W literaturze polskiej wielokrotnie pojawia się temat wsi i życia na niej. Warto zająć się dwoma, najbardziej znanymi utworami, które sięgają do tematyki rustykalnej.
RUSTYKALNY - (z łac. rusticus - wiejski, od rus - wieś) wiejski, chłopski, wieśniaczy. Pierwszym utworem, o którym warto tu powiedzieć jest "Pieśń świętojańska o sobótce" J. Kochanowskiego. Autor przedstawia w nim życie na wsi jako spokojne, dostatnie, sprzężone z rytmem natury. Kochanowski był zafascynowany życiem na wsi i wszystkim, co z tym związane. Jest to obraz sielankowy, wręcz idylliczny. Człowiek żyjący na wsi, mimo ciężkiej pracy, jaką musi wykonywać na co dzień, jest szczęśliwy, zadowolony i spełniony. Uprawia ziemię i czerpie z tego niewypowiedziana radość i zadowolenie. Autor poza codziennym życiem, opisał także ludowe zwyczaje i obrzędy. Utwór zbudowany jest na zasadzie pieśni wykonywanej przez dwanaście panien, a każda z nich przedstawia inny aspekt życia na wsi.
Kochanowski uważał, że powołaniem człowieka jest życie w zgodzie z rytmem natury.
Kolejny utwór podejmujący tematykę rustykalną to "Żeńcy" Sz. Szymonowica, który podobnie jak Kochanowski jest twórcą renesansowym. Utwór ten zamieszczony jest w zbiorze 20 sielanek, które zostały wydane w 1614r. W przeciwieństwie do "Pieśni…" Jana z Czarnolasu, jest tu bardziej realistyczny, wręcz naturalistyczny obraz życia wiejskiego. Szymonowic poza całym pięknem przyrody i korzyści, jakie można z niej czerpać, pokazał także, że często polska wieś bywa przeludniona, ludzie na niej pracujący bywają wykorzystywani i pracują w skrajnie trudnych warunkach. Wiele jest tu nędzy i biedy. Bohaterowie tego utworu - folwarczni pracownicy, wykonują ciężką pracę, są wykorzystywani, często bywają głodni i wyczerpani. Szymonowic ukazał dramatyzm konfliktu między właścicielem ziemskim a jego pracownikami. O całej sytuacji dowiadujemy się z dialogu prowadzonego przez dwie robotnice folwarczne - Oluchnę i Pietruchę. Ostrość obrazu zarysowanego przez autora, łagodzi wiara w możliwość zmiany obyczajów Starosty - niezgodnych z prawami natury.
O sielankowym charakterze utworu Szymonowica decyduje zatem nie temat, ale sposób jego ujęcia i rola pieśni ludowej, w utworze wykonywanej przez Pietruchę ( "Słoneczko, śliczne oko…"). Autor wyraża w utworze odwieczną wiarę w pierwotna i zawsze obecną w człowieku dobroć. Szymonowic pokazuje nam zatem zupełnie inny, niż znany dotąd z literatury, obraz wsi. Jest to obraz będący całkowitym zaprzeczeniem sielanki, bo przedstawia wieś ciężkiej pracy, nędzy, głodu, wymyku i wyczerpania.
Kolejny utwór, w którym autor sięga do tematyki wiejskiej to "Szkice węglem" H. Sienkiewicza. Posługując się historią ubogiej, chłopskiej rodziny autor pokazuje nam, jak wygląda życie chłopów na wsi. Sienkiewicz pokazuje ciemnotę i zacofanie wszechobecne na wsi i wśród jej mieszkańców. Bezwzględnie krytykuje społeczeństwo polskie, które jest obojętne na los chłopów, niewrażliwe na wyzysk, jakiemu są oni poddawani i to, że nie robi nic, by stan życia społeczności wiejskiej zmienić. Podobne poglądy wyraża pisarz w noweli pt. "Janko Muzykant". Najważniejszym tematem jest tu los wiejskiego, utalentowanego dziecka. Sienkiewicz wie, że Janko mógł wyrosnąć na utalentowanego człowieka, wielkiego artystę, jednak to, że urodził się w biednej, wiejskiej, niewykształconej rodzinie, gdzieś w niewielkiej, ubogiej, polskiej wiosce było powodem nie tylko zmarnowania się jego talentu, ale nawet śmierci.
Jan Kasprowicz - "W chałupie", "Z chałupy". Kasprowicz niezwykle dokładnie przedstawił wiejskie izby i obejście. Jest to obraz wręcz naturalistyczny. Autor nie boi się mówić o tym, że w wiejskiej izbie panuje głód i nędza. Swoich obrazów nie upiększa i nie idealizuje. Na pierwszy rzut oka od ogólnej nędzy odróżnia się jedynie młoda wiejska kobieta. Marzy ona o paniczu z fabryki (z miasta). Jej marzenie niczego konkretnego do utworu nie wnosi, jeszcze mocniej natomiast podkreśla złe, wręcz tragiczne warunki, w jakich żyją ludzie na wsi.
Leopold Staff "Pokój wsi".
Staff powraca do modelu wsi prezentowanego min. przez Kochanowskiego czy Reja. Wychwala wieś z całym jej dobrobytem i dostatkiem. Nie odnajduje we wsi niczego godnego krytyki. Wszystko mu się tu podoba, wszystko jest dobre i pożyteczne: zwierzęta ciągnące pług, ciężko pracujący ludzie, wszelkie polowe prace: młócenie, zwożenie zboża, orka. Wszystko w ujęciu Staffa jest piękne i dobre, bo dzieje się za przyzwoleniem Boga.
Władysław Stanisław Reymont - "Chłopi".
Reymont stworzył wielką epopeję o polskiej wsi i życiu jej mieszkańców. Akcję umieścił autor w autentycznej wsi o nazwie Lipce, przedstawił życie jej mieszkańców z niezwykłą dokładnością i sumiennością. Doskonale odtworzył psychikę chłopów i sposób ich myślenia, podkreślił ich przywiązanie do wsi, ziemi i tradycji, wskazał ich priorytety, utrwalił sposób postępowania i unaocznił zasady moralne, religijność i pracowitość. Reymont pokazał także ogromną nieufność mieszkańców wsi do obcych (ziemian). Według autora życie chłopów było nieustanną walką o byt i przetrwanie, najważniejsza była dla nich praca i rodzina.
Reymont chciał pokazać, że wśród społeczności wiejskiej także istnieje podział klasowy i przedstawił różne jej warstwy od bogaczy żyjących dostatnie do głodujących i pędzących życie w skrajnej nędzy biedaków.
Stanisław Wyspiański - "Wesele".
"Wesele" to dramat w 3 aktach. Jego premiera była niezwykle ważnym i głośnym wydarzeniem. Odbyła się w 1901r. w teatrze krakowskim. Inspiracją do napisania utworu było rzeczywiste wydarzenie - ślub poety L. Rydla z Jadwigą Mikołajczykównąz podkrakowskich Bronowic. Wesele odbyło się w bronowickim domu Włodzimierza Tetmajera- poety. Wśród gości weselnych są inteligenci "z miasta" i chłopi z Bronowic, i to właśnie kontrast między nimi jest jednym z głównych tematów dramatu. Utwór zawierał treści odnoszące się bezpośrednio do konkretnej sytuacji społecznej i politycznej Galicji, zwłaszcza wsi i chłopów. Był także ostrzeżeniem pod adresem żyjącej złudzeniami i mitami inteligencji miejskiej pochodzenia szlacheckiego. Dramat ukazuje czytelnikowi bezsiłę warstwy inteligenckiej w chwili próby i niedojrzałość ludu. Chłopi, niegdyś najsilniejsza i najważniejsza warstwa społeczna w kraju, teraz w chwili próby, w momencie zagrożenia nie potrafią zerwać się do walki. Wyspiański krytykuje młodych chłopów za to, że najważniejsze są dla nich wartości materialne, cechuje ich brak patriotyzmu, że ojczyzna i jej dobro nie są dla nich najważniejsze. Ci chłopi chcą zbliżyć się do miastowej inteligencji, chcą stać się im podobni, i w chwili ważnej dla kraju nie idą walczyć, nie potrafią się zmobilizować (Jasiek, który gubi złoty róg, wzywający do walki). Są w tym utworze i przedstawiciele starszego pokolenia, chłopi (starzy), którzy pragną walczyć za ojczyznę, ale brakuje im sił i wsparcia ze strony innych. Tym "starym chłopom" przypisuje autor takie cechy jak: odwaga, zaciętość, patriotyzm przywiązanie do ziemi ojczystej, tradycji oraz wielką religijność.
Chłopi chcieli zbliżyć się do inteligencji, bo pragnęli, aby im przewodziła, byli jednak świadomi, że panowie traktują ich z góry, jak ubogich krewnych, a walka za ojczyznę nie jest dla nich najważniejsza.
Maria Dąbrowska - "Noce i dnie"
Akcja utworu rozpoczyna się w latach 80 XIX wieku, a kończy na wybuchu I wojny światowej. Jednak czas przedstawiony obejmuje także lata wcześniejsze: od 1863 r. Powieść przedstawia w epickim ujęciu dzieje kilku pokoleń rodziny szlacheckiej w II połowie XIX i w początku XX wieku. "Noce i dnie" odzwierciedlają istotny proces społeczno-historyczny, a mianowicie utraty przez środowiska ziemiańskie dotychczasowej pozycji oraz rangi społecznej. Mówi się tu nawet o degradacji tej warstwy. Głównymi bohaterami utworu uczyniła Dąbrowska szlachecko-ziemiańska parę (Bogumiła i Bogumił Niechcic) żyjącą w majątku ziemskim. Bogumił to nadzorca, osobnik o postawie czynnej i afirmatywnej, obcy wszelkiej egzaltacji, ale zdolny do głębszych wzruszeń. Reprezentuje on typ prostolinijnego i prawego człowieka, dla którego pojęcie obowiązku i honoru oraz poszanowanie pracy są dominantami życia. Jego żona Barbara to osoba, która miała problemy z przystosowaniem się do życia na wsi, jest egzaltowana. Niby zwyczajna, a jednak bardzo zindywidualizowana osobowość, którą życie przygniata. Uraz po pierwszej miłości, niezaspokojone aspiracje i potrzeby duchowe czynią ją nieco wyobcowaną w świecie znojnej pracy i spokojnego bytowania. Bogumił i Barbara pochodzą ze szlacheckich rodów, których dobrobyt i dostatek został zniszczony przez powstanie styczniowe, zmieniły się po nim warunki bytowania rodów szlacheckich. Teraz Niechcicowie mieszkają na wsi. Bogumił jest nadzorcą, który swoich pracowników traktuje sprawiedliwie i na równi ze sobą. Tak samo jak oni, ciężko pracuje, nie wyzyskuje ich i zapewnia im godziwe warunki pracy i życia. W tym utworze zatem znów powraca obraz sielankowej wsi, na której życie upływa dostatnio i spokojnie.
Chłopi to warstwa wielokrotnie przedstawiana w utworach literackich. Często jawi się jako społeczność wyzyskiwana i krzywdzona, żyjąca w warunkach skrajnej nędzy i biedy. W swej niedoli zawsze zdana na własne siły. Chłopom nikt nigdy nie wskazywał drogi wyjścia, nikt nie interesował się ich losem. Więcej uwagi zaczęto im poświęcać dopiero w XIX i na początku XX wieku. Na wsi dokonywał się bowiem przełom. Wieś i żyjący na niej chłop zyskiwała coraz większe znaczenie. Wzrastała wreszcie świadomość chłopska i poczucie godności osobistej.
W utworach z tamtych okresów wieś jest przedstawiana bardzo różnie. Dla jednych autorów jest to wspaniała arkadia, dla innych miejsce ciężkiej harówki w polu. Obraz wsi zależy zazwyczaj od punktu widzenia autora i czasu, w jakim dany utwór powstaje.
