1. Wstęp - Inspirujący cytat - "Prawdy tego narodu odkrywają poeci, a nie politycy. Nie rozumie Polski ten, kto nie wsłuchuje się w głos polskiej literatury" - słowa Adama Michnika.

"Jesteśmy albo bohaterami, albo nicponiami; charakterów średnich, na których głównie spoczywa budowa społeczna, mamy bardzo mało" - słowa Wacława Berenta.

Można rozpocząć następującymi refleksjami:

a) jest ogólnie przyjęte, że poszczególne narody są wyposażone w jakieś określone cechy charakterystyczne - tego konsekwencją i potwierdzeniem są narodowe stereotypy, które przechodzą nawet do codziennych powiedzeń i żartów - Szkot jest skąpy; Niemiec obowiązkowy, Anglik zarozumiały, Polak mądry po szkodzie, Węgier to nasz kompan do bijatyk i pijatyk.

b) literatura jednak często zupełnie obala takie narodowe mity, a na ich miejsce rysuje portrety narodowe, które nie prezentują już takiej jednoznaczności i niezmienności. Polacy oceniani są przez pryzmat własnej historii. Ważne i przełomowe wydarzenia dla Polaków są wyznacznikiem ich uczuć w stosunku do ojczyzny - skrajny patriotyzm i bezwarunkowe oddanie ojczyźnie albo krytyka wad, będąca konsekwencją zaniedbana wszelkich wartości.

c) współcześnie także nie ma jednoznacznej oceny, stąd też może pojawić się pytanie, jakie literackie portrety Polaków wpłynęły na świadomość narodową. Jak się do nich odnosimy - pomijamy je, czy staramy się z nich uczyć? Co robić z myśleniem stereotypowym? - poddawać mu się, czy raczej zawsze starać się je pomijać i docierać do prawdy?

2. W dzisiejszym świecie trudno uciec, ponieważ świat stał się mały, jest globalną wioską, nie ma granic między państwami, przeszkodą nie jest już duża odległość. Żyjemy w świecie, o którym niedawno tylko marzyliśmy, zbudowany jest on na wzór zachodni. Zapożyczyliśmy tamten styl życia. Niemniej właśnie w dobie unifikacji niektórzy ludzie pragną być inni niż większość, szukają niezależności od tłumu, oryginalności; nie czują się częścią bezimiennego tłumu. Dlatego w kształtowaniu takich postaw jest utożsamienie z własnym narodem, poznanie źródeł, zrozumienie i odkrycie świadomości kulturowej i narodowej.

3. Przedstawienie sielskiego obrazu Polaków - "Kronika polska" Galla Anonima przedstawia opowieść którego bohaterem jest ubogi kmieć Piast; na uczcie u niego zjawiają się dwaj mężczyźni, dosyć tajemniczy - okazuje się, że są wysłańcami Boga; nikt nie rozumie ich mowy. Syn Ziemowit został potem władcą polskim i założył dynastię Piastów.

Legenda ta zawiera obraz Polaka prostego, pobożnego, uczciwego, pracowitego i gościnnego. Były to cechy ogólne, które charakteryzowały naród polski; kreowały one właśnie obraz sielski; odwoła się do niego w XIX wieku Kazimierz Brodziński w "O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej" i będzie przekonywał o takim idealnym praobrazie Polaka, który od zawsze był związany z ziemią, wsią i pracą na roli. Był to zabieg jak najbardziej celowy, ponieważ przypominał cnoty, wartości, patriarchat, ale też wielki patriotyzm, poszanowanie ojczyzny i chęć do obrony kraju ojczystego.

Również Cyprian Kamil Norwid w wierszu pt. "Moja piosnka" kreuje idealny obraz Polaka, który tęskini za krajem ojczystym. Dzieki poezji przypomina sobie poeta Polskę, "gdzie kruszynę chleba podnoszą z ziemi przez uszanowanie dla darów nieba, gdzie winą jest dużą popsować gniazdo na gruszy bocianie, gdzie ludzie mają tak za tak - nie za nie".

Arkadia wiejsk jest również przedstawione pzrez Elizę Orzeszkową w "Nad Niemnem". Jest tam opisane gospodarstwo Bohatyrowiczów. Ludzie żyją tutaj w zgodzie z naturalnym porządkiem, pracują na roli, co nadaje ich życiu wysokiej wartości i podnosi pracę do roli sacrum. Polacy bardzo pozytywnie ocenieni przez autorkę są patriotami i nieobcy jest im los biednych ludzi, a także uczynność i życzliwość wobec potrzebujących.

Łatwo zauważyć, ze obraz arkadyjski jest bardzo mocno idealizowany, więc nie przystaje on wcale do realiów życia. Spotykamy się w tym o przypadku z bardzo ciekawą mityzacją Polaka - odwiecznie związanego z ziemią, która daje mu szczęście i spełnienie. Jest ona jednak dosyć przestarzała. Taka sielskość jest związana z patriotyzmem. Taką koncepcję ilustrują słowa Stanisława Staszica, wypowiedziane po rozbiorach: "Naród jest w swoim charakterze dobry, ludzki, a zarazem dzielny. Do swej ojczyzny nad wszystko przywiązany. [...] gotów dla odzyskania imienia jestestwa przelać swą krew i poświęcić wszystkie majątki".

4. Obraz rycerza - O takim obrazie Polaka dowiadujemy się z "Kroniki polskiej" Wincentego Kadłubka: "Polacy nie widzą przyjemności w posiadaniu złota, lecz w rozkazywaniu tym, którzy posiadają złoto i większą hańbą jest się dać przekupić niż ulec w walce." Warto wspomnieć, że nie pisze kronikarz o klęskach i porażkach wojska polskiego; koncentruje się raczej na tym, by ukazać solidarność, która cechuje rycerzy w obliczu największych zagrożeń.

Legenda z czasów panowania król Bolesława Krzywoustego zapisana została prze Jana Długosza. opisał tu zabawną historię - wojewoda Skarbek został wysłany jako poseł do władcy niemieckiego. Tam zobaczył poseł skarbiec pełen złota, którym chciał nastraszyć go król. Skarbek wrzucił do skarbca swój pierścień i powiedział: "Idź złoto do złota, my Polacy wolimy żelazo".

Kolejnym obrazem, w którym szlachta polska jest wyidealizowana jest mit Sarmaty - przedstawiający Polaków jako potomków wielkiego prastarego rodu. W kronikach XVI - wiecznych Marcina Bielskiego i Marcina Kromera jest nawet zawarte historyczne uzasadnienie, że szlachta jest potomkiem starożytnego rodu Sarmatów, którzy byli bardzo dzielni i wojowniczy. Taki właśnie mit stał się źródłem całej XVII wiecznej kultury, a potem zaowocował on większością stereotypów narodowych na nasz temat w późniejszych, nawet współczesnych czasach. Mentalność, życie, zwyczaje i styl bycia szlachty XVII - wiecznej zapisał w swoich "Pamiętnikach" Jan Chryzostom Pasek.

5. Polacy jako naród wybrany - mesjanizm - za jego pioniera na gruncie polskim uważa się Wespazjana Kochowskiego. napisał on "Psalmodię polską", w której przekonuje, że naród polski, czyli Sarmaci są wybrańcami boskimi i mają wyjątkową rolę w jego zbawczych planach. Dowodem na to jest zwycięstwo pod Wiedniem, które wyróżnia wojsko polskie; w przyszłości będziemy ostoją chrześcijaństwa.

U Adama Mickiewicza w "Dziadach" części III i w "Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" mamy do czynienia z wizją Polski jako Zbawiciela narodów. Tym samym poeta nadał sens cierpieniom Polaków, którzy byli prześladowani przez zaborców i tłumaczył przyczynę klęski powstań narodowowyzwoleńczych. Porównując zatem los narodu polskiego i życie Jezusa, dowodzi poeta, że Polacy są ludźmi sprawiedliwymi, a świat wokół nich jest okrutny. Rolą narodu polskiego jest cierpieć, czeka nas za to nagroda - trzeba tylko poczekać na odpowiednią porę - wówczas naród polski zmartwychwstanie i będzie drogowskazem dla innych narodów.

6. Demitologizacja portretu Polaków - w literaturze renesansowej zawarte są uwagi krytyczne na temat samych Polaków; jest tu na razie wizja dosyć optymistyczna, niemniej bardzo wyraźnie nakreślone są nasze wady - lekkomyślność, dbałość tylko o własne interesy, kosztem dobra wspólnego, zuchwałość.

7. Zakończenie - refleksja na temat - jacy na prawdę są Polacy. Jaki z wyżej wymienionych portretów jest najbardziej obiektywny? Może żaden, a może w każdym jest ziarenko prawdy? Które ze wzorców osobowych są trwałe i nadal obecne w naszej świadomości narodowej? Czy owe stereotypy są pozytywne, czy też odkrywają nasze przywary? Jak mogą oceniać swoich przodków młodzi Polacy? Czy mogą być dumni?

Jan Paweł II wypowiedział takie słowa: "Dzieje narodu zasługują na właściwą ocenę wedle tego, co wniósł on w rozwój człowieka i człowieczeństwa, w jego świadomość, serce, sumienie".