Pojęcie "pozytywizm" wprowadził filozof francuski August Comte w pierwszej połowie XIX wieku. Przedstawił on swoje poglądy w dziele: "Kurs filozofii pozytywistycznej". Samo słowo "pozytywizm" określa postawę człowieka odwracającego się od poglądów romantyków, nie ufającego zjawiskom irracjonalnym, uważającego rozum za jedyne, prawidłowe źródło poznania.

W Europie nurt ten rozwijał się w latach czterdziestych- siedemdziesiątych XIX wieku. Były to czasy intensywnego rozwoju nauki i techniki pozwalającego ludziom dostrzec nieskończenie wielkie możliwości rozumu. Pozytywizm uwzględniał jedynie fakty sprawdzone empirycznie, natomiast odrzucał wszystko co nienaukowe, metafizyczne. Liczył się postęp, można go osiągnąć wyłącznie przy pomocy nauki, ponieważ ma ona nieograniczone możliwości, dzięki niej świat jest w stanie osiągnąć wyższy poziom. Takie zaufanie do wiedzy nosi nazwę scjentyzmu. W tym czasie dokonywane są wielkie odkrycia biologiczne, medyczne, chemiczne, archeologiczne. Ważnymi postaciami są Pasteur, Berhelot czy Darwin, który tworzy nową teorię ewolucji. Powstaje w dziedzinie optyki mikroskop, wynaleziono światło i elektryczność.

Powstanie Styczniowe utwierdziło Polaków w przekonaniu, że naród jest bardzo słaby i trzeba podjąć inne próby ratowania kraju. Tak więc za początek pozytywizmu przyjęto rok 1863. Zrezygnowano z walki o wyzwolenie narodu, aby poświęcić się dla kulturalnego i ekonomicznego rozwoju kraju. Był to okres wzmożonych prób wynarodowienia Polaków, szczególnie widocznych w zaborach: pruskim i rosyjskim. W tym ostatnim najsilniejszym centrum rozwoju nowej ideologii była Warszawa, gdzie silny rozwój przemysłu doprowadził do rozwoju miasta. Zabór austriacki natomiast, pomimo największego zacofania, cieszył się o wiele większą możliwością rozwoju myśli. Starano się utrzymać kraj w jedności, zachować tożsamość narodową i tworzyć nowe siły na miejsce utraconych w powstaniu. Cały wysiłek postanowiono skierować na pracę, największą uwagę poświęcając pracy organicznej i pracy u podstaw. Ważnym elementem w koncepcji młodego pokolenia były: literatura, prasa, publicystyka. Literatura miała propagować nowe hasła, publicystyka- głosić program, prasa- popularyzowała i umożliwiała rozpowszechnienie wiadomości o nowych zdobyczach cywilizacyjnych. Unowocześniono technikę druku, powstały nowe, szybsze sposoby przekazywania informacji. Prasa rozwijała się bardzo dynamicznie, miało to również związek z walką młodych pozytywistów z romantykami. Problem ten opisał Aleksander Świętochowski w swoim artykule "My i wy" opublikowanym w 1871 roku. Ważniejszymi dziennikami były: Kurier Warszawski- gdzie pisywał Bolesław Prus, Kurier Codzienny, Gazeta Warszawska, Gazeta Polska, oraz Słowo- redagowane przez Henryka Sienkiewicza, Nowiny- redagowane przez B. Prusa, Przegląd Tygodniowy- redagowany przez Adama Wiślickiego, Prawda- Aleksandra Świętochowskiego, a także: Opiekun Domowy, Niwa, Bluszcz, Kronika Rodzinna.

Sytuacja w Galicji ze względu na swobody polityczne dawała wiele możliwości. Powstawały nowe szkoły, polskie teatry, instytucje kulturalne. Polskie uniwersytety działały w Krakowie i we Lwowie. Pod zwierzchnictwem kanclerza Bismarcka w zaborze pruskim w szczególności dramatyczna była sytuacja chłopów. Powstrzymywano tu wszelkie próby osiedlania się na nowych terenach, działalność społeczna, oświatowa i kulturalna została ograniczona. Widoczna była niszczycielska siła germanizacji.

Klęska Powstania Styczniowego przyniosła na tereny zaboru rosyjskiego wyjątkowe represje. Usuwano polaków z pracy administracyjnej, język rosyjski stał się językiem urzędowym. Szkoły i urzędy podlegały rusyfikacji, pozbawiono Warszawę roli stolicy, odbierano powstańcom majątki, prasa i wydawnictwa zostały obciążone cenzurą.

Charakterystycznymi gatunkami epoki stały się: nowela, opowiadanie, powieść, powieść tendencyjna, realistyczna, historyczna, obrazek poetycki, artykuł programowy, felieton i reportaż.

Po wzniosłych ideałach romantyzmu nastał czas na nowe idee. Romantycy byli przekonani, że Polska jest "Mesjaszem narodów", Winkelriedem, Chrystusem, który doprowadzi do zbawienia. Było to wygodne przekonanie, gdy Polacy ponosili kolejne klęski w powstaniach. Młode pokolenie postanowiło to wreszcie zmienić. Zamiast walki o niepodległość postanowili chcieli walczyć o rozwój gospodarczy i kulturalny kraju. Dlatego też wprowadzili dwa główne hasła programowe, były to: praca organiczna i praca u podstaw.

Ideę pracy organicznej wprowadził Herbert Spencer. Koncepcja ta zakładała, że społeczeństwo jest jak żywy organizm. Może on działać prawidłowo tylko pod warunkiem, że będą właściwie funkcjonować poszczególne organy. Propagatorzy tej idei nawoływali społeczeństwo do wysiłku, który by miał na celu rozwój gospodarczy oraz walkę w wynarodowieniem Polaków. Społeczeństwo powinno doskonalić wszystkie dziedziny kultury i gospodarki, pomagać ludziom z inicjatywą, promować ludzi wykształconych i pomysłowych. Słynna stała się "filozofia zdrowego rozsądku", czyli utylitaryzm. Filozofia ta skłania człowieka do bycia użytecznym w każdej sytuacji, powinien on mieć ściśle wytyczony cel i wytrwale do niego dążyć. Społeczeństwo natomiast powinno podejmować działania na rzecz wspólnego dobra.

Według pozytywistów niezbędna była również praca w podstaw, czyli trud poświęcony najbiedniejszym warstwom narodu. Pomoc miała dotyczyć przede wszystkim ludzi, którzy należąc do najniższych warstw społecznych, w przyszłości mogą być wielką podporą. Apelowano do warstw wykształconych: społeczników, nauczycieli, lekarzy, aby w miarę możliwości pomagali ludziom biednym, poznali ich problemy, udzielili opieki medycznej. Chcieli także uświadomić najniższe warstwy społeczne o ich wielkiej roli w tworzeniu nowego państwa. Szlachtę pozbawioną majątków popychali do szukania sposobów polepszenia ich sytuacji ponieważ: "każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszono także hasła emancypacji kobiet pozbawionych praw społecznych, oraz asymilacji Żydów, którym starano się zapewnić człowiecze warunki życia. Ludzie głoszący te hasła wierzyli we współpracę poszczególnych grup w imię dobra ogólnego co miało doprowadzić do polepszenia sytuacji kraju, do jego rozwoju pomimo tragicznej sytuacji w jakiej się znalazł.

Najwybitniejszymi teoretykami epoki byli: Aleksander Świętochowski - zwany "papieżem pozytywistów" i Piotr Chmielowski znany jako krytyk i historyk literatury. Młodymi pozytywistami byli: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa.

Głównymi przedstawicielami filozofii pozytywistycznej byli: Auguste Comte, Herbert Spencer , Hipolit Taine, John Stuart Mill.

A. Comte to autor " Wykładów filozofii pozytywnej". Wg niego filozofia pozytywna powinna służyć ludziom, poprawiać ich życie, badać to, co jest dostępne rozumem. Celem jego filozofii jest uzyskiwanie wiedzy pewnej, filozof ma obowiązek zajmować się naukami przyrodniczymi, takimi jak fizyka czy chemia, poznawać świat przez eksperymenty i obserwacje. Nie może natomiast tracić czasu na zjawiska metafizyczne i na psychikę ponieważ na te tematy nie można posiąść pewnej wiedzy.

Herbert Spencer- uczeń Darwina, autor "Wstępu do socjologii". Propagowana przez niego idea ewolucjonizmu zakładała, iż rzeczywistość zmienia się stale w jednym kierunku, na podstawie jednego prawa. Podstawą dla jego teorii jest biologia.

Hipolit Taine zajmował się determinizmem- poglądem mówiącym, że człowiek nie może zmienić swojego losu ponieważ nie ma na niego żadnego wpływu. Nie może on także wpłynąć na własne zbawienie. Taine twierdził, że ludzką rzeczywistość kształtuje zespół czynników, czyli jest zdeterminowane tak jak pisarz. Człowiek jest zdeterminowany przez: rasę, środowisko w którym się wychowuje oraz moment dziejowy, czyli moment w którym żyje.

John Stuart Mill -wyznawca utylitaryzmu głosił, że wszystka praca człowieka powinna być użyteczna. Tyczyło się to również literatury. Wszystko, co człowiek robi powinno przynosić pożytek dla społeczeństwa. Człowiek ma obowiązek pomagać, uczyć, wychowywać, ponieważ tylko takie zachowanie ma sens.

Kierunkami filozoficznymi towarzyszącymi pozytywizmowi były: monizm przyrodniczy, scjentyzm (czyli zaufanie nauce, doświadczeniu, rozumowi), praktycyzm ( człowiek powinien stawiać sobie cele osiągalne), agnostycyzm (człowiek nie może poznać siebie zupełnie, ponieważ niektóre rzeczy są niepojęte, wiec nie powinien się nimi w ogóle zajmować), organicyzm (społeczeństwo to organizm a jeżeli zachoruje jego najdrobniejsza część, całe społeczeństwo ponosi tego konsekwencje), relatywizm, minimalizm, naturalizm (który odrzucał Henryk Sienkiewicz, zajmował się ludźmi z marginesu społecznego; przykładem naturalizmu jest obraz Powiśla ukazany w "Lalce" Bolesława Prusa)

W krajach europejskich wybitnymi przedstawicielami literatury realistycznej byli: H. Balzak, Gustaw Flauber, Henryk Beyle Stendhal, Guy de Maupassant - reprezentanci Francji, w Anglii: Thackeray, Karol Dickens, w Rosji Fiodor Dostojewski, Tołstoj, Iwan Turgieniew, Antoni Czechow.