CHRONOLOGIA EPOKI:
- EUROPA
Początek - 1850 rok
Zakończenie - 1890 rok
- POLSKA
Początek - 1864 rok
Zakończenie - 1890 rok
SYTUACJA NASZEGO KRAJU PO UPADKU POWSTANIA STYCZNIOWEGO:
Zabór rosyjski:
-rozpoczyna się niezwykle brutalny proces rusyfikacyjny, obejmujący administrację, a także szkolnictwo
-język rosyjski jest językiem ogólnie obowiązującym
-zamykane są polskie placówki oświatowe
-teren pod zaborem rosyjskim - Kraj Nadwiślański - zmieniono nazwę, by nie istniała żadna wzmianka o Polsce
-Rosjanie ogłosili dekret uwłaszczeniowy dla chłopstwa
Zabór Austriacki (Galicja):
-tereny Galicji zdobyły autonomię (w pewnym stopniu niezależność polityczną)
-powstał oddzielny dla terenów Galicji - sejm polski
-dzieła literackie nie były objęte cenzurą
-zainteresowanie ruchami niepodległościowymi nie miało racji bytu, gdyż biedota chciała jedynie przetrwać, natomiast ci zamożniejsi chcieli zachować własne majątki
-przemysł w ogóle się nie rozwijał, wieś była trapiona nędzą, widoczne były ogromne różnice w posiadaniu majątku
Zabór Pruski:
-okrutny proces germanizacji
-językiem bezwzględnie obowiązującym stał się niemiecki, wprowadzono zakaz odprawiania modlitw po polsku
-ludność polska nie mogła mieszkać stale w tym samym miejscu
-swoją działalność rozpoczęły towarzystwa sportowe oraz śpiewackie, a pod ich osłoną rozwijała się konspiracja
-chłopom często odbierano ziemię
-stanowiska urzędowe zajmowane były przez obywateli niemieckich
FILOZOFIE POZYTYWIZMU:
August Comte - swoje najważniejsze idee zawarł w dziele "Kurs filozofii pozytywnej":
-istotą nauki ma być utrwalanie faktów oraz spostrzeżeń, gdyż na poznanie zasługuje tylko to, co jest sprawdzalne, oparte na doświadczeniu
-domagał się nieustannego sprawdzania stanu wiedzy, uważał, iż żadna teza nie może być w całości prawdziwa, jego zdaniem - "wiedza jest relatywna"
-z badań naukowych muszą wynikać konkretne wynalazki, mogące ulepszyć życie ludzi
-odrzucił psychologię
Herbert Spencer - zauważał zgodność między prawami biologii a egzystencją ludzką. Uważał, iż fundamentem bytu jest harmonijne współdziałanie wszelkich organów oraz warstw społecznych. Jeśli któraś klasa społeczna nie domaga, wówczas całe społeczeństwo trapi choroba, dlatego wysnuł wniosek, iż walka klas prowadzi do zguby, jest szkodliwa, natomiast harmonia, powinna być podłożem społeczności. Jedyna i faktyczna forma rozwoju to ewolucja poprzez nieustanne udoskonalanie siebie.
Hipolit Taine - jest twórcą DETERMINIZMU, który zakładał, iż każde dzieło literackie jest zdeterminowane poprzez trzy czynniki odnoszące się do Artysty:
-rasa (psychika oraz czynniki biologiczne)
-środowisko(geograficzne oraz społeczne)
-moment dziejowy (obyczajowość, przeszłość, teraxniejszość)
Taine sądził, iż literaturę powinno się zgłębiać metodami socjologicznymi, gdyż przynosi ona wiadomości o społeczeństwie, powinna gromadzić fakty oraz informacje o nim.
Człowieka determinują warunki w jakich przyszedł na świat, pozycja społeczna, a także stan posiadania.
Karol Darwin - twórca teorii EWOLUCJI. Przyczynami ewolucji są:
-walka o byt
-selekcja naturalna
Walka o te czynniki prowadzi do kształtowania ewolucji. Szansę na przetrwanie mają jedynie osobniki najsilniejsze, co stanowi istotę doskonalenia rasowego, eliminuje się najsłabsze osobniki. Rezultatem tej hipotezy jest dzieło "O pochodzeniu człowieka". Darwin dowiódł, iż człowiek nie stanowi centrum wszechświata, to jednostka biologiczna, produkt ewolucji, podlegającym jej prawom.
Stuart Mill - jest twórcą teorii filantropijnego utylitaryzmu. Jego zdaniem wszyscy ludzie powinni być użyteczni dla społeczeństwa, poprzez to zostaną zminimalizowane nieporozumienia wewnątrz społeczeństwa.
SCJENTYZM
Wyłączne i całkowite zaufanie nauce, która powinna być jedyną drogą poznania. Wykorzystywanie tych samych norm naukowych w nawiązaniu do badań jakiejkolwiek sfery wiedzy. Te zasady, normy to: obserwacje, doświadczenie, analiza, wnioskowanie. Poprzez scjentyzm, myśl ludzka miała być kierowana w stronę konkretnej rzeczywistości.
EWOLUCJONIZM
Stwarzanie wiedzy dotyczącej społeczeństwa oraz człowieka razem z tworzeniem wiary w płynne przechodzenie form życia w coraz to doskonalsze. Stworzenie przeświadczenia, że im dalej posunięty postęp nauki oraz techniki, tym bardziej odpowiednie życie ludzkie w sferze moralnej oraz intelektualnej.
UTYLITARYZM
Moralność człowieka mierzy się według jego altruizmu (tzn. troszczenie się o innych). Każdy człowiek powinien mieć jakiś wkład we wspólne dobro. Wyznacznik wartości ludzkiej stanowi praca.
ZAŁOŻENIA POZYTYWIZMU W POLSCE:
praca u podstaw- zwiększenie poziomu intelektualnego oraz kulturalnego wśród najniższych klas społecznych praca organiczna - działania zmierzające do podniesienia poziomu krajowej gospodarki solidarność społeczna - zjednoczenie w działaniu wszystkich klas społeczeństwa emancypacja kobiet - przyznanie kobietom prawa do kształcenia się, przygotowanie ich do pracy tzw. kwestia żydowska - czyli przyczyny braku asymilacji Żydów - Pozytywiści domagali się demokratyzacji życia społecznego i uznania praw mniejszości etnicznych i religijnych filantropia - wspomaganie najuboższych, lecz nie tylko materialnie nauka jest potęgą - podnoszenie poziomu intelektualnego ludzi, poważanie wiedzy, kult ludzi rozumnych, posiadających wykształcenie
CHARAKTERYSTYKA POZYTYWIZMU W POLSCE:
-nie był ujednolicony pod względem ideowym, zawierał antagonistyczne poglądy
-istniejący ustrój społeczno - gospodarczy popularyzował system kapitalistyczny
-rewolucja była dla niego wrogiem niszczącym naturalną, postępową drogę ewolucji społeczeństwa
SPÓR ROMANTYKÓW I POZYTYWISTÓW:
Poczynając od poprzedniej epoki - romantyzmu - literatura pragnęła być przewodniczką narodu, natomiast poeta jego wodzem. W epoce pozytywizmu było podobnie, lecz tutaj podstawę poezji tworzyła gruntowna wiedza, a nie natchnienie. Do tworzenia ta wiedza jest niezbędna, gdyż zadaniem twórcy było również edukowanie. Podobnie literatura.
Młodzież studencka ze Szkoły Głównej, są jednostkami marzącymi o pisarstwie. Początkowo zawsze zajmowali się dziennikarstwem, gdyż cenzura nie dotykała prasy. Prasa kumulowała życie kulturalne oraz artystyczne. Program z nowymi ideami został opublikowany w prasie i tam również był propagowany.
Prasę podzielono na młodą (byli to zwolennicy nowych, "młodych" idei) oraz starą (zwolennicy zachowania starego porządku). Wśród dwóch przeciwstawnych generacji, odmienność światopoglądowa odpowiadała wiekowi. Stronnictwo młodych skupiło się przy "Przeglądzie Tygodniowym", "Opiekunie domowym", "Niwie", "Prawdzie". Natomiast stronnictwo starych wokół "Bluszczu", ""Kłosów" oraz "Biblioteki warszawskiej".
Konflikt między przedstawicielami romantyzmu i pozytywizmu toczył się na prasowych łamach i zapisał się w historii polskiej literatury pod nazwą "sporu młodej i starej prasy".
W artykule, pt. "Groch o ścianę", zamieszczonym w "Przeglądzie...", Adam Wiślicki potępił epigońską (wierność ideom ubiegłego okresu dziejów), literaturę pseudoromantyczną. Ten artykuł oraz zawarta w nim ostra krytyka, zapoczątkowały konflikt między romantykami a pozytywistami.
Świętochowski w publikacji "My i Wy", zamieszczonym w "Przeglądzie..." dokonał charakterystyki obu stronnictw oraz ich wzajemne relacje.
Między wspomnianymi ugrupowaniami panowały relacje oparte na przeciwieństwach. Wysuwały wobec siebie wiele różnych zarzutów i nie potrafili znaleźć płaszczyzny wzajemnej ugody.
Starzy:
-domagali się spokoju i harmonii w literaturze
-byli ugrupowaniem zapatrzonym w przeszłość, wielbili ją bezkrytycznie
-byli pozbawieni entuzjazmu, energii, stanowczości w działaniach
-trwali w kulcie konserwatyzmu
-byli podlegli kanonom, zasadom
-stopowali rozwój myśli, wiedzy, byli ogarnięci manią społeczeństwa
Młodzi:
-propagują naukę oraz pracę
-wzbudzają energię życiową społeczeństwa
-skupiają się na przyszłości
-cechuje ich spontaniczność, swoboda, gorliwość w dążeniach do celu
-nie interesują się prywatą, lecz dobrem narodu
-są demokratami
Publikacja ta nie formułuje żadnego programu. Stanowi konfrontację dwóch generacji. Zawiera dezaprobatę dla konserwatyzmu, hołdowaniu przeszłości, bierności. Pokolenie Młodych pozytywistów było rzecznikiem w kwestii oświatowej, byli oni zwolennikami rozwoju kapitalistycznego (jako systemu oraz nowego kształtu gospodarki). Zlikwidowanie ubóstwa oraz wyzysku jest równoznaczne z wzbogaceniem się kraju, czego rezultatem będzie uzyskanie niepodległości. Z tego wynika zafascynowanie wynalazkami oraz cywilizacją.
Eliza Orzeszkowa prezentuje wizję idealistyczną, przepełnioną optymizmem, pragnie połączenia różnych warstw, środowisk społecznych na rzecz dobra obecnie i niepodległości w przyszłości.
Pozytywiści odkładali niepodległość na przyszłe czasy. Skupiali się głównie na działaniach ekonomicznych, które miały spowodować niezależność od zaborców oraz zjednoczenia ziem Polski.
ZADANIA STAWIANE PRZED LITERATURĄ:
Twórczość pozytywistyczna miała angażować się społecznie. Jej autor ma być nauczycielem społeczeństwa, natomiast tworzenie służbą państwową. Orzeszkowa uważała, iż literatura powstająca współcześnie, nie oddaje prawd życiowych i społecznych, nie podejmuje tematów dotyczących kwestii współczesności, krąży wokół problemów anachronicznych, nie dotrzymuje kroku życiu. Literatura oraz życie ulegają ewolucji. Orzeszkowa domaga się, by twórca zjednoczył się sercem, a także umysłem ze społecznością. Pragnie, by pisarz przyjął rolę serca społeczności. Powinien to być artysta współodczuwający, mówiący o kłopotach zbiorowości. Inspiracji powinien szukać między ludźmi oraz wśród współczesnych czasów.
Podobne kwestie poruszał również Henryk Sienkiewicz. Doradza porzucenie egoizmu, zwrócenie baczniejszej uwagi na problemy społeczne, jego zdaniem propagowanym gatunkiem literackim powinna być powieść, której celem jest być użyteczną, ma przyszłość. Dla niego jest to forma literacka, służąca najbardziej propagandzie oraz agitacji. Orzeszkowa przytakuje jego poglądom.
W epoce pozytywizmu, dokonał się zwrot w kierunku powieści oraz noweli. Stanowiły one bowiem najlepszy pretekst do głębokiego przedstawiania realiów życia. Proza była znacznie lepiej odbierana, była komunikatywniejsza, a także docierała do szerszego grona czytelników.
POWIEŚĆ:
-niczym zwierciadło odbija stan rzeczywistości
-opisane w niej kwestie muszą być realne oraz prawdopodobne
-musi oddawać faktyczny klimat społeczny
-powinna być bodźcem do rozwoju wyobraźni
-może oddawać uczucia
-by mogła być użyteczna, musi zawierać dwie strony: stronę zewnętrzną, dotyczącą formy, a także wewnętrzną, przekazującą myśli oraz zamierzenia
-ma stanowić źródło wiedzy na temat współczesności
-ma nauczać, tłumaczyć, obrazować wszystko co dobre
-przedstawiając postawy negatywne, ukazywać również przykłady pozytywne
-powinna posiadać wartość estetyczną, nauczać oraz zajmować się wychowywaniem
LITERATURA TENDENCYJNA:
Posługiwała się rozmaitymi gatunkami prozatorskimi. Twórca ma narzucić sobie cel społeczny, gdyż bez niego, twórczość nie ma żadnej wartości.
-cel społeczny
-obrazowanie rzeczywistości oraz dostarczanie wiedzy
-Twórca ma dostrzec fakty, dokonać ich oceny oraz wysunąć wnioski zapobiegające negatywnej sytuacji
Orzeszkowa powiedziała: "Chłostać przesąd, głupotę, podłość i zastój, rozjaśniać pojęcia, zachęcać do pracy, wskazywać drogi do postępowania i wzory do naśladowania - oto dziś zadanie literatury".
Bohater:
-poświęca swój żywot w imię idei
-swoją heroiczną, żarliwą i energiczną postawą jest podobny do bohatera romantycznego
-jednostka przeciętna, zwykle inteligent (najczęściej lekarz lub nauczyciel), nie ma skomplikowanej psychiki
-człowiek dobrego serca, społecznik
Fabuła:
-zwykle jednowątkowa
-wydarzenia przedstawiane chronologicznie, według ciągu przyczynowo - skutkowego
Narrator:
-dokonuje oceny sytuacji, a na tej podstawie formułuje hasła, idee
-zaleca pewne jednoznaczne zachowania
-pouczenia przedstawia przy okazji komentowania zdarzeń
-do odbiorcy zwraca się używając formy nakazu
DOROBEK LITERACKI ELIZY ORZESZKOWEJ:
"A...B...C..."
Treść:
Bohaterka - Joanna Lipska, jest córką zwolnionego ze szkoły nauczyciela. Po zgonie ojca, chce wspomóc brata przy utrzymaniu domu, dlatego zaczyna udzielać korepetycji a języka polskiego dzieciom sąsiadów. Robi to bez zgody władz. Rodzice jej uczniów nie są majętni, lecz nawet takie drobne kwoty, które od nich dostaje, stanowią dla niej podporę. Kiedy do sądu dociera wiadomość o jej pracy, zostaje ukarana grzywną w wysokości dwustu talonów albo w zamian - 3-miesięcznym aresztem. Brat bohaterki zapożycza się u lichwiarza, co pozwala mu na zapłacenie grzywny za siostrę. Bohaterka czuje dług wobec brata, chce tym bardziej mu pomóc, dlatego ponownie zajmuje się zabronionym nauczaniem.
IDEE POZYTYWISTYCZNE W UTWORZE:
-praca u podstaw- kształcenie biednych dzieci
-nauka jest potęgą- wykształca szacunek do wiedzy i wykształcenia
-emancypacja kobiet - Bohaterka pracuje zawodowo
-praca organiczna- inteligencja współpracuje z klasą uboższą w imię obopólnych korzyści
ELEMENTY TENDENCYJNE:
-bohaterka jest szczęśliwa mimo spadających na nią licznych tragedii, heroicznie realizuje swoje cele
-bohater tendencyjny
-utwór jednowątkowy
-wydarzenia chronologiczne
-lektura wskazuje metody postępowania
-ukazana sytuacja jest przejrzysta i jasna
-wyraźnie ukazane jest dobro oraz zło (przedstawienie pozytywnej postawy na tle przygnębiającej rzeczywistości )
-jest to nowela
-książka ma charakter panoramiczny
"DOBRA PANI":
Treść:
Zamożna kobieta - Ewelina Krzycka, postanawia zaangażować się w działalność dobroczynną. Bierze pod swój dach śliczną, biedną dziewczynkę, będącą na wychowaniu u krewnych. Pani Ewelina rozpieszcza dziewczynkę, zapewnia jej dobre wykształcenie, naucza odpowiedniego zachowania, języka francuskiego. Kobieta jest zachwycona dziewczynką, wyjeżdża razem z nią za granicę. Po jakimś czasie wracają, a zainteresowanie Krzyckiej dziewczynką ulega osłabieniu. Hela zaczyna być odtrącana, a na jej miejscu pojawia się młody muzyk z Włoch. W krótkim czasie, dziewczynka musi opuścić salony i przenieść się do skromnej garderoby. Jest zdezorientowana zachowaniem swojej "dobrodziejki". Któregoś dnia Hela poznaje historię życia Krzyckiej oraz jej kilku poprzednich wychowanek. Okazało się, iż służąca również została niegdyś przygarnięta pod skrzydła Krzyckiej, lecz "dobra pani" wkrótce zupełnie przestała się nią interesować. Podobny los spotkał także i inne "zabawki" Krzyckiej - osoby oraz zwierzęta. Hela jest smutna, rozczarowana. W niedługim czasie Hela zostaje odesłana przez Krzycką do biednego, chłopskiego domostwa, a jej krewni otrzymują od pani Eweliny wynagrodzenie za jej wychowywanie. Zagubione dziecko znów musi przywyknąć do ubogiego życia, czuje się osamotniona i porzucona.
ELEMENTY TENDENCYJNE W UTWORZE:
Lektura stanowi ostrzeżenie przed postępowaniem z wyrachowania, które rzekomo mają być realizacją idei pozytywizmu.
PROBLEMATYKA:
Zamożne warstwy społeczeństwa są bezużyteczne, nie współpracują z niższymi klasami. Zostały tu zobrazowane wypaczenia idei pozytywistycznych. Bogata kobieta przyjmuje pod opiekę małą dziewczynkę. Kieruje się chwilowym kaprysem, jest to zachowanie filantropijne tylko z nazwy, gdyż krzywdzi niewinne dziecko.
"GLORIA VICTIS":
Treść:
Las przedstawia swojemu przyjacielowi dzieje zbiorowego grobu powstańców sprzed niemal 50 lat. Z opowiadań lasu uzyskujemy informacje o losach niektórych ludzi, ich wyglądzie, uczuciach oraz wzajemnej ofiarności. Drzewa mówią o przyjaźni, łączącej Tarłowskiego i jego siostrę Anielę z arystokratą o nazwisku Jagnicz. Tarłowski - wątłej postury, nie zaprawiony w walkach, ocalił życie Jagniczowi, który poprzysiągł Anieli ochraniać w każdej bitwie, aż po wsze czasy jej brata. W trakcie ostatniej walki Tarkowskiego postrzelono. Kiedy oddziały kozackie napadły na szpital, arystokrata wraz ze swoim oddziałem ruszył w obronie rannych. Niestety obydwaj mężczyźni zostali zabici. Po upływie długich lat, Aniela przychodzi na miejsce śmierci przyjaciół i na grobie kładzie niewielki krzyż. Tą sytuację widział wiatr i poruszony nią zakrzyknął: "Gloria victis!" - tzn. "chwała zwyciężonym!"
PROBLEMATYKA:
Autorka wysławia powstańców, lecz samego powstania nie popiera. Wyraża do niego krytyczny stosunek, gdyż bohaterowie stracili w nim życie. Tym samym zasłużyli sobie na wieczny szacunek. Opowiadanie to stanowi hołd złożony mieszkańcom przez przyrodę.
"NAD NIEMNEM":
Treść:
W dworku w Korczynie mieszka rodzina Korczyńskich. Głową rodziny jest Benedykt, oprócz niego mieszka tu także jego małżonka Emilia oraz ich wspólne dzieci - Witold z Leonia, którzy pobierają nauki w miejskich szkołach, a obecnie spędzają wakacje w domu. W dworku mieszka też spokrewniona z Benedyktem Marta Korczyńska, która prowadzi dom oraz pomaga Benedyktowi dbać o gospodarstwo, Justyna Orzelska wraz z ojcem - zubożała dalsza rodzina Benedykta, a także panna Teresa, stale towarzysząca Emilii, dawniej nauczycielka jej córki Leonii.
Nieopodal mieszka rodzina Bochatyrowiczów, zubożała szlachta zaściankowa, której korzenie sięgają - według starej legendy o Janie i Cecylii - XVI stulecia. W przeszłości, oba rody - Korczyńskich i Bochatyrowiczów żyły w bliskiej przyjaźni i wspólnie walczyli w obronie Ojczyzny.
Obecnie oba rody straciły do siebie jakąkolwiek sympatię, rodzi się pomiędzy nimi konflikt. Jedyne co ich jeszcze łączy to wspólny grób uczestników powstania - Jerzego Bochatyrowicza oraz Andrzeja Korczyńskiego, będąca dla Bochatyrowiczów miejscem szczególnym. Któregoś słonecznego popołudnia, Marta wraz z Justyną wracają z mszy. Wówczas Justyna poznaje Janka Bochatyrowicza, który już od dłuższego czasu się nią interesuję. Również i Justynie młody Bochatyrowicz zaczyna się podobać. W Korczynie, wszyscy domownicy czekają na przyjazd Witolda i Leonii, które mają w domu rodzinnym spędzić wakacje.
Korczyn oraz Zaścianek Bochatyrowiczów zaczyna dzielić coraz większa otchłań. Liczne spory, determinacja Benedykta, zmuszonego zajmować się swoimi interesami, aby utrzymać majątek oraz zapewnić dzieciom wykształcenie i lepszą przyszłość, by spełniać niezliczone kaprysy Emilii, opłacać podatki itp. ,a także upór rodziny Bochatyrowiczów, utrzymujących się dzięki morderczej pracy własnych rąk - wszystkie te problemy doprowadzają do rozpoczęcia procesu między rodami. Łącząca ich kiedyś wielka przyjaźń, którą wspomina z rozrzewnieniem Anzelm, odeszła w przeszłość.
W trakcie uroczystości z okazji imienin Emilii Korczyńskiej, znudzona atmosferą i towarzystwem salonowym Justyna, wybiera się na przechadzkę. Jest urażona i zbulwersowana zalotami Zygmunta Korczyńskiego, który jest żonaty oraz zachowaniem narzucających się jej Kirły z Rózycem. Na spacerze spotyka się przypadkowo z Jankiem Bochatyrowiczem, który proponuje jej gościnę w swojej chacie. Justyna poznaję jego rodzinę, cały zaścianek, ich wielką gościnność i życzliwość. Stwierdza, że panuje tu całkiem inna - lepsza atmosfera niż w dworku Korczyńskich. Justyna razem z Jankiem i jego wujem odwiedzają legendarną mogiłę Jana i Cecylii, którzy byli przodkami Bochatyrowiczów. Wuj Janka - Anzelm opowiada jej losy Jana oraz Cecylii, których łączyła ogromna miłość, a przybyli w te okolice, by uciec przed ludźmi niechętnymi ich uczuciu. Pracowali w pocie czoła wycinając gęstwinę i zdołali przekształcić ją w urodzajne pola i piękne łąki. Doczekali się wielu dzieci, które razem z nimi pracowali, nawet wówczas, gdy mieli już własne rodziny. Po kilkudziesięciu latach, okolice te odwiedził król Polski Zygmunt August, z rąk którego ród otrzymał tytuł szlachecki oraz herb "Pomian". Orzelska wraca do Korczyna przepełniona szczęściem. Również i młody Korczyński - Witold nawiązuje przyjacielskie kontakty z Zaściankiem. Głęboko wierzy pozytywistycznym ideom, dostrzega w ludzie wiejskim niebywałą siłę, mogącą przyczynić się do uratowania Ojczyzny. Sprzeciwia się gospodarzeniu swojego ojca, chciałby zmodernizować gospodarstwo rodzinne. Pragnie załagodzić konflikty jego rodziny z Bochatyrowiczami. Niestety Benedykt nie nawiązuje w tej kwestii porozumienia z synem, czuje się urażony jego spostrzeżeniami, dostrzega w nim nieprzyjaciela. Justyna coraz mocniej zakochuje się w Janku, ciekawią ją prace przy żniwach, zaczyna pracować razem z Bochatyrowiczami. Któregoś dnia, młody Bochatyrowicz z Justyną płyną odwiedzić mogiłę zmarłych powstańców, Janek snuje opowieść o swoim ostatnim spotkaniu z ojcem, który wraz z innymi mieszkańcami wsi szli do walki powstańczej. Przypomina sobie moment, kiedy Anzelm oznajmił mu śmierć Andrzeja Korczyńskiego oraz Jerzego Bochatyrowicza. Kiedy wracają do domu, Orzelska dowiaduje się o dawnej miłości łączącej Martę Korczyńską i Anzelma Bochatyrowicza. O powodach ich rozstania opowiada jej dopiero Marta. Okazuje się, że nie przyjęła ona oświadczyn Anzelma, gdyż przerażała ją praca na roli oraz z powodu wyśmiewania jej chłopskiego narzeczonego przez mieszkańców dworu. Teraz bardzo żałuje swojej niewłaściwej decyzji, bo jest osamotniona, utrzymuje ją rodzina, a praca i tak jej nie ominęła.
Orzelska decyduje się na ostateczną rozmowę z Zygmuntem, chcącym by Justyna była jego nałożnicą. Justyna jest tą propozycją bardzo zbulwersowana i stanowczo oświadcza Zygmuntowi, iż nic do niego nie czuje. Obrażony Zygmunt wyrusza w drogę powrotną do domu, gdzie prosi swoją matkę, by sprzedała majątek w Osowcach i razem z nim zwiedzała świat. Oświadcza, że nie ma zamiaru dłużej przebywać w tej nudnej okolicy. Matka Zygmunta z przerażeniem wysłuchuje okrutnych słów syna o własnym ojcu, którego określa on szaleńcem.
Na przyjęcie weselne Elżuni Bochatyrowiczówny, zjawia się cały zaścianek oraz mieszkańcy Korczyna: Justyna, Witold, a także Leonia, która łamie zakaz matki oraz Marta. Bochatyrowicze zwracają się z prośbą do Witolda o wstawiennictwo u Benedykta, w wyniku niekorzystnego dla nich zakończenia procesu. Wyrażają chęć nawiązania porozumienia z Benedyktem. Młody Korczyński przyrzeka spełnić prośbę Bochatyrowiczów. Benedykt Korczyński znajduje się w ciężkim położeniu - nie umie znaleźć wspólnego języka z wiecznie niezadowoloną małżonką, ma wrażenie, iż jego jedyny syn odwraca się od niego, nie znajduje nigdzie pomocy w rozwiązaniu problemów dotykających majątek. Zaczyna dumać nad dawnymi czasami, o swoich ideałach, których nie potrafił w obecnych czasach zrealizować. Jeszcze większe przygnębienie powoduje list od jego brata - Dominika, który osiadł w Rosji i nie zamierza już wracać do Ojczyzny. Zadumę przerywa nadejście Witolda. Zaczynają szczerą i długą rozmowę. Następnego ranka, Witold przynosi Bochatyrowiczom radosną wieść o pogodzeniu z Korczyńskimi. Janek z Justyną nad brzegiem Niemna, wyznają sobie wzajemnie miłość. Nazajutrz Korczyn odwiedzają Kirłowie, a także Zygmunt. Państwo Kirłowie proszą w imieniu Teofila Różyca o rękę Orzelskiej, wówczas Justyna oznajmia wszystkim zgromadzonym o swoich zaręczynach z Jankiem Bochatyrowiczem. Kirłowa z Benedyktem cieszą się z jej wyboru, także i Witold nie kryje swojej radości z tego powodu, natomiast Emilia z Zygmuntem są tym oburzeni. Marta chce przeprowadzić się razem z Justyną do Bochatyrowiczów, lecz Benedykt się na to nie zgadza, gdyż jest ona nieocenioną pomocą w dworku, a także niezwykle bliska Benedyktowi.
Benedykt prowadzi Orzelską do zaścianku Bochatyrowiczów. Wówczas ma miejsce symboliczna scena - całkowitego pojednania Korczyna i zaścianka, dzięki małżeństwu Janka i Justyny oraz ponowne spotkanie się Benedykta i Anzelma.
CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA:
Arystokracja:
-interesują się sztuką - zgłębiają ją. Nie muszą pracować, utrzymują się z posiadanego majątku. Kreują się na znawców sztuki, mimo iż w rzeczywistości wcale jej nie rozumieją. Są niezadowoleni z własnego życia, twierdzą, iż nie posiadają odpowiednich warunków, sprzyjających ich rozwojowi. Ich egzystencja odbiega od tej, przedstawionej w utworach, stąd wynika więc ich niezadowolenie. Nie wyznaczyli sobie żadnych celów, do których mogliby dążyć, są znudzeni, zaczytują się w zagranicznych powieściach, są niezdecydowani, egoistyczni, zajmują się jedynie wymyślaniem nowych rozrywek, mają na swój temat zbyt wysokie mniemanie, chcą tylko zaspokajać swoje najbardziej bezsensowne zachcianki, są próżni, leniwi, nie interesuje ich los innych.
Zasady moralne:
Nie posiadają żadnych. Prowadzą życie oparte na konwenansach. Na zewnątrz odziani są w maskę, wewnętrznie - puści, zapatrzeni tylko w siebie. Nie zważają na innych, są pyszni, wyniośli, błędnie rozumieją honor, są zakłamani, pogardzają innymi, najważniejsze są dla nich tytuły, majątek, ludzi oceniają według własnych, skrzywionych zasad.
Ziemiaństwo:
W hierarchii społecznej zajmują niższą pozycję od arystokracji. Są ludźmi trzeźwo postrzegającymi rzeczywistość. Jeśli zdarza im się zachować niezgodnie z honorem, robią to z myślą o utrzymaniu rodziny oraz majątku. Wśród ziemiaństwa panuje patriotyzm. Nękają ich codzienne troski, lecz korzyści płynące z ich pracy nie służą im samym. Bez względu na wszystko, starają się zachować ziemię oraz zachować swój status majątkowy.
Zaścianek:
Społeczność ta wywodzi się ze szlachty, lecz warunki życiowe powodują, że muszą pracować, są zubożałą szlachtą. Charakteryzuje ich porządek, harmonia, dbałość o estetykę. Ważną kwestią jest dla nich praca - poświęcają się dla niej, nie są nią przerażeni, cieszą się z niej, umieją ją docenić, darzą ją szacunkiem, stanowi ona dla nich źródło dochodów, dzięki pracy odnajdują sens życia, są z niego zadowoleni. Są to ludzie niezwykle gościnni, życzliwi innym, chętni do pomocy, kierują się w życiu honorem, są prostoduszni, otwarci na potrzeby innych. Niezwykle dbają o pamięć przodków, kultywują tradycje, prastare obyczaje.
DOROBEK LITERACKI BOLESŁAWA PRUSA:
"LALKA"
PROBLEMATYKA POWIEŚCI:
Temat utworu stanowi klęska dwóch światopoglądów: pozytywistycznego oraz romantycznego, przedstawionych w świetle przemian dziejowych, takich jak: walki niepodległościowe, kształtowanie się ustroju kapitalistycznego. Autor skupia swoją uwagę na zagadnieniach politycznych, kwestiach społeczno - ekonomicznych oraz kulturalnych. Tym właśnie zagadnieniom podporządkowany jest obraz postaw psychologicznych bohaterów utworu. "Lalka" zawiera 3 sfery kompozycyjno - tematyczne:
-jest to powieść obrazująca polskie społeczeństwo XIX stulecia
-stanowi kronikę codzienności warszawskiej przełomu drugiej połowy XIX wieku
-jest to utwór opisujący nieszczęśliwe uczucie Stanisława Wokulskiego do pochodzącej z arystokracji Izabeli Łęckiej.
CHARAKTERYSTYKA STANISŁAWA WOKULSKIEGO:
Jeden z bohaterów - Doktor Schuman powiedział o nim: "Skupiło się w nim dwóch ludzi: romantyk sprzed roku 1860 i pozytywista z 1870". Charakter i postawa Wokulskiego formowała się w czasie romantyzmu, lecz żyć musiał już w pozytywizmie. Uczucia, które się skumulowały w jego wnętrzu, ich kontrowersyjność, powodująca brak ideowej, zdecydowanej postawy, spowodowały poniesienie porażki w sferze osobistej głównej postaci.
Cechy romantyczne Wokulskiego:
-wybitna jednostka, nieprzeciętna, skomplikowana
-przeżywa konflikt z rzeczywistością
-brał udział w walkach powstania styczniowego, przez to zesłano go na Syberię
-miłość oraz ukochaną kobietę obdarzał wielkim szacunkiem
-był zdolny ponosić ofiary, poświęcać się w całości
-przeżywa niespełnioną miłość, której finałem jest prawdopodobnie odebranie sobie życia
-posiadał bardzo tajemnicze losy
-jest bohaterem o bogatym wnętrzu
Cechy pozytywistyczne Wokulskiego:
-dążył do zdobycia wiedzy
-interesowały go nowe wynalazki, odkrycia
-był zaradny, przedsiębiorczy, zdyscyplinowany, konsekwentny w bogaceniu się
-interesował się sytuacją ekonomiczno - społeczną kraju
Wielkie uczucie, którym Wokulski obdarzył Izabelę, spowodowało jego przemianę z jednostki rozsądnej, krytycznej, w zakochanego do granic możliwości romantyka. Przez nią utracił pewność w działaniach, stracił wiarę w sens pracy, nie umiał odnaleźć swojego miejsca w świecie.
STARY SUBIEKT W ROLI NARRATORA:
Dziennik prowadzony przez Ignacego Rzeckiego, stanowi sentymentalną, wzruszającą i nieco chaotyczną "paplaninę" starego subiekta, opisującego wszystkie swoje przeszłe i obecna przeżycia, wzbogacane własnymi komentarzami. Pełni poprzez to istotne zadanie - uzupełnia obraz ukazanego w utworze świata bardzo ważnymi elementami. Powiadamia o zaangażowaniu Rzeckiego w działania podczas Wiosny Ludów, uczestnictwo Wokulskiego w walkach powstania styczniowego, a także o jego późniejszych dziejach, dzięki czemu utwór uzyskuje wymiar historyczny. Zastosowanie pamiętnika umyślnie opóźnią wydarzenia, potęguje ciekawość odbiorcy dalszymi dziejami postaci. Dzięki niemu poznajemy realia Warszawy w latach siedemdziesiątych, a także poprzednich, jej obywateli. Subiekt dokonuje komentarza tragicznej miłości Wokulskiego, zdarzenia rozgrywające się w sklepie, na terenie kamienicy, w mieście. Poprzez to mamy zobrazowane wszystkie wydarzenia z różnych perspektyw. Rzecki snuje opowieść dotyczącą głównie przeszłości, przypomina sobie wcześniejsze czasy - czasy Napoleona. Kiedy narrator odautorski opisuje rzeczywistość dosyć wszechstronnie oraz obiektywnie, Subiekt opisuje to co wie, pamięta o postaciach oraz wydarzeniach, których był uczestnikiem. Stwarza to całkowicie inny wizerunek świata. Ze znaczną częścią komentarzy Rzeckiego, dotyczących współczesności, zgadza się i sam autor powieści.
OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA:
W "Lalce" przedstawiony jest wizerunek społeczeństwa polskiego, istniejące w nim podziały, środowiska, warstwy zawodowe lat 70 -tych XIX-stego stulecia. W utworze, warstwy te są reprezentowane na przykładzie ludzi do nich należących. Uzyskujemy wiadomości na temat ich miejsca zamieszkania, przechadzek, dialogów itp.
Arystokracja- do niej należą: Tomasz oraz Izabela Łęccy, baronowa i baron Krzeszowscy, pani Wąsowska, hrabia Starski
Ziemiaństwo - prezesowa Zasławska
Mieszczaństwo:
-niemieckie - małżeństwo Minclów
-żydowskie - Szlangbaumowie
-polskie - Wokulski, Rzecki, pani Stawska
Klasa robotnicza miejska - w utworze przedstawione marginesowo
Obraz społeczeństwa jest ukazany na zasadzie kontrastów. Wizerunek Powiśla, ubóstwo jego obywateli kontrastuje z luksusowym, pozbawionym trosk życiem prowadzonym przez arystokrację.
Krytyczny wizerunek społeczeństwa arystokratycznego:
Klasa arystokratyczna ma poczucie wyższości nad pozostałymi warstwami społeczeństwa. Czuje odrazę do obywateli niższych klas, nie jest zdolna do jakiegokolwiek użytecznego działania. Przedstawiciele arystokracji wiodą pasożytniczy tryb życia, zajmują się graniem w karty, pasjonują końskimi gonitwami, interesuje ich swatanie, snucie intryg, odwiedzają się nawzajem, chodzą do teatru oraz na koncerty. Warstwa ta jest zdegenerowana moralnie, czego przykładem może być ich stosunek do uczuć wyższych, instytucji małżeństwa. Kobiety pochodzenia arystokratycznego są wychowywane w atmosferze konwenansów, nie potrafią się zaangażować uczuciowo, są wyrachowane, dwulicowe, zimne, i bezduszne, niczym manekiny. Małżeństwa zawierają z rozsądku albo z pobudek czysto materialnych. Wśród arystokracji nie pojawia się ani jedno dziecko. Stanowi to umyślny zabieg Prusa, który pragnie przez to pokazać, iż arystokracja jest grupa, bez możliwości przedłużenia swojej linii, sama skazuje się na wymarcie.
"POWRACAJĄCA FALA"
Treść:
Bohater - Gotlieb Adler to zamożny przemysłowiec, posiada przedsiębiorstwo tkanin bawełnianych. Jest ojcem Ferdynanda, którego w życiu interesują jedynie rozrywki. Gotlieb pobłaża zachowaniu syna, będąc przekonanym, iż praca stanowi przekleństwo i tym samym godzi się z hulaszczym trybem życia Ferdynanda. Młodzieniec zaciąga wiele długów, które spłaca jego ojciec. Aby móc to zrobić nie wypłaca robotnikom całych pensji, zwalnia z pracy lekarza. Któregoś dnia, w przedsiębiorstwie Gotlieba, zdarza się wypadek. Wymęczony pracownik zasypia przy maszynie, a ta miażdży jego rękę. Robotnik umiera z upływu krwi, gdyż w zakładzie nie ma lekarza, natomiast Ferdynand nie chce odwieźć konającego do szpitala. Prawdę o swojej postawie, Ferdynand słyszy z ust Sędziego. Między nimi wywiązuje się pojedynek, w wyniku którego Ferdynand traci życie. Zrozpaczony śmiercią syna Gotlieb, w szale podpala własne przedsiębiorstwo.
PROBLEMATYKA:
Nowela podejmuje temat cywilizacji wielkoprzemysłowej, którą rządzą okrutne prawa wyzyskiwania człowieka zarabiającego na swoje utrzymanie. W niepamięć odchodzą wyższe wartości, a ich miejsce zajmują pieniądze. Miały one przynieść szczęście Adlerom, ale doprowadził do ich nieszczęścia. Tytuł "Powracająca fala", ma sugerować, iż najważniejsze jest to, co ofiaruje się drugiemu człowiekowi. Organizm społeczny jest tak skonstruowany, aby każda rzecz, czyn, miało swoje konsekwencje, wszystko w nim jest ze sobą powiązane. Gotlieb traci syna, gdyż w naturze istnieje sprawiedliwość, spotkała go kara za przysparzanie krzywd innym. Każde zło podobne jest do powracającej fali - każde cierpienie wyrządzone innym, zawsze kiedyś do nas powraca.
POEZJA "CZASÓW NIEPOETYCKICH"
Pozytywizm był epoką, kiedy poezja utraciła swą popularność. Zaczynały powstawać gatunki prozatorskie oraz epickie. Panowało przekonanie, iż są one o wiele lepiej rozumiane i skuteczniej służą propagowaniu programu ideowego pozytywistów.
TWÓRCZOŚĆ ADAMA ASNYKA - POECI PRZEŁOMU ROMANTYZMU ORAZ POZYTYWIZMU:
Asnyk uchodzi za pierwszego z poetów, którzy tworzyli erotyki oraz lirykę miłosną. Odwoływał się do F. Petrarki oraz tworzonych przez niego sonetów.
"Do młodych"
Utwór związany jest ze scjentyzmem, lecz nie jedynie z nim. Nie można wyrzucić z pamięci dawnych czasów. Przyszłość powinna być wspanialsza, a przeszłość stanowi fundamenty rozwojowe. Artsta traktuje przeszłość z szacunkiem, podtrzymuje w pewnym sensie jej kult. Mówi o stałym ulepszaniu się świata. Nowa generacja jest zobowiązana do doskonalenia rzeczywistości.
"Daremne żale"
Utwór skierowany jest do agitatorów romantyzmu, do tych co hamują bieg świata, narzekają na to, iż nie przystaje on do ich konserwatywnych idei. Trzeba dążyć do nieustannego doskonalenia się, gdyż ci, którzy są przeciwni postępowi - są martwi.
"Karmelkowy wiersz"
Przedstawia twierdzenie, iż młodzi ludzie odbierają rzeczywistość oraz miłość w cudownych kolorach. Ukazana jest tu kobieta, która stanowi obiekt uczuć. Emocje idące w parze z miłością nie są przystosowane do wyobrażeń.
"Nad głębiami"
Jest to seria sonetów. Próba pogodzenia filozofii romantycznej z pozytywistyczną. Poeta uważa, że istnieją epoki "burzy i naporu", a także "ciszy oraz spokoju". Układają się one w pewien cykl i taki schemat musi po prostu istnieć.
MARIA KONOPNICKA:
"Rota"
Autorga w tym wierszu składa przysięgę wierności własnej ojczyźnie. Apeluje do narodu, aby podjęli walkę o swoją wiarę oraz wolność. Utwór ma wymiar patriotyczny, a także kulturowy. Zdaniem Konopnickiej istnieje silny związek między niepodległością a wiarą katolicką. Stąd też wynika refren utworu: "Tak nam dopomóż Bóg"
"Contra spem spero"
"Wbrew nadziei mam nadzieję". Tekst utworu jest refleksją snutą przez podmiot liryczny, który mimo utraty nadziei, ciągle wierzy. Jest niczym ślepiec, który pomimo swojej ociemniałości, wznosi oczy do nieba, wierząc w to, iż codziennie wschodzi słońce. Ukazane są tu uczucia patriotyczne podmiotu lirycznego, wierzącego we własny naród, chociaż jest on już pogrzebany, w grobie ciągle ma szansę, by się poprawić. Ciągle wierzy i jest świadomy swojej tożsamości narodowej. Podmiot liryczny wyraża wiarę w szansę na powrót narodu do wcześniejszego stanu, stanu wspaniałości. Jego słowa przynoszą odrobinę optymizmu, a także wiary w możliwość poprawy, czego dowodzą ostatnie wersy utworu:
"Contra spem spero
I w magii głębi czuję życia dreszcze
I ufam jeszcze".
ANTONI CZECHOW:
Artysta tworzył w końcu XIX wieku. Wykorzystywał nurty literatury realizmu. Tworzył nowele oraz inne krótkie utwory. Później zajął się pisaniem dzieł dłuższych, dramatycznych. W jego dziełach zaczęły się ujawniać tendencje modernistyczne. W swoich opowiadaniach łączył elementy tragizmu oraz komizmu. Tragizm był tragizmem prozy życia, natomiast komizm stanowiły nie stany, lecz cechy psychiczne bohaterów. To humor przepełniony ironią oraz cynizmem. Utwory odsłaniają wypaczenia systemu społecznego, tworzonego przez władze carskie.
"Kameleon"
Czołowym bohaterem utworu jest generał. Władzę dzierży rewirowy - Oczumiełow, który nadzoruje obowiązki stójkowych. Jest on w odniesieniu do żołnierza arogancki, daje mu do zrozumienia, iż posiada wyższe stanowisko. Podobny stosunek ma do tłumu - sprawia wrażenie pana wszystkiego, ale nie odnosi się z wyższością do generała. Oczumiełow czuje przed nim strach, jest mu posłuszny. Jego zmienny stosunek do różnych ludzi, zależy od zajmowanej przez nich pozycji. Dla Oczumiełowa godni szacunku są jedynie ci, którzy posiadają władzę, wpływy oraz majątek. Inni prezentują wobec nich postawę uniżoną, służalczą, obsypują ich pochlebstwami. W społeczeństwie istnieje pewna hierarchia. Dążą do wzbogacenia się. Gardzą warstwami, które są niżej w hierarchii. Rewirowy, w zmienności własnych poglądów przypomina kameleona, co chwilę zmieniającego swoją powłokę, by uniknąć niebezpieczeństwa. Samo nazwisko Oczumiełow, jest tutaj znaczące - jest określeniem głupca.
