedii: zachowuje zasadę trzech jedności, respektuje wymogi decorum, odwołuje się do mitologii.
- Pieśń - w starożytności poezja bardzo długo łączyła się z melodią i do końca była z nią związana, choć nie nierozerwalne. Renesans powraca do tego gatunku czerpiąc inspirację z antycznych twórców, głównie Horacego.
- Anakreontyk - nazwa pochodząca od imienia Anakreonta, starożytnego poety, który zasłyną jako twórca lekkich utworów, wielbiących proste przyjemności: wino, biesiadę, wesołą zabawę i erotykę. (por. Pieśni biesiadne. Kochanowskiego).
- Epigramat - który w renesansie określano fraszką
- Sielanka w starożytności znana głównie z twórczości Teokryta (III w. p. n. e.), potem też Wergiliusza, to utwór sławiący uroki wsi, idealizujący życie wśród przyrody.
- Elegia - to rodzaj pieśni, jakie śpiewano podczas pogrzebów, potem jej zasięg znacznie się rozszerzył, zaczęły też powstawać elegie o tematyce miłosnej, wojennej, politycznej, biesiadnej czy dydaktycznej.
- Tren - czyli rodzaj pieśni o charakterze żałobnym, sławiącej wybitnych ludzi, głównie wodzów, władców i bohaterów.
- Dialog - gatunek popularny już w średniowieczu
- Podobnie jak kazania
11. Podsumowanie.
Z jednej strony renesans jawi się jako epoka ładu i harmonii, popularne były założenia filozofii epikurejskiej i stoickiej, ceniono sobie umiar i spokojne życie. Kochanowski, Rej i inni twórcy opiewali uroki wiejskiego życia, jednak w tle tych rozważań tli się niepokój, który nabiera na sile i ciąży już w stronę baroku. Widać to na przykład w trenach Kochanowskiego, gdzie następuje załamanie dotychczasowego światopoglądu. I choć równowaga zostaje w końcu odzyskana, pozostaje przekonanie, że są sytuacje w życiu człowieka, kiedy stoicyzm nie wystarcza. Pojawia się motyw śmierci i lęku przed nią. Poczucie ładu kłóci się też z obserwacją stosunków społecznych i politycznych, kraj traci na sile, samowola szlachty utrudnia sprawne rządy i prowadzenie wojen, a ucisk chłopa budzi oburzenie, także kościół utracił swój autorytet. Niepokój dotyczy samej wiary, która nie jest już jednolita dla całej Europy. W literaturze do głosu dochodzą lęki i obawy, irracjonalizm i dostrzeganie także brzydoty i okrucieństwa świata, ale to już kolejna epoka...
