Starożytna Grecja i Rzym - sztuka i filozofia.
Filozofia - wyraz pochodzi od greckich słów - phileo (lubię) i sophia (mądrość). Termin ten oznaczał w starożytności całość racjonalnej wiedzy człowieka, a więc na przykład matematykę, fizykę, biologię, chemię. Początek rozwoju filozofii greckiej datuje się na VI w. p.n.e., a czas jej największego rozkwitu to okres V - IV w. p. n. e.
Najważniejsi filozofowie starożytnej Grecji i Rzymu.
Heraklit z Efezu żył w VI/V w. p. n. e.) - grecki filozof, przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody. Dowodził, że świat ciągle się zmienia i nie uzyskuje stałej formy. Myśl swoja wyraził słowami "panta rei" - "wszystko płynie". Za element rozwoju świata uważał walkę przeciwieństw przejawiającą się w powstawaniu i ginięciu wszystkiego i wszystkich.
Jońska filozofia przyrody - nazwa tradycyjna dla całości poglądów głoszonych przez członków pierwszej ważniejszej szkoły filozoficznej w starożytnej Grecji, która działała w Jonii pomiędzy VI a IV wiekiem p. n. e. przedstawiciele tej szkoły starali się wyjaśnić powstanie świata i jego obecną naturę przy pomocy naturalnych i możliwych do zaobserwowania czynników, takich jak woda, powietrze i ogień.
Sokrates (żył w latach 469 - 399 p. n. e.) - jeden z najwybitniejszych myślicieli świata starożytnego. Nie pozostawił po sobie żadnych pism. Nic ze swoich myśli nie zapisywał, ponieważ twierdził, że najlepiej przekazywać wiedze przy pomocy słowa mówionego. Sam rozmawiał z uczniami w różnych miejscach i okolicznościach. Sokratesa uznaje się za twórcę etyki - nauki o moralności, zajmującej się ustalaniem, co jest dobrem, a co złem. Moralność człowieka była kwestią, która najbardziej go interesowała. W mniemaniu Sokratesa wartością najwyższą była cnota. Składały się na nią odwaga, prawdomówność, mądrość, szlachetność i panowanie nad swoimi uczuciami. Zdaniem Sokratesa to właśnie cnota jest drogą człowieka do szczęścia. Cnocie przeciwstawiał urodę, zaszczyty, władzę i przede wszystkim dobra materialne - wszystko, co nietrwałe. Wytoczono mu proces, w którym zarzucono filozofowi "psucie młodzieży", nieuznawanie władz państwowych i kultów religijnych. Skazany został Sokrates na śmierć przez otrucie cykutą. Poglądy Sokratesa przetrwały do dziś za sprawą pism Platona.
Platon (żył w latach 427 - 347 p. n. e.) - najważniejszy spośród uczniów Sokratesa i jeden z najwybitniejszych filozofów starożytności. Był on reprezentantem kierunku filozoficznego zwanego idealizmem (Idealizm - kierunek filozoficzny przeciwstawny wobec materializmu; idealiści uznawali jako założenie tezę, że duch jest pierwotny wobec materii.). Zdaniem Platona istnieją gdzieś wzory doskonałe dla wszystkich elementów świata - idee. Nasz świat jest jedynie niedoskonałym odbiciem lub cieniem idei. Założył szkołę nazwaną Akademią Platońską. Najbardziej znanym dziś dziełem Platona jest "Państwo". Przedstawił tam utopijną wizję idealnego ustroju (totalitarnego - państwo wyznacza w sposób ścisły funkcje obywateli i społeczeństwa). Inne znane dzieła, które pozostawił po sobie filozof to na przykład "Uczta" i "Obrona Sokratesa". W pierwszym zawarte są rozważania na temat miłości - dążeniu przez ludzką duszę do trwającego wiecznie posiadania dobra. Drugi to przede wszystkim wykład teorii sokratejskich oraz obrona filozofa przed zarzutami bezbożności i deprawowanie młodzieży włożone w usta samego Sokratesa.
Epikur (żył w latach 341 - 270 p. n. e.) - kolejny filozof grecki zajmujący się etyką. Przedstawiciel hedonizmu - doktryny, według której szczęście (to jest rozkosz) jest najwyższym dobrem i głównym motorem wszystkich działań człowieka.
Arystoteles ze Stagiry (żył w latach 384 - 322 p. n. e.) - najbardziej wszechstronny z myślicieli starożytnych - jego zainteresowania obejmowały niemal wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy, na przykład logikę, etykę, fizykę biologię, politykę. W latach 367 - 347 p. n. e. był uczniem w Akademii Platona, w 335 roku p. n. e. założył w Atenach własną szkołę filozoficzną. Krytykował platońską teorię idei. Najbardziej znanym pomysłem Arystotelesa jest tak zwana zasada złotego środka (z punktu widzenia etyki, każde zachowanie ekstremalne jest złe, dobre są zachowania pośrednie i umiarkowane).
Stoicy. Pomiędzy IV a III wiekiem p. n. e. działali myśliciele, których określa się wspólną nazwą stoików. Nakłaniali oni ludzi do prowadzenia życia w sposób zgodny z zasadami rozumu. Podstawowym zaleceniem była powściągliwość emocjonalna i umiejętność panowania nad sobą (pozostało po nich do dziś określenie "stoicki spokój"). Jeśli chodzi o filozofię przyrody, stoicy byli zwolennikami materializmu. Greccy stoicy znaleźli licznych naśladowców w późniejszej kulturze starożytnego Rzymu. Do ich ważnych spadkobierców należał między innymi Lucjusz Anneusz Seneka, zwany Młodszym (żył na początku naszej ery), autor między innymi rozprawy pod tytułem "O życiu szczęśliwym" oraz 11 innych traktatów filozoficznych. Uznawał on, że szczęśliwe życie to życie zgodne z ludzką naturą i dążące do odrzucenia zła oraz czynienia dobra.
Marek Aureliusz (żył w latach 121 - 180 n. e.) - cesarz rzymski noszący przydomek "filozof na tronie". Pochodzący z plebsu, człowiek spokojny i skromny, zwłaszcza jak na sprawowany urząd. Z niechęcią sprawował rządy i prowadził kampanie wojenne (miedzy innymi z Partami) - uważał, że wojny, których tak nienawidził, sprowadzają jeszcze większe nieszczęścia na nękany podwoziami, pożarami i często głodem lud rzymski. Uwielbiał wręcz czytać dzieła filozoficzne oraz kilka napisał. Właśnie podczas wyprawy wojennej zapisał swój pamiętnik filozoficzny pod tytułem "Rozmyślania".
Spośród sztuki starożytnej Grecji i Rzymu do naszych czasów przetrwały głównie rzeźby. Właśnie rzeźba była najbardziej rozpowszechniona działalnością artystyczną. Do twórców najwybitniejszych należą Fidiasz (posągi z brązu, miedzy innymi Ateny), Myron (słynny "Dyskobol"), Praksyteles oraz Skopas.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Świat greckich bogów oraz rozwój greckiej religii. (Według "Mitologii" j. Parandowskiego.)
Mitologia to zbiór baśni i legend o bogach i bohaterach. Każdy mit jest opowieścią przekazującą wyobrażenia jakiejś społeczności o świecie, jego powstaniu i mechanizmach nim rządzących, oraz powstaniu i życiu człowieka. pierwotnie mity przekazywane były ustnie. Najstarszą formą religii na terenach Grecji starożytnej był fetyszyzm - oddawanie czci przedmiotom nieożywionym. Później pojawił się antropomorfizm - siły boskie były wyznawane pod postaciami wyobrażonymi na wzór człowieka.
Bogowie greccy.
Bogowie olimpijscy:
- Afrodyta - bogini piękności i miłości, zrodzona z morskiej piany córka Zeusa i Dione,
później żona Hefajstosa
- Apollo - bóg sztuki, wróżb i wyroczni, patron poetów i wieszczów. Przewodnik Muz.
Syn Zeusa i Latony.
- Ares - bóg wojny. Brutalny i kłótliwy, nieprzychylny ludziom i wrogi innym bogom, syn
Zeusa i Hery, którego symbolizował miecz.
- Artemida - bogini lasów i polowań, reprezentowała też płodność i śmierć.
- Atena - bogini sztuki, nauki i mądrości, potomkini Zeusa - wyskoczyła z jego głowy
ubrana w pełna zbroję.
- Muzy - dziewięć opiekunek różnych dziedzin nauki i sztuki:
Erato - opiekunka pieśni miłosnej.
Euterpe - opiekunka liryki.
Kalliope - opiekunka pieśni bohaterskiej.
Klio - opiekunka historii.
Melpomene - opiekunka tragedii.
Polihymnia - opiekunka hymnów i pieśni pobożnych.
Taleja - opiekunka komedii.
Terpsychora - opiekunka tańca.
Urania - opiekunka astronomii.
- Hefajstos - bóg ognia i sztuki kowalstwa i rzemiosła, syn Zeusa i Hery, mąż Afrodyty.
Brzydki, ale pracowity i uczciwy.
- Hera - siostra i żona Zeusa, opiekunka małżeństwa, wierności i domowego ogniska
- Hermes - bóg kupców i złodziei oraz boski posłaniec, także bóg płodności, syn Zeusa i
Mai
- Zeus - najwyższy z bogów, pan Olimpu, władca nieba i błyskawic. Jego symbolem jest
piorun.
Bogowie powietrza i światła:
- Helios - bóg Słońca, dawca światła i życia.
- Iris - bogini tęczy, posłanka nosząca wiadomości od bogów do ludzi.
- Selene - bogini Księżyca.
Bogowie wiatrów:
- Boreasz - północny wiatr.
- Euros - wschodni wiatr.
- Notos - południowy wiatr.
- Zefir - zachodni wiatr.
Bogowie ziemi:
- Asklepios (Eskulap) - bóg sztuki lekarskiej i opiekun medyków.
- Demeter - bogini urodzaju, życia roślinnego i wegetacji, opiekunka rolników.
- Dionizos - bóg wina, zabawy i ekstazy.
- Persefona (Kora) - bogini śmierci i odrodzenia, córka Demeter.
- Hestia - opiekunka ogniska domowego i bezpieczeństwa wobec klęsk i nieszczęść.
Bogowie mórz:
- Posejdon - naczelny władca mórz i oceanów, brat Zeusa.
- Proteusz - zmiennokształtny bożek.
Bogowie świata podziemnego:
- Erynie - mścicielki nieprawości, zwłaszcza niewinnie przelanej krwi.
- Hades - bóg świata zmarłych, zwanego od jego imienia Hadesem, surowy, a wręcz
bezlitosny.
- Tanatos - bóg śmierci przychodzący po umierających i zabierający ich do Hadesu.
Bóstwa doli i spraw ludzkich:
- Eirene - opiekunka pokoju.
- Fortuna - bogini szczęścia.
- Hymen - bóstwo weselne, opiekun młodych małżeństw.
- Hypnos - bóg snu.
- Mojry - bóstwa ludzkiego życia i losu; Lachesis, Atropos, Kloto.
- Nike - uskrzydlona bogini zwycięstwa.
- Temida - opiekunka sprawiedliwości i sądów.
Jan Parandowski (urodzony w roku 1895, zmarły w 1978) - prozaik, eseista, tłumacz. Znawca, miłośnik i badacz grecko - rzymskiej kultury starożytnej. Niektóre jego utwory to: "Mitologia", "Dysk olimpijski", "Niebo w płomieniach", zbiory "Trzy znaki Zodiaku", "Godzina śródziemnomorska", przekład prozą "Odysei" Homera.
Najstarszą odmianą religii praktykowanej na terenach starożytnej Grecji był fetyszyzm. Ta najstarsza forma kultu religijnego polegała na oddawaniu czci fetyszom - przedmiotom nieożywionym reprezentującym "bóstwa". Fetyszami mogły być między innymi stare drzewa, ogromne głazy czy też meteoryty, których "niebiańskie" pochodzenie czyniło je niezwykłymi i niemożliwymi do pojęcia. Kolejnym etapem rozwoju kultu religijnego był tak zwany antropomorfizm - obdarzanie bóstw cechami ludzkimi. Bogowie byli zwykle wyobrażani jako doskonałe i idealne istoty człekokształtne, zwykle piękniejsze i silniejsze od ludzi, często jednak obdarzone ludzkimi cechami charakteru. Wyjątkiem wśród pięknych bogów był brzydki kaleka Hefajstos, bóg kowalstwa i ognia, ale nadrabiał to pracowitością i pozytywnym charakterem.
Nie można porównywać greckiego panteonu z Bogiem judeochrześcijańskim. Jedyny Bóg był mądry i miłosierny, bogowie greccy nie byli wszechwiedzący, charakteryzowali się natomiast szerokim wachlarzem wad - zazdrością, mściwością, pychą i okrucieństwem, by wymienić tylko najbardziej rozpowszechnione. Wśród bogów greckiego panteonu panował podział na wyższe i niższe klasy istot boskich oraz podział stref wpływów. Zarówno na jednym, jak i drugim polu dochodziło bez przerwy do konfliktów osobistych, walk o władzę czy zawiązywania rozmaitych spisków.
Rozmaite były również stosunki panujące pomiędzy bogami a ludźmi. Niemal każde miasto czy wioska posiadały swojego naczelnego boskiego patrona, którego otaczało szczególną czcią przewyższającą nawet oddanie potężniejszym, powszechnym bóstwom. Według mitów, okoliczność taka powodowała i zaogniała konflikty między "wielkimi" bogami, którzy z kolei mścili się na ludziach poprzez zsyłanie na miasta i wsie rozmaitych kataklizmów i klęsk żywiołowych. Na "niewiernych" spadały choroby, susza czy głód. Niekiedy mówiło się nawet, że sami bogowie przybywali w ludzkiej postaci i zabijali bądź porywali ludzi. Byli oczywiście także bogowie przychylni i szanowani powszechnie. Przykładem takiego bóstwa był Hermes - patron kupców i złodziei oraz opiekun podróżnych.
Bogami czczonymi rzadko i z niechęcią byli władcy śmierci i podziemi. W końcu to od nich zależał los człowieka po śmierci. Do tych niechętnie wspominanych bogów należeli przede wszystkim Tanatos i Hades.
Powszechnie uważano, że spośród bogów najwięcej zawdzięczają ludzie Atenie. Nauczyła ona ich rzemiosł i rozmaitych nauk. Równie mocno cenili Grecy Demeter - patronkę rolników i boginię urodzaju, pomagającego w przezwyciężaniu choroby Asklepiosa, opiekującą się domem i rodziną Hestię oraz uszczęśliwiającą ludzi poprzez miłość Afrodytę.
Niektóre bóstwa towarzyszyły ludziom w czasie przyjemności - uczt i zabaw. Najważniejszym spośród nich był Dionizos - bóg życia i opiekun winnej latorośli, ceniący ponad wszystko rozrywkę i dobre wino. Innymi częstymi towarzyszkami ludzi były Muzy, zwłaszcza te, opiekujące się bardziej powszechnymi odmianami sztuk. Do najpopularniejszych Muz należały: Euterpe zajmująca się poezją liryczną, Erato - miłosną a Kalliope - bohaterską; Taleja - opiekunka komedii, Melpomene - tragedii, Terpsychora - tańca. Mity mówią, że zdarzały się przypadki, gdy ludzie zapraszani byli na uczty olimpijskie przy boskim stole. Mogli tam zaznać smaku dającej wieczną młodość ambrozji czy dziesiątek innych niebiańskich potraw. Jako że do ich uszu mogły się dostać wiadomości poufne, które nigdy nie miały prawa przekroczyć bram Olimpu, wszyscy obiecywali nie mówić nic po powrocie na ziemię. Pomimo, że za zdradę boskich tajemnic groziły surowe kary, niektórzy nie mieli dość silnej woli by dotrzymać obietnicy. Przykładem takiego postępku był między innymi król Syzyf, który wydał tajemnicę boga i został ukarany wieczną męką - musiał wtaczać na strome zbocze głaz, który zawsze na chwilę przed osiągnięciem szczytu spadał w dół.
Częstym, choć niezwykłym faktem były wycieczki bogów na ziemię, dokonywane w celu zdobycia i zaznania rozkoszy w towarzystwie ludzkich kobiet. Z takich bosko - ludzkich związków rodzili się półbogowie i herosi, osobnicy daleko przerastający siłą, odwagą i potęgą zwykłych ludzi. Często byli tropieni i zabijani przez zazdrosne małżonki bogów wkrótce po urodzeniu. Niektórym udało się przeżyć, przykładem może tu być Herakles, poczęty przez Zeusa syn królowej Alkmeny, najpotężniejszy z bohaterów mitologii greckiej. Z pomocą bogów nieprzychylnych zazdrosnej Herze udało mu się przetrwać, jednak całe życie wypełnione miał walką, ciężką pracą i rozmaitymi cierpieniami. Zginął okrutną śmiercią w wyniku zdrady i został przyjęty na Olimp.
Tak właśnie w skrócie opisać można przekazywane w mitologii stosunki pomiędzy starożytnymi ludźmi z Grecji oraz ich (bynajmniej nie będącymi wzorem dobroci i cnót) bogami.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wybrane mity greckie - ich sens, przesłanie i ponadczasowy charakter.
Mit o Dedalu i Ikarze.
Dedal był wybitnym ateńskim budowniczym, architektem, mechanikiem i rzeźbiarzem. Oskarżony o zbrodnię uciekł na Kretę. W związku z tym, że Dedal był geniuszem i wielkim wynalazcą, król Krety Minos nie zamierzał wypuścić go ze swojego kraju. Dedal wykonał dla władcy kilka projektów, ale nie godził się na uwięzienie. Uwięziony wynalazca skonstruował z piór o wosku sztuczne skrzydła i przy ich pomocy chciał wraz z synem Ikarem uciec z niewoli. Przed startem ojciec ostrzegł chłopca, że konieczne jest utrzymanie odpowiedniej wysokości. W innym wypadku grozi katastrofa - przy byt małej wysokości - pióra nasiąkną morską wilgocią i przestaną spełniać swoją rolę, przy zbyt dużej natomiast - słoneczny żar roztopi wosk i skrzydła się rozpadną. Ikar tak zachwycił się wolnością i swobodą lotu, że pomimo przestróg i nawoływań poleciał zbyt wysoko. Słońce rozpuściło spoiny skrzydeł a nieszczęsny lotnik spadł i zginął.
Dzisiaj można zrozumieć ten mit po pierwsze - jako przestrogę przed upajaniem się wolnością na przekór rad ludzi starszych i bardziej doświadczonych; po drugie - jako ostrzeżenie przed zjawiskami i działaniami, które mogą wydawać się piękne i przyjemne, lecz tak naprawdę są niebezpieczne i zgubne.
Mit o Edypie.
Edyp był księciem tebańskim, synem króla Lajosa i królowej Jokasty. Jego ojcu przepowiedziano, że syn zabije go i ożeni się ze swoją matką. Został porzucony w górach jako niemowlę, ale zaopiekowali się nim litościwi pasterze i przekazali dziecko władcom Koryntu. Ci, pozbawieni własnego potomstwa, usynowili go. Młodemu Edypowi wyrocznia powtórzyła przepowiednię o zabójstwie ojca i ślubie z matką. Książę, chcąc zmienić swoje przeznaczenie, opuścił Korynt i ruszył w kierunku Teb, o których nie wiedział, że są jego prawdziwą ojczyzną.
W trakcie podróży spotkał starego człowieka podróżującego z niewielkim orszakiem. Podczas kłótni o pierwszeństwo na wąskiej drodze przypadkowo zabił go. Nie wiedział oczywiście, że dokonał ojcobójstwa na Lajosie - swoim prawdziwym ojcu - i tym samym rozpoczął spełnianie się przepowiedni.
Tuż przed dotarciem do Teb spotkał od dawna terroryzującego miasto sfinksa. Ten zadał mu zagadkę i ostrzegł, że zabije każdego, kto nie odgadnie. Pytanie brzmiało: "Co to jest za stworzenie: Rano chodzi na czterech, w południe na dwóch, wieczorem na trzech nogach?". Edyp dostrzegł w zagadce analogie do ludzkiego życia, dzieciństwa, dorosłości i starości, i odpowiedział - człowiek. Sfinks rzucił się w przepaść a miasto było wolne. Nagrodą była władza nad Tebami i ręka królowej - wdowy po zabitym królu. Miasto zaczęły nawiedzać rozmaite klęski, król Edyp wyznaczył karę dla odpowiedzialnych. Gdy sam okazał się winny, zgodnie z wcześniejszym wyrokiem wykłuł sobie oczy i udał się na wygnanie. Królowa popełniła samobójstwo.
Dzisiaj możemy zrozumieć mit jako historię o dorastaniu. Polega ona w zarysie na tym, że każdy kiedyś "zabija" swojego ojca, czyli zrywa z narzuconym w dzieciństwie kodeksem moralnym i autorytetami. Na miejscu tego "zniszczonego miasta" buduje nowy, już własny kodeks. W końcu, dzięki "wykłuciu oczu" zyskuje nowe, dorosłe spojrzenie na świat. Zygmunt Freud stworzył określenie "kompleks Edypa" odnoszące się do dorastających ludzi. Skupił się jednak tylko na skłonnościach seksualnych i psychice.
Mit o Niobe.
Niobe urodziła czternaścioro dzieci. Nie rozumiała jednak, dlaczego czczona jest Latona, skoro ma tylko dwoje. Zazdrościła i głośno wyrażała swoje pretensje. Apollo i Artemida - dzieci Latony - postanowili pomścić zniewagę wobec matki. Za pomocą łuków i strzał zabili wszystkie dzieci Niobe. Nieszczęśliwa Niobe usiadła na wzgórzu w pobliżu rodzinnego miasta Sipylos i pogrążyła się w rozpaczy. W końcu litościwi bogowie zamienili ją w kamień. Nawet wtedy rozpacz zwyciężyła - z głazu nadal płynął strumień łez.
Dziś rozumiemy ten mit najczęściej jako istotę macierzyńskiej dumy i miłości oraz obraz nieszczęścia rodziców, którzy stracili swoje dzieci.
Mit o Prometeuszu.
To chyba jeden z najpopularniejszych, zarówno dawniej, jak i obecnie, mitów greckich. Jest także najpopularniejszym z mitów mówiących o stworzeniu człowieka.
Głównym wątkiem są losy tytana i ulubieńca Ateny, jego dobroczynność wobec ludzi i zemsta na Zeusie za wszelkie choroby, smutki i nędzę nękające ludzkość.
Prometeusz uznawany był niekiedy za twórcę ludzkości. Podobno ulepił pierwszych ludzi z gliny zmieszanej ze łzami. Jego twór był słaby i wątły w porównaniu do dzikich zwierząt zamieszkujących ziemię i wrażliwy na kaprysy natury. Prometeusz nauczył ludzi rolnictwa i rzemiosł. Gdy bogowie zażądali oddania im należnej czci, Tytan zabił wołu przeznaczonego na ofiarne i podzielił mięso. Uczynił to w następujący sposób - najlepsze mięso przykrył brudną skórą, a kości - tłuszczem. Zeus kierowany łakomstwem wybrał tłuszcz myśląc, że kryje się pod nim mięso - tym samym zdecydował, która część zwierzęcia ofiarnego będzie odtąd palona. Rozwścieczony oszustwem przygotował zemstę. Stworzył doskonałą kobietę - Pandorę i dał jej w posagu tajemniczą beczkę. Pandora, kierowana ciekawością, otworzyła wraz z Epimeteuszem beczkę i wypuściła na świat wszelkie nieszczęścia. Prometeusz sięgnął wreszcie po ogień - największy majątek bogów. Za przekazanie ognia ludziom został przykuty do skał Kaukazu, gdzie miał cierpieć wiecznie.
Mit o Demeter i Persefonie.
Demeter - bogini urodzaju - miała córkę Persefonę. Porwał ją i zabrał do podziemi ich bóg - Hades. Zrozpaczona matka błąkała się po świecie w poszukiwaniu swego ukochanego dziecka, lecz nie mogła swojej córki nigdzie znaleźć. Rozpaczała wraz ze swą boginią cała natura - deszcz przestał padać, rzeki wyschły, pola nie rodziły plonów. Głód zaczął zagrażać ludziom.
Zaniepokojony Zeus chciał w jakiś sposób przebłagać rozpaczającą Demeter, ale prośby jego posłańców spełzły na niczym. W końcu władca Olimpu nakazał swemu bratu Hadesowi oddać Persefonę matce. Władca podziemi zgodził się na to, ale dał Persefonie na pożegnanie owoc granatu, który zjedzony przywiązał ją na zawsze do podziemnego królestwa.
Demeter była tak uradowana powrotem córki, że cała przyroda wybuchła bogactwem zieleni, obfitymi plonami i śpiewem ptaków. Okazało się jednak, że Persefona musi wracać do podziemi na trzy miesiące każdego roku. W ten sposób ustanowione zostały (jak to sobie tłumaczyli starożytni) pory roku - na kilka miesięcy przyroda zamierała a później odradzała się znowu.
Dzieje Heraklesa.
Dzieciństwo i młodość:
Matka stara się uczynić chłopca nieśmiertelnym.
Dziecko w kołysce walczy i zabija dwa węże nasłane przez Herę.
Młody Herakles zabija swojego nauczyciela i zostaje wygnany.
Młodzieniec walczy w wojnie tebańskiej i otrzymuje nagrodę.
Okres dojrzałości:
Opętany Herakles zabija swoją żonę i dzieci.
Karna służba u króla Eurysteusa (Dwanaście Prac).
Zabicie hydry lernejskiej zagrażającej miastu.
Sprowadzenie łani ceryntyjskiej dla króla.
Zgładzenie strasznego dzika terroryzującego okolicę.
Oczyszczenie stajni króla Augiasza.
Wybicie stada ogromnych ptaków drapieżnych.
Walka z bykiem.
Wyprawa po klacze króla Diomedesa.
Walka o pas królowej Amazonek - Hipolity.
Porwanie dla króla wołów Gerionesa.
Kradzież złotych jabłek ze świętej jabłoni Hery,
Wyciągnięcie Cerbera z Hadesu na powierzchnię ziemi.
Pojedynek łuczniczy. Heraklesa ogarnia niemoc, walczy jednak z Apollinem.
Kolejna karna służba, tym razem u królowej Omfali.
Cierpienia Heraklesa spowodowane przez miłość do Dejaniry.
Herakles zostaje okrutnie zamordowany, ale bogowie przyjmują go do swego grona.
Mit o Orfeuszu.
1. Niezwykła lutnia i artyzm dają Orfeuszowi władzę nad ludźmi.
2. Śmierć ukochanej bohatera - Eurydyki.
3. Wyprawa Orfeusza do Hadesu w celu odzyskania ukochanej - cudowny śpiew może udobruchać nawet Cerbera.
4. Ostateczna utrata Eurydyki - uwolniona odwraca się za siebie i musi zostać.
5. Śmierć wyśmienitego muzyka - Orfeusz nie chce żyć w samotności.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Historia wojny trojańskiej (Plan według "Mitologii" J. Parandowskiego).
1. Wesele Peleusa i Tetydy.
- Przybycie Eros -bogini niezgody, która nie była zaproszona.
- Rzucenie jabłka "Dla najpiękniejszej".
- Kłótnia bogiń - Ateny, Afrodyty i Hery o jabłko.
- Sąd Parysa i przyznanie jabłka Afrodycie.
2. Igrzyska w Troi.
- Zwycięstwo Parysa.
- Chwalebny powrót księcia do rodziny królewskiej.
- Porwanie obiecanej przez boginię Heleny.
- Postanowienie o rozpoczęciu wojny.
3. Przygotowania.
- Odprawienie greckich posłów.
- Ofiara z Ifigenii - dziewczyna uratowana przez Artemidę.
- Odyseusz oszukuje Achillesa i zmusza go do przyłączenia się do wyprawy.
- przepowiednia Kalchasa o upadku miasta.
4. Wojna.
Zmagania trwające dziesięć lat, przełom w końcu dziesiątego roku.
- Pojedynki bohaterów:
Hektora z Patroklosem,
Achillesa z Hektorem.
- Śmierć Parysa.
- Podstęp Odyseusza - Drewniany koń pełen żołnierzy.
- Zwycięstwo Greków i masakra Troi.
- Powrót bohaterów do ojczyzn - Agamemnon szybko, Odyseusz po dziesięciu latach.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wierzenia starożytnych Rzymian.
Charakter rzymskiej religii w porównaniu z wierzeniami Greków.
Na początku kultury Rzymu bogowie byli bezimienni i nie obdarzeni określoną postacią. Uznawano, że izolują się od ludzi. Rzymianie w trakcie swoich podbojów przejmowali wierzenia innych ludów. Bogowie greccy zyskali jedynie nowe imiona - dla wielu jest to dowód na rzymski brak wyobraźni.
Do najważniejszych bóstw rzymskich zaliczają się:
Kult zmarłych. Najważniejsze święta to lemura - dni mar (9, 11 i 13 maja) oraz feralia - uczty zmarłych (21 lutego).
Bóstwa domowe - własne dla każdego domostwa. Do najważniejszych należą junony i geniusze (opiekujące się odpowiednio kobietą i mężczyzną), lary (duchy opiekuńcze chat i pól), penaty (duchy spiżarni). Powszechnie uznawana jest Westa - bogini domowego ogniska.
Naczelni bogowie: Jowisz - bóg światła, Junona - opiekunka kobiet i mężatek, Janus - stwórca bogów i ludzi, Minerwa - opiekunka sztuk i rzemiosł, Tellus Mater - Matka Ziemia bogini pola uprawnego, Mars - bóg wojny, Neptun - bóg morza, Diana - opiekunka łowów i księżyca, Ceres - patronka urodzaju, Conus - bóg żniw, Venus - bogini ogrodów warzywnych, Pales - bogini bydła i pasterzy, Flora - bogini kwiatów, Faunus - bóg lasów, Saturnus - bóg zasiewów, Pomona - bogini jabłek, Opus - bóg dostatku.
Pomniejsze bóstwa natury: Tiberinus i Juturna, Kameny - bóstwa źródeł, bóstwa wód, ziemi, pól i lasów.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Najważniejszą legendą - mitem Rzymian była opowieść o wędrówkach Eneasza.
- Eneaszowi udaje się uciec z niszczonej Troi.
- Płynie śladami Odyseusza, spotyka Dydonę.
- Spotyka ducha ojca, który przepowiada, że Eneasz zbuduje nowe państwo.
- Bohater przybywa do Italii, żeni się z Lawinią i przyjmuje imię Latynus.
Walki z Rutulami, władza w rękach Julusa i powstanie Rzymu.
- Walki pomiędzy braćmi Numitorem i Amuliusem.
- narodziny i porzucenie bliźniaków - Romulusa i Remusa, wykarmieni przez wilczycę.
- Bracia są pasterzami, wkrótce zdobywają władzę, w końcu Romulus zabija brata.
- Rzym upada, staje się zbiorowiskiem bandytów, którym brakuje kobiet.
- Porwanie Sabinek, wkrótce zgoda i oficjalne założenie miasta.
- Romulus odchodzi, wkrótce włączony do panteonu bogów.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Motywy starożytne w poezji współczesnej (Wybór).
We współczesnej literaturze i sztuce spotkać można wiele motywów antycznych. Należą do nich mityczni bohaterowie, fragmenty historii, zapożyczenia i reinterpretacje klasycznych autorów, odwołania do dzieł sztuki oraz antycznej filozofii.
"Nike, która się waha" - wiersz Zbigniewa Herberta.
Już w tytule spotykamy imię Nike - greckiej bogini zwycięstwa. Treść dotyczy wojny, a więc takie odwołanie jest zupełnie na miejscu. Charakter wojny jest okrutny - śmierć dotyka przecież najlepszych młodych ludzi. Nike jest też równie surowa dla bohaterów jak i dla tchórzy, nie robi nic, aby pomóc bohaterom a pognębić tchórzostwo. Jej bezczynność może wynikać z najbardziej znanego wyobrażenia bogini - posągu Nike z Samotraki pozbawionego twarzy i ramion.
Pojawia się w tekście także inne pojęcie antyczne - obol. Symbolizuje on w wierszu cenę życia, jaką płacą młodzi ludzie na wojnie. Obol był w końcu monetą, którą według mitologii greckiej zmarli płacili Charonowi za przewiezienie ich przez Styks do krainy umarłych.
"Wciąż o Ikarach głoszą" - wiersz Ernesta Brylla.
Ikar i Dedal ukazani są tu jako reprezentanci dwóch postaw życiowych. Ikar to piękny i żywiołowy oraz pociągający dla młodych romantyczny irracjonalizm. Dedal natomiast reprezentuje praktyczny i przynoszący korzyści racjonalizm. Poeta staje po stronie racjonalizmu, bo w końcu "doleciał Dedal".
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Priam, Hektor i Achilles W "Iliadzie" Homera.
Ilion - greckie określenie Troi, stąd Iliada - opowieść o Troi.
Wprowadzenie.
Wojna trojańska toczyła się przez 10 lat, "Iliada" skupia się na wydarzeniach ostatnich kilku dni. W końcu dziesiątego roku zastosowano Konia Trojańskiego - podstęp Odyseusza. Bogowie życzyli sobie, by się udał, więc zabili wieszcze Laokoona i jego synów za pomocą olbrzymich węży.
Rozpacz Achillesa po śmierci Patroklosa.
Wcześniej wódz grecki Agamemnon obraził Achillesa. Pozbawieni najlepszego wojownika, będącego postrachem Trojan, Grecy mogli przegrać, więc Patroklos ubrał zbroje przyjaciela i poprowadził atak. Przedarł się przez liczne szeregi wrogów, ale uległ wielokrotnie lepszemu Hektorowi.
Achilles zaszokowany stratą przyjaciela stał się słabym, podobnym do nieporadnego dziecka lub słabej kobiety człowiekiem. Cierpieć w końcu może każdy - słaby i silny, biedny i bogaty, głupi i mądry. Pokutował sypiąc popiół na głowę i tarzając się po ziemi, rwał sobie włosy z głowy i płakał. Był bliski samobójstwa, bo życie straciło dla niego sens. Dopiero po rozmowie z matką obudziła się w nim żądza zemsty na znienawidzonym Trojaninie.
Pojedynek Achillesa z Hektorem.
Achilles przed walka przedstawiony jest na podobieństwo orła, Hektor natomiast przypomina gołębicę. Bogini Atena Udziela duchowego wsparcia Achillesowi, a Hektora, przybrawszy wpierw postać jego brata Deifoba, nakłania do walki. Hektor zaproponował Achillesowi godne potraktowanie ciała pokonanego, ale zaślepiony nienawiścią Achilles odrzucił propozycję. Pojedynek zaczyna się od walki przy pomocy włóczni, lecz żaden z przeciwników nie zdobywa przewagi. Achilles bezlitośnie ściga Hektora wokół murów miasta. W następującej później walce na miecze Hektor zostaje zraniony śmiertelnie w szyję. Przed śmiercią Hektor prosi o oddanie jego ciała rodzinie, Achilles odmawia. Bohater dokonał okrutnej zemsty bezczeszcząc ciało pokonanego przeciwnika - przyczepił szczątki do rydwanu i przeciągnął wokół murów na oczach zrozpaczonej rodziny zabitego. W końcu razem z ciałem wrócił do greckiego obozu.
Powyższy opis dowodzi, że w życiu każdego człowieka, nawet najpotężniejszego, zdarzają się chwile, w których traci on panowanie nad sobą. Żadna siła ani prośba nie może wtedy zmienić jego sposobu postępowania. Zwykle zdarza się to w chwilach wściekłości lub rozpaczy.
Spotkanie Priama i Achillesa - reakcje i przeżycia.
Priam po śmierci syna, nie zważając na niebezpieczeństwo, przekradł się do samego środka obozu Greków. Gdy przyszedł do Achillesa nie przypominał w niczym potężnego i dumnego monarchy. Stał się załamanym i zrozpaczonym ojcem opłakującym śmierć syna. Gdy zjawił się przed zabójcą swoich synów padł na kolana, i zalał się łzami. Całował stopy kata Hektora i żebrał o łaskę i oddanie cierpiącej rodzinie ciała syna. Ofiarowywał nawet jako okup wóz pełen najwspanialszych kosztowności i skarbów ze skarbca Troi.
Achilles zdawał się nie zważać na słowa i czyny zrozpaczonego króla, wręcz chciał odprawić Priama od siebie. Stary Trojańczyk wspomniał jednak, że gdzieś daleko czeka w niepewności na powrót syna inny niemłody już ojciec. Wtedy właśnie odmieniło się serce bohatera - Achilles przestał już być żądnym zemsty na zabójcy przyjaciela mścicielem. Uświadomił sobie, jak bardzo tęskni za własnym domem i własną rodziną. Był także świadom, że sam niedługo polegnie, wszak miał nie doczekać końca wojny. Takie właśnie przemyślenia spowodowały, że zgodził się na wydanie zwłok Hektora pogrążonej w bólu rodzinie. Zadbał także, aby ciało zostało umyte i namaszczone, jak przystało na godnego przeciwnika, który uległ po uczciwej walce.
Różne oblicza Achillesa - głównego bohatera "Iliady" Homera.
Achilles był wojownikiem, od którego, według wróżb, zależało powodzenie wyprawy przeciwko Troi. Zależnie od okoliczności przedstawiał on światu (i czytelnikowi / słuchaczowi) różne oblicza. Jego matką była morska bogini, ale bohater - półbóg nie potrafił panować nad emocjami i poddawał się swoim uczuciom jak każdy zwykły śmiertelnik.
Pierwszy niezwykły obraz bohatera - jego rozpacz i gniew - poznajemy, gdy poległ jego przyjaciel Patroklos. Zginął on z ręki trojańskiego księcia Hektora, gdy ubrany w zbroję Achillesa - postrachu trojańskich wojsk - przebijał się w kierunku miasta przez szeregi nieprzyjaciół. Ta strata okazała się zbyt wielka nawet dla greckiego herosa. Wcześniej był wytrwałym, odważnym i bezwzględnym wojownikiem, teraz zaczął przywodzić na myśl raczej załamaną słabą kobietę lub płaczące dziecko. Płakał, wyrywał sobie z głowy włosy, tarzał się po ziemi i posypywał się popiołem. Był blisko całkowitego załamania, a nawet samobójstwa. Dopiero matka podniosła go na duchu. Lecz rozpacz i ból po śmierci przyjaciela zmieniły się w straszliwą i nieugiętą żądzę okrutnej zemsty na jego mordercy.
Wkrótce otrzymał nową, przepiękną zbroję - najwspanialsze dzieło Hefajstosa, boga i mistrza rzemiosła kowalskiego (poprzednia została zdarta z ciała Patroklosa przez zwycięskiego Hektora i wzięta jako trofeum). Ubrał ją i podążył, aby dokonać zemsty na znienawidzonym księciu trojańskim Hektorze. Ścigał go bezlitośnie wokół murów miasta, ale nie mógł zbliżyć się na tyle blisko by zadać cios mieczem. W końcu bogini Atena zakończyła pościg - Achillesowi dodała sił, a Hektora przekonała do walki (przybrawszy wpierw postać jego brata).
Pojedynek Achillesa z Hektorem był doprawdy heroiczny. Przeciwnicy zaczęli od rzucania w siebie nawzajem włóczniami. Żaden nie uzyskał trafienia, więc przeszli do walki na miecze. Hektor wciąż ponawiał prośby o godne potraktowanie pokonanego. Gdy odniósł śmiertelną ranę poprosił raz jeszcze, ale Achilles nie dał się przekonać. Z całą bezwzględnością i okrutnym zadowoleniem z obrotu spraw, Achilles przytroczył zwłoki Hektora do rydwanu i przez całą drogę do swego obozu ciągnął nieszczęsne szczątki po ziemi. W końcu porzucił zbezczeszczone i okaleczone ciało przed wejściem do swojego namiotu.
Niedługo po zwycięstwie Achillesa zjawił się w obozie greckim król Priam. Na kolanach błagał o oddanie ciała syna, nawet za cenę przywiezionego z Troi wozu kosztowności. Jego łzy nie wzruszyły jednak Greka. Dopiero wówczas, gdy stary król wspomniał o ojcu bohatera niecierpliwie wyczekującego powrotu syna, wybuchnął żal Achillesa. Także i w jego przepełnionym dotąd pragnieniem zemsty sercu tliła się tęsknota i nostalgia. Spowodowało to, że oddał Priamowi zwłoki syna, a nawet zadbał wcześniej, by zostały umyte, namaszczone i ubrane w odpowiednie szaty. Dzięki temu zaoszczędził staremu ojcu bólu, które z pewnością wywołałyby zbezczeszczone szczątki.
Powyższe fragmenty dzieła Homera mogą z pewnością dowieść, że nawet najwspanialsi bohaterowie i wojownicy, do których na pewno zaliczyć można Achillesa, doznają takich samych uczuć i cierpień jak ludzie słabi - pozbawieni półboskiej odwagi i heroicznej siły woli. Grecki bohater cierpi, jak każdy człowiek, czasem płacze jak małe dziecko, czasem gniewa się jak sami bogowie. Dokładnie tu widać, jak bardzo chwiejne są ludzka psychika i nastrój.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Teatr grecki. Rozwój, zasady, budowa. Wybitni dramatopisarze.
Teatr grecki ma swoje korzenie w uroczystościach ku czci Dionizosa. Obchodzono je dwa razy do roku - ludzie bawili się i świętowali oraz oglądali specjalnie na tą okazję przygotowane widowiska. Pierwsza z tych uroczystości miała miejsce w drugiej połowie marca i nosiła nazwę Wielkich Dionizjów, druga zwana była Dionizjami Małymi (lub Miejskimi) i odbywała się w okresie winobrania, jesienią.
Widowiska, których zadaniem było uświetnianie religijnych uroczystości składały się pierwotnie z występów chóru oraz pokazów tanecznych. Uczestnicy ubierali maski i koźle skóry.
W VI wieku p. n. e. dramaturg Tespis wprowadził do widowiska pierwszego aktora. Był on postacią pojedynczą prowadzącą dialog z chórem - ten właśnie dialog stał się początkiem teatru. Na przełomie VI i V wieku p. n. e. dramatopisarz Ajschylos wprowadził rolę dla drugiego aktora i dialog pomiędzy pojedynczymi postaciami bez udziału chóru. W V wieku p. n. e. za sprawą Sofoklesa pojawił się na scenach trzeci aktor a z nim wielostronny dialog. Starożytni nie wykroczyli poza liczbę trzech aktorów przebywających równocześnie na scenie.
Istotą akcji tragedii jest tak zwana sytuacja tragiczna - konflikt, z którego nie ma jednoznacznie dobrego wyjścia. Antyczna tragedia czerpała swą tematykę przede wszystkim z mitologii. Podstawową zasadą poprawnej budowy tragedii była zasada trzech jedności:
Jedność miejsca - całość akcji musi się rozgrywać w jednym, określonym miejscu.
Jedność czasu - łączny czas akcji całego dramatu nie może przekroczyć 24 godzin.
Jedność akcji - tragedia winna posiadać tylko jeden wątek akcji.
W tragedii zawsze znajdował swe miejsce chór. Służył on do komentowania zdarzeń, podpowiadania właściwych rozwiązań i sposobów postępowania, przestrzegania lub pouczania bohaterów lub widzów.
Dzisiejsza nazwa "tragedia" wywodzi się od greckiego określenia "tragos ode" - oda tragiczna. Jedną z naczelnych kategorii tragedii starożytnej a jednocześnie jednym z jej podstawowych celów było katharsis (po grecku - oczyszczenie). W czasie oglądania przedstawienia, widz miał szansę wzbudzić w sobie litość (względem nieszczęścia bohaterów dramatu) i trwogę (bo stawiał siebie na ich miejscu). Te odczucia były drogą do procesu oczyszczenia i zapewniały człowiekowi wewnętrzny spokój. W trakcie Dionizjów odbywały się także konkursy dramatopisarzy. Autorzy zgłaszali swe uczestnictwo wraz z czterema sztukami - trzema tragediami i jednym dramatem satyrowym. Jakość i wartość oceniane były przez publiczność. Jeden z najwybitniejszych dramaturgów starożytnych - Sofokles - zwyciężył w takich zawodach osiemnaście razy.
Dramat starożytny nie był podzielony jak dzisiejszy, na akty i sceny. Częściami składowymi dramatu antycznego były:
- parodos - pierwsze wejście chóru na scenę i pierwsze odśpiewanie przezeń pieśni,
- dialog chóru z aktorem,
- epeisodion - scena z ponownym wejściem aktora,
- stasimon - pieśń chóru na stojąco,
- kommos - scena lamentacji,
- exodos - końcowa, ostatnia pieśń chóru.
Stasimony i epeisodiony mogły powtarzać się kilka razy, w zależności od długości sztuki.
Do najważniejszych i najlepszych dramatopisarzy Grecji starożytnej zaliczyć można trzech najlepiej znanych obecnie:
Ajschylos (ur. 525, zm. 465 p. n. e.) - autor 90 dramatów, do dziś zachowało się dziewięć, między
innymi "Prometeusz w okowach", "Odyseja", "Elektra".
Eurypides (ur. 480, zm. 406 p. n. e.) - autor około 90 dramatów, dziś znamy siedemnaście,
między innymi "Elektra", "Fedra".
Sofokles (ur. 496, zm. 406 p. n. e.) - napisał około 120 sztuk, do dzisiejszych czasów dotrwało
osiem, między innymi "Ajaks", "Antygona", "Król Edyp", "Edyp w Kolonie", "Elektra",
"Trachinki', "Filoklet".
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
"Antygona" Sofoklesa - wydarzenia.
- Antygona rozmawia z Ismeną o rozkazach króla Kreona.
- Chór przedstawia okoliczności walki bratobójczej Eteoklesa i Polinejkesa.
- Przybywa strażnik niosąc wieść o pochowaniu Polinejkesa.
- Pieśń stojąca - chór chwali rodzaj ludzki.
- Siostry zostają pojmanie, Antygona przyznaje się dumnie do czynu, po czym odsuwa Ismenę od siebie. Kreon postanawia zamknąć winną siostrzenicę w grobowcu.
- Pieśń chóru o klątwie ciążącej na całym rodzie Labdakidów.
- Aimon rozmawia z ojcem.
- Pieśń chóru o miłości i jej potędze.
- Antygona wykrzykuje żale, gdy jest prowadzona na śmierć.
- Tyrezjasz ujawnia swoja straszną przepowiednię.
- Władca zmienia swoją decyzję.
- Pieśń chóru - na cześć Dionizosa.
- Przybywa posłaniec z wieścią o śmierci Antygony i Kimona.
- Zrozpaczona Eurydyka umiera.
- Kreon uświadamia sobie swój tragiczny błąd.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
"Antygona" Sofoklesa - problem władzy i prawa.
Główny wątek tragedii "Antygona" Sofoklesa obraca się wokół problematyki praw stanowionych przez ziemską władzę, tu władcę Kreona, oraz praw religijnych i boskich, dotyczących obowiązków, które maja żywi wobec umarłych. Decyzja Kreona sprzeczna jest z tradycją religijną i odwiecznym prawem boskim i staje się źródłem konfliktu z Antygoną i w efekcie powodem jej śmierci.
Racje Kreona:
- nie chciał puścić płazem zdrady ojczyzny, żeby nie zachęcić innych do podobnego postępowania,
- nie chciał traktować jednakowo Eteoklesa - bohaterskiego obrońcy i Polinejkesa - zdrajcy,
- kierowała nim przede wszystkim troska o dobro kraju,
- będąc władcą był w stanie wydawać prawa, które obowiązywały obywateli,
Gdy wydawał decyzję popełnił jednak błąd. Powinien był uszanować tradycję religijno - obyczajową i zwyczajowe prawa. Swój cel mógł osiągnąć inaczej:
- przez inny sposób pogrzebania każdego z braci, odpowiedni do ich czynów,
- przez pochowanie Polinejkesa w tajemnicy i poza murami miasta,
Powinien również wziąć pod uwagę, że nie jest jeszcze doświadczonym władcą, a nawet zasięgnąć rady (wysokiego stopniem kapłana lub wyroczni).
Racje Antygony:
- jednakowo kochała obu swoich braci,
- przestrzegała starych praw religijnych i uznawanych obyczajów, a przez to woli bogów,
- obawiała się zemsty Eryni,
- królewska duma domagała się odpowiedniego szacunku dla brata z królewskiej krwi,
- broniła godności brata jako człowieka,
W powyższym konflikcie nie jest możliwe zwycięstwo którejś ze stron ani nawet satysfakcjonujący kompromis. Żadna strona, pomimo obustronnych racji nie miała Racji.
Wnioski końcowe:
Po stronie Antygony stały z pewnością racje moralne. Jako obywatelka państwa postąpiła jednak niewłaściwie, gdy zlekceważyła państwowe, bo ustanowione przez władcę prawo. Sugestią autora jest tu także zachęta i pouczenie, że każdy obywatel winien przestrzegać prawa, które umożliwia i reguluje życie społeczne w kraju. W innym wypadku mógłby zapanować chaos.
Za racją Kreona przemawia przede wszystkim troska o dobro państwa, którym od niedawna włada. Poprzez swoją decyzje chciał przeciwdziałać osłabieniu siły kraju przez szkodliwych ludzi, podnieść rangę służby dla ojczyzny oraz potępić wszelkie wymierzone przeciw niej czyny. Był jeszcze młodym i niedoświadczonym władcą, a więc nie zdążył się jeszcze uwzględniać praw zwyczajowych, obyczajowości i religii. Z nimi to stał w sprzeczności jego rozkaz. Miał możliwość osiągnięcia swych celów w inny sposób a przy okazji nie nadszarpnąć swego autorytetu i bez wywoływania konfliktu z otoczeniem. Dramaturg zwracał się za pomocą swego dzieła tak do rządzonych, jak i rządzących. Władców pouczał, aby ich rozkazy były dobrze przemyślane i zgodne z tradycjami - to dobry sposób na utrzymanie jedności społeczeństwa. Rządzący w chwili ustanawiania prawa nie powinni zwracać uwagi na osobisty interes ani za wszelką cenę starać się zdobyć autorytet surowością rozkazów. Dlatego właśnie Kreon, pomimo swych szlachetnych intencji, poniósł konsekwencje swojego błędu - utracił najbliższych.
Zalożeniem obywatelstwa jest przestrzeganie praw obowiązujących w państwie. Można oczywiście zgłaszać zastrzeżenia a nawet sprzeciwy, należy to jednak czynić w określony, "ustawowy" sposób. Przestępstwem jest samowola interpretacji lub łamanie porządku prawnego obowiązującego w państwie.
Konflikt pomiędzy Kreonem i Antygoną oraz wnioski wynikające z niego dla współczesnych odbiorców.
Podłożem tragedii "Antygona" autorstwa Sofoklesa jest mit o przeklętym przez los Edypie - królu Teb. Po przybyciu z Koryntu zabił swojego prawdziwego ojca i poślubił matkę po uwolnieniu miasta od terroryzującego je Sfinksa. Gdy w końcu sytuacja się wyjaśniła, kobieta powiesiła się, nie mogąc dalej żyć w hańbie a sam Edyp wykłuł sobie oczy i udał się na wygnanie. Pozostawił jednak owoc kazirodczego związku - czworo dzieci. Byli nimi dwaj bracia - Eteokles i Polinejkes, oraz dwie siostry - Antygona i Ismena.
Bracia postanowili, że będą na zmianę rządzić Tebami, ale już po roku Eteokles odmówił złożenia urzędu i przekazania władzy Polinejkesowi. Wygnany brat wkrótce zebrał armie i najechał ojczyste państwo. W trakcie krwawej bitwy polegli obaj, a rządy objął krewniak i sojusznik Eteoklesa - Kreon.
Dokładnie w tym momencie historii zawiązuje się konflikt pomiędzy królem i Antygoną. Nowy władca chciał zapobiec wystąpieniu podobnych zajść w przyszłości, toteż rozkazał pochować bohatera - Eteoklesa z honorami odpowiednimi dla obrońcy ojczyzny, a zdrajcę Polinejkesa porzucić na pastwę padlinożerców. Rozkaz ten był nie do przyjęcia dla Antygony, poczuła ona oburzenie i znienawidziła króla. Świadomie złamała zakaz i stanowione przez władcę prawo - uczciła pamięć brata pogrzebem. Pojmano ją naturalnie na rozkaz króla, lecz ona nie próbowała wyprzeć się czynu, a wręcz czuła się z niego dumna. Starała się dowieść, że prawa pochodzące z ustanowienia boskiego nie mogą być naruszane i podważane przez decyzje władzy "doczesnej", a pochowanie potomka królewskiej rodziny i zarazem własnego brata było jej uświęconym obowiązkiem. Przytaczane przez Antygonę argumenty nie trafiły jednak do króla. Kierując się przede wszystkim dobrem państwa postanowił pomimo konsekwencji ukarać przejaw jawnego buntu i z bólem skazał siostrzenice na śmierć. Nie mógł oczywiście przewidzieć tragicznych następstw swojej decyzji. Wyrok na Antygonę i jej śmierć pociągnęły za sobą dwa samobójstwa bliskich Kreona - Ajmon kochał Antygonę i przebił się sztyletem u jej stóp, a Eurydyka nie mogła żyć po stracie syna.
Starożytna tragedia wywołuje u wnikliwego czytelnika pewne refleksje. Przede wszystkim wyciągnąć z niej można naukę, że pochopne postępowanie może mieć tragiczne następstwa.
Kreon mógłby zapobiec tragicznemu obrotowi zdarzeń, na przykład chowając Polinejkesa w nieoznaczonym grobie poza granicami miasta. Pamięć o braciach byłaby wtedy wyraźnie rozróżniona, a trzy osoby nie musiałyby zginąć.
Antygona może być bez żadnych wątpliwości stawiana za przykład słusznego oporu przeciw władzy ingerującej w religię i obyczaje. Można stwierdzić, że tragedia pokazuje, iż do słusznego celu należy dążyć stanowczo, ale bez negowania powszechnych praw i obyczajów.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Wergiliusz i Horacy. Twórczość największych poetów rzymskich.
Wergiliusz - właściwie Publius Vergilius Maro, żył w I wieku p. n. e. Do jego najważniejszych utworów należą "Bukoliki" - sielanki pasterskie, "Georgiki" - poematy o rolnictwie i oczywiście "Eneida" - dzieje Eneasza, "epos narodowy" Rzymu wzorowany i nawiązujący do twórczości Homera. Podróż bohatera po zburzeniu Troi jest odbiciem "Odysei', a jego walki o Lacjum - na "Iliadzie". Szczególny nacisk postawił autor na wierszach o pożarze Troi i wynikłym z niego zniszczeniu.
Epos to gatunek literacki, który powinien spełniać następujące warunki:
- dokładnie opisuje losy narodu lub grupy społecznej,
- akcja ma miejsce w historycznie przełomowym momencie.
W eposie homeryckim częstym zabiegiem była retardacja (opóźnienie) - celowe spowolnienie akcji. Epos zaczyna się inwokacją - uroczystym zwrotem do bóstw lub muz z prośbą o wsparcie w procesie twórczym. Wspomnieniem tego jest zwrot do ojczyzny w "Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza.
Horacy - właściwie Quintus Horatius Flaccus, był rówieśnikiem Wergiliusza. Większą cześć jego twórczości stanowią liczne utwory dziś znane jako ody, przez samego autora zwane "pieśniami" (carmina - pieśń). Ważnym utworem jest też "List do Pizonów" zawierający zestaw reguł i prawideł poetyki.
Jedną z ważniejszych pieśni jest "O co poeta prosi Apollona". Ma ona filozoficzno - refleksyjny charakter i porównuje postawę materialistyczną (pogoń za majątkiem) z własną postawą poety - docenianiem zdrowia, zalet umyciu, talentu twórczego i spokojnej starości.
Inny ważny utwór to "Exegi monumentum..." ("Stawiłem sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu (…)"). Poeta wyraża w nim zdanie, że to jego twórczość a nie stawiane pomniki zapewniła mu nieśmiertelność. Dzięki twórczości nie umrze do końca ("Non omnis moriar" - "Nie wszystek umrę").
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Biblia - informacje ogólne.
"Księga Rodzaju" - stworzenie świata i człowieka.
Biblia - (z greckiego "księgi"), uważana w chrześcijaństwie (a w części także w judaizmie) za tekst objawiony i święty. Pismo spisane zostało w trzech językach - hebrajskim, greckim i aramejskim. W skład Pisma Świętego wchodzi:
- Stary Testament - liczący 45 ksiąg i powstały pomiędzy XIII a I wiekiem p. n. e.,
- Nowy Testament - liczący 27 ksiąg i powstały w I wieku naszej ery.
Całe pismo Święte jest dla chrześcijaństwa, a Stary Testament również dla judaizmu, zbiorem zasad i praw religijnych oraz rodzajem kodeksu moralnego. Nie zaprzecza to jednak faktowi, że jest także jednym z najwspanialszych dzieł literackich w historii literatury oraz niezastąpionym źródłem wiedzy o przeszłości i dawnym człowieku.
Pierwszym przekładem Biblii na powszechnie znany język, które umożliwiło szerszy odbiór Pisma przez społeczeństwo była tak zwana Wulgata. Był to przekład na język łaciński dokonany przez św. Hieronima w IV wieku. Dopiero u schyłku średniowiecza pojawiły się przekłady Pisma Świętego na nowoczesne języki narodowe. Wśród najstarszych przekładów na język polski, które zachowały się do dziś należy wymienić "Psałterz Floriański" z wieku XIV oraz "Psałterz Puławski" z wieku XX. Późniejsze to na przykład "Biblia królowej Zofii" z XV wieku, "Biblia Leopolity" z XVI w., "Psałterz Dawidów" J. Kochanowskiego z 1579 r. W 1593 roku ukończył swój pełny przekład Pisma ksiądz Jakub Wujek - tłumaczenie to było obowiązujące przez prawie 400 lat. Obecnie oficjalnym tłumaczeniem w polskim Kościele jest tzw. Biblia Tysiąclecia z 1965 roku. W 1979 r. Psalmy przetłumaczył również Czesław Miłosz.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Mitologiczna i biblijna wizja początków człowieka - porównanie.
Mity o stworzeniu świata nazywa się kosmogonicznymi. Dla chrześcijaństwa takim mitem jest Księga Rodzaju. Mitologia, w której starożytni Grecy dopatrywali się podstaw wiary, opisuje narodziny świata w sposób następujący.
Na początku panował pierwotny chaos. Z niego wyłoniły się pierwsze dwa bóstwa - Uranom - bóg Niebo i Gaja - bogini Ziemia. W wyniku tego związku narodziły się pierwsze istoty - cyklopi, tytani i hekatonchejrowie (sturęcy). Potomstwo było okrutne i ohydne, wiec niezadowolony ojciec Uranom strącił wszystkich do podziemi Tartaru. Gaja była zgorszona postępowaniem męża, więc posunęła się do spisku. W jego wyniku Krosno, najmłodszy z tytanów, pokonał ojca i zasiadł na tronie władcy świata. Wkrótce jednak historia powtórzyła się. Zeus - ostatni potomek Kronosa, który uniknął zjedzenia przez ojca, przejął władzę i rozciął Kronosowi brzuch wypuszczając rodzeństwo. W wojnie, która potem nastąpiła, starły się dwie nieśmiertelne armie - Zeus wraz z rodzeństwem przeciwko Kronosowi i jego sprzymierzeńcom. Po bitwie, od której drżała powierzchnia ziemi, na świecie pozostali tylko wojownicy Zeusa, a on sam zasiadł na tronie.
Różnie przedstawiano powstanie człowieka. Niektóre mity mówiły, że istoty ludzkie istniały już długo przed zwycięstwem Zeusa. Możliwe, że człowiek wyszedł wprost z ziemi, jak inne stworzenia. Mógł też narodzić się z drzew i lasów. Władcy i arystokraci często twierdzili, że pochodzą od samych bogów. Najczęściej jednak powtarza się historia o czterech przemijających wiekach. Pierwszym był wiek zloty pod rządami Kronosa. Po jego upadku nastąpił srebrny, gdy żyli i dominowali herosi - brązowy. W czasach historycznych trwa wiek żelazny. Inne popularne podanie mówiło, że człowieka ulepił z gliny Prometeusz, który potem nauczył ludzi rzemiosła i rolnictwa. Ludzkość była tak żądna życia, że nawet potop nie mógł jej zniszczyć.
Biblijny opis stworzenia świata i człowieka jest jednoznaczny. Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni. W kolejności powstała Ziemia, Niebo, później Dzień i Noc, w dalszej kolejności Morze. Z morza wyszły pierwsze istoty żywe. Na boży rozkaz ziemia urodziła rozmaite rośliny. Na koniec Bóg stworzył człowieka - Adama z gliny i Ewę z jego żebra. W końcu wszystko, co żywe Bóg podporządkował człowiekowi.
Podczas porównywania mitologicznej z biblijną wersja opisu stworzenia świata dostrzec można pewne podobieństwa:
- ludzie nie znali podstaw astronomii, ewolucji, a już na pewno genetyki, to właśnie spowodowało,
że w stworzeniu świata widza dowód istnienia Boga / bogów,
- kolejność, w jakiej zostały stworzone elementy świata jest podobna,
Różnice przekazów kosmogonicznych wynikają z różnic światopoglądu i filozofii ich twórców. Oczywiście w Biblii jest też tylko jeden Stwórca.
Porównując obydwie wersje powstania świata i człowieka, można wskazać elementy wspólne:
* niewiedza ludzi o ewolucji przyrody i podstawach astronomii powoduje, że zaczynają oni wierzyć w bogów, którzy dali początek światu,
* podobna jest także kolejność narodzin świata.
Jedyna różnica dotyczy samej natury bytu, filozofii oraz tego, że w Biblii wszystko jest tworzone przez jednego tylko Boga.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Biblia - Psalmy i przypowieści.
Przypowieści.
Przypowieść (inaczej parabola) - moralistyczny gatunek literacki, który przedstawia prawdy uniwersalne w ludzkiej egzystencji i postawy wobec losu i życia za pomocą obrazów sytuacji z codziennego życia.
Przypowieść o siewcy.
|
Sytuacje i pojęcia zawarte w przypowieści
|
Sens religijny
|
Sens moralny
|
|
Siewca
|
Bóg, kapłan
|
Człowiek mądry i dobrze radzący
|
|
Ziarno
|
Słowo Boże
|
Wartości moralne
|
|
Ziarno padające na drogę, które nie daje plonu
|
Nie przyjęte przez słuchaczy nauki Chrystusa
|
Dobre rady dotyczące postępowania odrzucone przez człowieka
|
|
Ziarno padające na skałę
|
Słaba, niepełna wiara
|
Zasady moralne znane, lecz nie znajdujące zastosowania
|
|
Ziarno padające na żyzną ziemię
|
Głęboka wiara jawnie wyznawana i upowszechniana
|
Pozytywne skutki stosowania się do zasad moralnych
|
Przypowieść o synu marnotrawnym.
|
Syn marnotrawny
|
Grzesznik, który się nawrócił, wyraził skruchę i poprawił się. Człowiek, który pojednał się z Bogiem.
|
|
Ojciec
|
Bóg przebaczający grzechy. Człowiek przebaczający bliźniemu.
|
|
Brat syna marnotrawnego
|
Człowiek, który nie przebacza, egoista, zatwardziały.
|
|
Uczta wydana przez ojca na cześć syna
|
Radość z odzyskania wiary. Ponowne przyjęcie Sakramentów. Nagroda za zmianę życiowej postawy.
|
Przypowieść o dobrym Samarytaninie.
Przesłanie przypowieści zawarte jest w postawach ukazanych postaci - kapłana, lewity i Samarytanina. Kapłan jest człowiekiem, który głosi prawdy i nakazy wiary, ale się do nich nie stosuje - nie jest wrażliwy na nieszczęście bliźniego. Lewita spiera się z kapłanem, ale nie jest lepszy. Samarytanin nie wyznaje wspólnej wiary, ale wyznaje za to wiarę w miłość bliźniego i co więcej - stosuje się do niej.
Psalmy.
Psalm - hebrajska pieśń modlitewno - hymniczna (religijna). Śpiewany jest przy akompaniamencie muzyki. W składzie Starego Testamentu znajduje się zbiór 150 psalmów. Wśród nich wyróżnić można utwory pochwalne, patriotyczne czy dziękczynne i pokutne. Za autorów psalmów uznaje się między innymi króla Dawida (73 psalmy), Salomona czy Mojżesza.
Psalm 8 - ma dziękczynno - pochwalny charakter. Wychwala bożą mądrość, która przywiodła do stworzenia wspaniałego świata i powierzenia go człowiekowi. Dziękuje za opiekę nad ludźmi i zapewnianie im bezpieczeństwa.
Psalm 25 - charakter błagalny. Prosi przede wszystkim o opiekę, pomoc i zrozumienie ze strony Boga.
Psalm 91 - charakter pochwalno - dziękczynny. Wyraża całkowite zaufanie w opiekuńczość i dobroć Boga, który czuwa nad człowiekiem i strzeże go przed niebezpieczeństwami.
Psalm 45 - psalm pochwalny. Chwali się w nim i poleca opiece bożej praworządnego i mądrego króla.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Biblia - księgi mądrościowe. (Księga Hioba, Księga Koheleta)
Księga Hioba.
Hioba uznawano za najszlachetniejszego człowieka na Wschodzie, był także najbogatszy. Jego wiara i zaufanie dobowa były szczere i bezgraniczne. Szatan nie wierzył w to, że może istnieć człowiek tak niewzruszony w swej wierze. Za przyzwoleniem Boga poddał Hioba kolejnym bardzo ciężkim próbom. Najpierw odebrał mu majątek, potem każde z dziesięciorga dzieci. Hiob przyjmował jednak swój los pokornie i nigdy nie odwrócił się od boga: "Nie zgrzeszył, nie przypisał Bogu nieprawości".
Pomimo wiary nie mógł uwierzyć, że takie nieszczęścia spotkały go niewinnie. Zwracał się do przyjaciół, lecz ci sądzili, że musi być czemuś winny, skoro zostaje ukarany. Biedny i ciężko doświadczony Hiob gotów był w każdej chwili stanąć przed Stwórcą i dowiedzieć się, jakie są jego winy. Nie przyznał się jednak do żadnego grzechu i tym samym zbuntował przeciw losowi, lecz nigdy nie złorzeczył i nie obraził Boga.
Bóg uznał, że Hiob jest prawdziwie wierny. Wynagrodził go poprzez przywrócenie mu bogactwa i pomnożenie go, ponownie dał mu także dziesiątkę dzieci. Hiob żył odtąd bardzo długo otoczony szczęśliwością.
Hiob jest postacią uosabiającą cierpienie bez winy oraz godność człowieka, która nakazuje dążyć do sprawiedliwości i prawdy. Jego historia uczy słuchacza, że:
- w dobroć i sprawiedliwość bożą nie wolno zwątpić,
- w życiu każdego człowieka może być miejsce na cierpienie,
- trzeba znosić swój los z godnością, ale nie zapominać o swoich racjach,
- niezłomna wiara pomimo cierpienia zostanie wynagrodzona.
Księga Koheleta.
Kohelet - hebrajski mędrzec przemawiający w czasie zgromadzenia
Księga składa się z wypowiedzi na temat sensu ludzkiego życia. Najważniejszym przesłaniem jest to, że nic na świecie nie ma wartości absolutnej, nic nie jest wieczne i tak naprawdę nic nie daje pełni szczęścia. Myśl tę najlepiej wyrażają słowa "vanitas vanitatum, et omnia vanitas" - Marność nad marnościami i wszystko marność. Jest to wyjątkowo pesymistyczne spojrzenie na życie. Podejmowana jest jednak próba złagodzenia tego pesymizmu - Kohelet podkreśla, że wszystko, co dał nam Bóg jest w jakiś sposób przydatne, pod warunkiem, że jest używane z umiarem i rozsądnie, w końcu zostaniemy z naszego postępowania w końcu rozliczeni.
