Pojęcie "pozytywizm" zostało wprowadzone przez filozofa francuskiego Auguste'a Comte w pierwszej połowie XIX wieku. Przedstawił on swoje poglądy w dziele: "Kurs filozofii pozytywistycznej". Samo słowo "pozytywizm" określa postawę człowieka odwracającego się od poglądów romantyków, nie ufającego zjawiskom irracjonalnym, uważającego rozum za jedyne, prawidłowe źródło poznania.
W Europie nurt ten rozwijał się w latach czterdziestych- siedemdziesiątych XIX wieku. Były to czasy intensywnego rozwoju nauki i techniki pozwalającego ludziom dostrzec nieskończenie wielkie możliwości rozumu. Pozytywizm miał swój początek w nurcie filozoficznym- oświeceniu, który to uwzględniał jedynie fakty sprawdzone empirycznie, natomiast odrzucał wszystko co nienaukowe, metafizyczne. Człowiek zapragnął odkryć wszelkie prawa rządzące światem: przyrodą, grupami społecznymi i każdą poszczególną jednostką. Liczył się postęp, można go osiągnąć wyłącznie przy pomocy nauki, która jako jedyna może zmienić losy jednostek i państw. Nauka ma nieograniczone możliwości, dzięki niej świat jest w stanie osiągnąć wyższy poziom. Takie zaufanie wiedzy nosi nazwę scjentyzmu. W tym czasie dokonywane są wielkie odkrycia biologiczne, medyczne, chemiczne, archeologiczne. Ważnymi postaciami są Pasteur, Berhelot czy Darwin, który tworzy nową teorię ewolucji. Powstaje w dziedzinie optyki mikroskop, wynaleziono światło i elektryczność.
Kiedy Europa przeżywa wspaniały rozkwit, Polska stała się krajem pokonanym politycznie. Po klęsce powstania styczniowego w 1863 roku okazało się pomyłką przekonanie, że jesteśmy wyjątkowi. A taką funkcję zapewniał nam mesjanizm zapoczątkowany w romantyzmie, stawiający Polaków w roli narodu wybranego, mającego z boską opieką pełnić szczególną rolę w Europie. Nie można było mówić o progresie Polski, kiedy społecznie i ekonomicznie byliśmy zmiażdżeni. Nadzieja na uratowanie ojczyzny była w młodym pokoleniu Polaków, pragnącym przezwyciężyć istniejący chaos.
Wspomniane Powstanie Styczniowe utwierdziło młodych Polaków w przekonaniu, że naród jest bardzo słaby i trzeba podjąć inne próby ratowania kraju. Tak więc za początek pozytywizmu przyjęto rok 1863. Zrezygnowano z walki o wyzwolenie narodu, aby poświęcić się dla kulturalnego i ekonomicznego rozwoju kraju. Był to okres wzmożonych prób wynarodowienia Polaków, szczególnie widocznych w zaborach: pruskim i rosyjskim. W tym ostatnim najsilniejszym centrum rozwoju nowej ideologii była Warszawa, gdzie silny rozwój przemysłu doprowadził do rozwoju miasta. Dlatego często pozytywizm w Polsce jest nazywany "pozytywizmem warszawskim". Zabór austriacki natomiast, pomimo największego zacofania, cieszył się o wiele większą możliwością rozwoju myśli. Zgodnie z przesłaniem hasła: "Nie dajmy się wyniszczyć" starano się utrzymać kraj w jedności, zachować tożsamość narodową i tworzyć nowe siły na miejsce utraconych w powstaniu. Starano się zachować tzw. trzeźwość polityczną, aby naród mógł się rozwijać bez względu na próby unicestwienia przez zaborców. Cały wysiłek postanowiono skierować na pracę, największą uwagę poświęcając pracy organicznej i pracy u podstaw. Ważnym elementem w koncepcji młodego pokolenia były: literatura, prasa, publicystyka. Literatura miała propagować nowe hasła, publicystyka- głosić program, prasa- popularyzowała i umożliwiała rozpowszechnienie wiadomości o nowych zdobyczach cywilizacyjnych. Unowocześniono technikę druku, powstały nowe, szybsze sposoby przekazywania informacji. Gazety kształtowały pozytywistycznego czytelnika, dostarczając wiedzy i formując przekonania. Prasa rozwijała się bardzo dynamicznie, miało to również związek z walką młodych pozytywistów z romantykami. Problem ten opisał Aleksander Świętochowski w swoim artykule "My i wy" opublikowanym w 1871 roku, gdzie autor ukazał młodych, niosących nowe przesłanie pozytywistów i romantyków, żyjących nadal w świecie swoich przestarzałych ideałów. Na rozwój prasy miała też wpływ sama jej rola, musiała ona bowiem pełnić funkcję instytucji kulturalnych, oświatowych i naukowych. Ważniejszymi dziennikami były: Kurier Warszawski- gdzie pisywał Bolesław Prus, Kurier Codzienny, Gazeta Warszawska, Gazeta Polska, oraz Słowo- redagowane przez Henryka Sienkiewicza, Nowiny- redagowane przez B. Prusa, Przegląd Tygodniowy- redagowany przez Adama Wiślickiego, Prawda- Aleksandra Świętochowskiego, a także: Opiekun Domowy, Niwa, Bluszcz, Kronika Rodzinna.
Sytuacja w Galicji ze względu na swobody polityczne dawała wiele możliwości. Powstawały nowe szkoły, polskie teatry, instytucje kulturalne. Polskie uniwersytety działały w Krakowie i we Lwowie. Było to na rękę austriackim zaborcą, ponieważ traktowali oni ziemie polskie jako zaplecze gospodarcze, sprzyjali więc polskiemu ziemiaństwu, które stało się wierne Austrii. Potwierdza to list polskiej arystokracji do cesarza, gdzie poddaje się ona zupełnie jego władaniu. Także czołowi naukowcy i publicyści wydając Tekę Stańczyka nawołują do całkowitego podporządkowania się władzom. Zmierzali oni do rozszerzenia praw, potępiali więc konspirację i demonstracje patriotyczne. Zostali nazwani stańczykami.
Pod zwierzchnictwem kanclerza Bismarcka w zaborze pruskim w szczególności dramatyczna była sytuacja chłopów. Powstrzymywano tu wszelkie próby osiedlania się na nowych terenach, działalność społeczna, oświatowa i kulturalna została ograniczona. Widoczna była niszczycielska siła germanizacji.
Klęska Powstania Styczniowego przyniosła na tereny zaboru rosyjskiego wyjątkowe represje. Usuwano polaków z pracy administracyjnej, język rosyjski stał się językiem urzędowym. Szkoły i urzędy podlegały rusyfikacji, pozbawiono Warszawę roli stolicy, odbierano powstańcom majątki, prasa i wydawnictwa zostały obciążone cenzurą.
Te wszystkie problemy przyczyniły się do sytuacji, w której niezbędne dla ratowania kraju były natychmiastowe zmiany i nieoceniona stała się rola literatury, prasy i wydawnictw burzliwie rozwijających się w pozytywizmie, trwającym w Polsce do lat dziewięćdziesiątych XIX wieku.
Charakterystycznymi gatunkami epoki stały się: nowela, opowiadanie, powieść, powieść tendencyjna, realistyczna, historyczna, obrazek poetycki, artykuł programowy, felieton i reportaż.
Nowela jest utworem narracyjnym pisanym prozą. Ma wyraźnie zarysowaną akcję i prostą, zwykle jednowątkową fabułę. Nie ma komentarzy autora a wydarzenia mają miejsce w ciągu krótkiego okresu czasu. Autor stroni od szczegółowych opisów sytuacji i postaci, natomiast ważnym elementem jest moment końcowy, w którym stają się jasne losy bohatera i który wyraża istotę noweli i przedstawionych wydarzeń . Nowelą posługiwano się dla ukazania wzorców osobowych i ośmieszaniu negatywnych postaw oraz aby opisać problemy ludzi. W Polsce nowele poruszały przede wszystkim tematy wiejskie. Ciemnota ludzi, wykorzystywanie chłopów, niedola, bieda, złe traktowanie dzieci- to główne problemy, których poruszenie było koniecznością. Przedstawicielami nowelistyki pozytywistycznej byli: Bolesław Prus- autor np. "Katarynki" czy "Kamizelki", Henryk Sienkiewicz- autor "Latarnika", "Janko Muzykanta", Eliza Orzeszkowa- autorka "Glorii Victis", czy "Z różnych sfer" i Maria Konopnicka- autorka takich nowel jak "Miłosierdzie gminy", czy "Mendel Gdański".
Rozbudowaną formą noweli jest opowiadanie. Jest ono również niewielkim utworem epickim, mającym prostą akcję. W przeciwieństwie do noweli nie ma ścisłych reguł dotyczących kompozycji, występują tu opisy, refleksje, spostrzeżenia. Mogą w opowiadaniu pojawić się również dygresje i samoistne epizody. Sposób argumentacji i zakres przedstawionej treści zależy od punktu widzenia autora. Autorami opowiadań byli ci sami pisarze, którzy tworzyli nowele: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka.
Powieść jest rozbudowanym gatunkiem epickim, który obejmuje utwory o znacznej wielkości. Kompozycja tych utworów jest swobodna i pozwala łączyć wiele wątków w swej rozbudowanej fabule. W powieści występuje duża liczba bohaterów.
Powieść tendencyjna propagowała hasła pozytywistyczne pracy organicznej i pracy u podstaw. Miała ona pełnić funkcje wychowawcze, dostarczając czytelnikowi wzorce. Powieść ta w sposób schematyczny przedstawiała kontrastowe wzorce osobowe a narrator subiektywnie opowiadał się za postępowaniem bohatera "pozytywnego". Autorzy zmierzali do wykorzystania możliwie jak największej liczby środków ekspresji aby wykazać słuszność rozpowszechnianej tezy. Idealizowano postacie pozytywne, aby w ten sposób przekonać czytelników o słuszności sprawy.
Powieść realistyczna zrodziła się, gdy zabrakło w rozpowszechnianych utworach wartości artystycznych. Autorzy zajęli się wtedy portretami psychologicznymi bohaterów. Utwory takie jak: "Lalka", "Emancypantki" Bolesława Prusa, "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, czy "Rodzina Połanieckich" Henryka Sienkiewicza ukazywały dramaty jednostek na tle życia społecznego. Autorzy starali się, aby realia były przedstawione szczegółowo a akcja utworu rozgrywała się w konkretnym czasie i miejscu. Ważne było także ukazanie najważniejszych problemów. Powieść realistyczna zaciera jednoznaczne powiązania między przekonaniami postaci a jego rolą społeczną. Autorzy starają się zwrócić uwagę na różnice pokoleniowe. Taką powieścią jest na przykład "Lalka" Bolesława Prusa, w której widzimy dokładnie co dzieje się w duszy Stanisława Wokulskiego, jak ten człowiek cierpi z powodu nieodwzajemnionej miłości. Bohater przeżywa prywatny dramat, który skłania go w końcu do próby samobójczej.
Powieść historyczna, jak na przykład "Faraon" Bolesława Prusa miała za zadanie analizować zjawiska bieżące, lub ukazywać wyidealizowany obraz z przeszłości. Bardzo znaną Polską powieścią historyczną jest napisany przez Henryka Sienkiewicza "Potop", wchodzący w skład "Trylogii". Utwór ten pisany był "ku pokrzepieniu serc" i nawiązuje do Potopu szwedzkiego. Autor obok postaci wymyślonych postawił autentyczne osobowości historyczne. Sienkiewicz wspomina ciężkie czasu, kiedy Polska potrafiła się zjednoczyć i dzięki temu daje nadzieje na polepszenie obecnej sytuacji kraju. Obrazy z przeszłości są wyidealizowane, ma to służyć "pokrzepieniu serc".
Obrazek poetycki jest gatunkiem łączącym elementy epickie z lirycznymi. Ma on formę sylabicznego schematu wersyfikacyjnego. W utworze tym elementy epickie są bardzo zbliżone do noweli, natomiast liryczne to emocje człowieka w stosunku do krzywdy narodowej. Utwory tego gatunku to na przykład: " W piwnicznej izbie" lub "Jaś nie doczekał" Marii Konopnickiej, gdzie autorka ukazuje krytyczną sytuację ludzi najbiedniejszych.
Artykuł programowy jest gatunkiem publicystycznym, bardzo często pisanym w formie eseju. Głównie podejmował on temat problematyki społecznej. W pozytywizmie takim artykułem było na przykład dzieło Aleksandra Świętochowskiego "My i wy", w którym podejmuje polemikę z romantykami, nazywa pozytywistów "młodymi" i stwierdza, że czas romantyzmu już minął.
Felieton jest artykułem publicystycznym o niezwykle różnorodnej tematyce. Cechy szczególne to: bardzo dowolne łączenie tematów i luźna kompozycja. Felieton ukazywał zwykle poprzez fikcyjne opowiadania negatywne cechy ludzi.
Reportaż jest jedną z form prozy publicystycznej. Opisuje on konkretne wydarzenia, które autor zaobserwował. Przykładem reportażu są "Listy z podróży do Ameryki" Henryka Sienkiewicza a jego głównym zadaniem jest informowanie czytelników o wydarzeniach, które były szczególnie ważne .
Po wzniosłych ideałach romantyzmu nastał czas na nowe idee. Romantycy byli przekonani, że Polska jest "Mesjaszem narodów", Winkelriedem, Chrystusem, który doprowadzi do zbawienia. Było to wygodne przekonanie, gdy Polacy ponosili kolejne klęski w powstaniach. Młode pokolenie postanowiło to wreszcie zmienić. Zamiast walki o niepodległość postanowili walczyć o rozwój gospodarczy i kulturalny kraju. Dlatego też wprowadzili dwa główne hasła programowe, były to: praca organiczna i praca u podstaw.
Ideę pracy organicznej wprowadził Herbert Spencer. Koncepcja ta zakładała, że społeczeństwo jest jak żywy organizm. Może on działać prawidłowo tylko pod warunkiem, że będą właściwie funkcjonować poszczególne organy. Propagatorzy tej idei nawoływali społeczeństwo do wysiłku, który by miał na celu rozwój gospodarczy oraz walkę w wynarodowieniem Polaków. Społeczeństwo powinno doskonalić wszystkie dziedziny kultury i gospodarki, pomagać ludziom z inicjatywą, promować ludzi wykształconych i pomysłowych. Słynna stała się "filozofia zdrowego rozsądku", czyli utylitaryzm. Filozofia ta skłania człowieka do bycia użytecznym w każdej sytuacji, powinien on mieć ściśle wytyczony cel i wytrwale do niego dążyć. Społeczeństwo natomiast powinno podejmować działania na rzecz wspólnego dobra.
Według pozytywistów niezbędna była również praca w podstaw, czyli trud poświęcony najbiedniejszym i najbardziej "kalekim" warstwą narodu. Pomoc miała dotyczyć przede wszystkim ludzi, którzy należąc obecnie do najniższych warstw społecznych, w przyszłości mogą być wielką podporą. Apelowano do warstw wykształconych: społeczników, nauczycieli, lekarzy, aby w miarę możliwości pomagali ludziom biednym, poznali ich problemy, udzielili opieki medycznej. Chcieli także uświadomić najniższe warstwy społeczne o ich wielkiej roli w tworzeniu nowego państwa. Szlachtę pozbawioną majątków popychali do szukania sposobów polepszenia ich sytuacji ponieważ: "każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszono także hasła emancypacji kobiet pozbawionych praw społecznych, oraz asymilacji Żydów, którym starano się zapewnić człowiecze warunki życia. Ludzie głoszący te hasła wierzyli we współpracę poszczególnych grup w imię dobra ogólnego, co miało doprowadzić do polepszenia sytuacji kraju, do jego rozwoju pomimo tragicznej sytuacji w jakiej się znalazł. Propagandom tych postulatów zajmowali się przede wszystkim prozaicy i poeci. W swoich utworach pokazywali wzorce osobowe i postawy, których należy się wystrzegać. Mieli oni ogromny wpływ na szerzenie idei pracy u podstaw.
Najwybitniejszymi teoretykami epoki byli: Aleksander Świętochowski - zwany "papieżem pozytywistów" i Piotr Chmielowski znany jako krytyk i historyk literatury. Młodymi pozytywistami byli: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa.
Głównymi przedstawicielami filozofii pozytywistycznej byli: Auguste Comte, Herbert Spencer , Hipolit Taine, John Stuart Mill.
A. Comte to autor " Wykładów filozofii pozytywnej". Wg niego filozofia pozytywna powinna służyć ludziom, poprawiać ich życie, badać to, co jest dostępne rozumem. Celem jego filozofii jest uzyskiwanie wiedzy pewnej, filozof ma obowiązek zajmować się naukami przyrodniczymi, takimi jak fizyka czy chemia, poznawać świat przez eksperymenty i obserwacje. Nie może natomiast tracić czasu na zjawiska metafizyczne i na psychikę ponieważ na te tematy nie można posiąść pewnej wiedzy.
Herbert Spencer- uczeń Darwina, autor "Wstępu do socjologii". Propagowana przez niego idea ewolucjonizmu zakładała, iż rzeczywistość zmienia się stale w jednym kierunku, na podstawie jednego prawa. Podstawą dla jego teorii jest biologia.
Hipolit Taine zajmował się determinizmem- poglądem mówiącym, że człowiek nie może zmienić swojego losu, ponieważ nie ma na niego żadnego wpływu. Nie może on także wpłynąć na własne zbawienie. Taine twierdził, że ludzką rzeczywistość kształtuje zespół czynników, czyli jest zdeterminowane tak jak pisarz. Człowiek jest zdeterminowany przez: rasę, środowisko w którym się wychowuje oraz moment dziejowy, czyli moment w którym żyje.
John Stuart Mill -wyznawca utylitaryzmu głosił, że wszystka praca człowieka powinna być użyteczna. Tyczyło się to również literatury. Wszystko, co człowiek robi powinno przynosić pożytek dla społeczeństwa. Człowiek ma obowiązek pomagać, uczyć, wychowywać, ponieważ tylko takie zachowanie ma sens.
Kierunkami filozoficznymi towarzyszącymi pozytywizmowi były: monizm przyrodniczy, scjentyzm, praktycyzm, agnostycyzm, organicyzm, relatywizm, minimalizm, naturalizm (który odrzucał Henryk Sienkiewicz, zajmował się ludźmi z marginesu społecznego; przykładem naturalizmu jest obraz Powiśla ukazany w "Lalce" Bolesława Prusa)
Monizm przyrodniczy było to przekonanie, że świat ludzi i świat natury stanowią jedność, podlegają one tym samym prawom. Do badań zaczęto używać biologii, fizyki, eksperymentowano i obserwowano. W literaturze Polskiej nawiązanie do monizmu przyrodniczego możemy zauważyć na przykład w powieści Elizy Orzeszkowej "Nad Niemnem", kiedy autorka opisuje dzieje życia Jana i Cecylii. Żyli oni w wielkiej symbiozie z naturą przez co byli niezwykle szczęśliwi.
Scjentyści uważali, że wiedzę prawdziwą i uzasadnioną dostarcza człowiekowi nauka, ale tylko przy wąskim jej rozumieniu. Wszelkie badania należy prowadzić za pomocą nauk przyrodniczych, ponieważ tylko dzięki nim nożna uzyskać prawdziwą wiedzę. Głównym przedstawicielem tego kierunku był A. Comte.
Praktycyzm określał znaczenie działań i zjawisk tylko na podstawie ich przydatności. Kierunek ten nie przywiązywał większej wagi do teorii, głównym kryterium jest praktyka.
Agnostycyzm negował możliwość całkowitego poznania świata. Przedstawicielem tego kierunku był I. Kant.
Organicyzm- pogląd filozoficzny, który zakłada, że społeczeństwo działa jak żywy organizm, instytucje społeczne natomiast tworzą poszczególne części tego organizmu. W zależności od ich wzajemnej współpracy, zależy funkcjonowanie całego społeczeństwa. Kierunek ten był głoszony przez Herberta Spencera. Organicyzm miał duży wpływ na socjologię i nauki społeczne.
Relatywizm to pogląd, który głosi, że nie istnieją żadne prawdy absolutne ani wartości. Wszystko jest uwarunkowane przez dzieje, kulturę, społeczeństwo i poszczególne osoby. Wypowiedzi można oceniać jedynie znając kontekst, sąd jest słuszny w zależności od przyjętych założeń. Wpływ na wszystko maja poglądy i założenia kulturowe. Wszystkie wartości są względne i uzależnione od warunków, w których się właśnie znajdujemy. Odmianą relatywizmu jest indywidualizm, w którym wagą przywiązywana jest do indywidualnych cech.
